— Пойдзем сынок, пойдзем… І мама дапамагаць будзе… — лагодна прамовіла Воля.
— Збірай апранахі ўсе, Воля, — сказаў ёй Віталь, згроб некалькі таўсцейшых галавешак, каб лёгка раскласці агонь. — А ты, Данік, вось дроў прыхапі, будзе добры касцёр!
Недалёка ад вываратня Віталь расчысціў месца пад вялікае вогнішча, пачаў таропка збіраць сухое ламачча. Другі касцёр, меншы, ён вырашыў раскласці бліжэй да іх «зямлянкі», але пазней…
— Зараз я пайду па матэрыялы, а ты, Данік, з мамай будзеце збіраць дровы, самыя розныя, каб агонь вялікі быў, і дым ішоў, — распараджаўся ён.
На востраве зараз было сонечна і зусім не трывожна. Магчыма таму Воля азірнулася ў лёгкай няўцямнасці, падышла да вываратня, паглядзела на Віталя:
— Можа, нам лепш шукаць, як выбірацца адсюль? Нешта іншае рабіць?
— Воля… Я не ведаю дарогі, — пачаў Віталь ціха, з ноткамі вінаватасці. — Нават напрамку не ведаю. Тое, што мы сюды дайшлі — гэта ўжо шанцаванне. На гарызонце нічога не бачна. Куды ісці? Гэта балота. Запаведнік. Мы былі мокрыя і халодныя, таму найперш касцёр. Нам нельга ісці на ноч гледзячы — патрэбны нейкі будан. Надарыцца дождж — замерзнем. Мы, можа, і вытрымаем, а калі захварэе Данік? Зараз распалім вялікі касцёр, пасля будзем кідаць у яго сырое вецце, каб было больш дыму. Работнікі запаведніка… яны павінны пастаянна назіраць з вышак за тэрыторыяй. Пабачаць дым — павінны прыехаць і высветліць: што гарыць і чаму. Нас будуць шукаць, а мы ім падкажам, як можам. Вось такі мой план. Больш я нічога пакуль прыдумаць не магу…
— Зразумела… Зараз, будзе вялікі дым. Данік, сынок! Хадзем збіраць дровы! — гукнула Воля сыну, але той засоп пакрыўджана:
— Я хачу будан рабіць…
— Ідзі, Данік з мамай, — умяшаўся Віталь. — Я пакуль падрыхтую ўсё, тады мы разам хутка! Добра? Бо ж касцёр таксама мужчынская справа, як маме адной справіцца?
Ён не хадзіў — бегаў па востраве, спяшаўся, пазіраючы на сонца: яно кацілася неяк залішне шпарка да гарызонту. Вырэзваў жэрдкі, выломліваў лапнік, паспяваў кінуць якую ламачыну ў касцёр, які ўжо ярка шугаў. Мужчына бачыў, як спяшалася, цягала ў касцёр сучча Воля. ТОлькі бяда — дым не ўзнімаўся высока ўгару, больш слаўся балотам.
Віталь прымячаў мясціны з леташняй сухой травой, пабачыў і мох — хай нямнога, але як дарэчы. Пазваў Волю з Данікам, разам сабралі яго і панеслі да вогнішча. Там расклалі бліжэй да агню, каб мох трошкі падсох, бо занадта вохкі, ды і казюркі розныя яшчэ адтуль павылазяць.
Пасля выграбаў яміну пад вываратнем, Данік быў з ім. Віталь ладаваў дах, а хлопчыка прасіў падаць то жэрдку, то лапнік. Той захапіўся, раз-пораз забягаў у зямлянку і крычаў адтуль:
— Во тут свеціцца, тут дзірка! Сюды класці трэба!
Віталь радасна ўсміхаўся: дзякуй богу, малы перажыў жуду, адышоў ад шоку. Бегаў яшчэ па лапнік. Ужо сонца завісла над самым балотам, калі рваў мінулагоднюю асаку і насіў ахапкамі, не зважаючы на боль у пальцах. Воля была ля вываратня, падкідвала дровы ў касцёр, пільнавала сына, варушыла мох.
Сярод дрэў ужо збіраўся паўзмрок, калі Віталь вярнуўся да невялікай сухой асіны — там ён раней пабачыў свежа-зялёныя лісцікі чарамшы. Сам не каштаваў, толькі цяпер паспрабаваў, каб упэўніцца, што дзіцяці не будзе надта горка. Падаўся да берага, зарослага аерам. У адным месцы пабачыў маладыя зялёныя парасткі, стаў вышморгваць адзін за другім. Расліны то выцягваліся з коранем, то рваліся дзе не трэба.
Воля сядзела ля вогнішча з сынам.
— Зараз нам яшчэ адно раскласці трэба, невялічкае, каля будана, будзе ўтульна і весялей, — бадзёра пачаў Віталь. — А потым я вам нештачка пакажу, — падміргнуў Даніку.
Калі невялікі касцёр запалаў, Віталь скінуў нарэшце свае красоўкі, пачапіў на калкі. Абцёр рукі аб кашулю, дастаў жменьку чарамшы, якую паклаў быў на лапнік даху будана.
— Вось, Данік, зараз ты паспрабуеш тое, што некалі многіх-многіх па вясне ратавала! Называецца гэта — чарамша! А па-іншаму яе завуць мядзведжай цыбуляй. Бо мядзведзі, як прачынаюцца, дык яе найперш шукаюць і ядуць. Ведаеш жа, якія мядзведзі дужыя? Бо ядуць па вясне чарамшу! Вось, таму еш — будзеш дужым і здаровым. І маму пачастуй.
Хлопчык недаверліва ўзяў з рукі лісцік, палажыў у рот, пажаваў.
— Часнок…
— Ну, на смак трошкі часнок, трошкі цыбуля, затое там вітамінаў! Адразу дужым станеш!
Воля таксама ўзяла лісцік, жавала.
— Еш, Данічак, гэта карысна…
Віталь «разбіраў» аер, здымаючы, бы лускавінкі, лісце, дабіраўся да сярэдзіны — там быў самы малады, самы белы і на дзіва мяккі і смачны парастак. Прынамсі, гэта ён помніў з дзяцінства. Сам паспрабаваў першы — смак быў амаль прэсны, ледзь саладкавы, тхнула балотам.
— Вось, Данік! Нідзе такую ежу больш не паспытаеш. Табе ўсе дзеці ў садку зайздросціць будуць: ты еў мядзведжую цыбулю і сапраўдны аер!
Белыя парасткі аеру малому прыйшліся больш даспадобы, ён ахвотна прымаў з рук Віталя пачастунак. З’ела трошкі і Воля.
Яны сядзелі ля кастра доўга, пакуль зусім не сцямнела. Услухоўваліся ў цішыню, спадзеючыся пачуць чужыя прыродзе гукі: чалавечыя крокі або трэск лодачнага матора. Віталь яшчэ двойчы схадзіў да бліжэйшых елак наламаць лапак, каб было чым укрыцца. Пасля палезлі ў будан.
Віталь прапанаваў сваю кашулю, каб Воля з сынам прыкрыліся, але яна адмовілася наадрэз: хопіць травы, не змерзне. Віталь лёг бліжэй да ўваходу, Данік ляжаў між ім і Воляй, заснуў хутка. Мужчына і жанчына прыслухоўваліся да яго роўнага дыхання. Не спалі.
— Божа, як падумаеш… — ціха, з заўважным адчаем пачала Воля. — Сёння павінна быць свята, мне везлі з вобласці нейкую грамату. Я магла танчыць, есці смачны шашлык, запіваць добрым віном. Адзін толькі міг — і вось мы ледзь не загінулі, мы — сярод балота без ежы і вады, начуем у страшнай яміне пад вываратнем. Хоць бы заўтра заўважылі дым, прыехалі…
Віталь маўчаў. Баяўся, што не зможа заснуць — першы раз у жыцці ён атрымаў такі, лічы, эмацыйны ўдар. Падумаў, што яшчэ няма камароў, і гэта так добра. Што ім пашанцавала — вечар такі цёплы, дасць Бог, ноч не будзе халоднай. Што ён з каханай жанчынай і яе сынам на востраве далёка ад людзей, і цяпер так многа залежыць ад яго. ТРэба не проста выжыць і вярнуцца, а выжыць і вярнуцца з годнасцю, не саромецца пасля ўспамінаў. І праваліўся ў сон, мо хутчэй за Волю.
5
Віталь прачнуўся ад галасоў птушак: здаецца, востраў звінеў-пераліваўся спевамі. Было ўжо светла. Узняў галаву — Воля спала, прыціснуўшы да сябе сына, яго амаль не было відна. Мужчына асцярожна вызваліўся з-пад травы і лапніку, падумаў і прыкрыў ім Волю.
Паднімалася сонца. Востраў нібыта плыў па моры густой смугі, якая была раўнюткай, без клубоў і разрываў. Некалькі таўставатых ствалоў, напалову спарахнелых, якія Віталь учора прыцягнуў і падлажыў у вялікі касцёр, згарэлі дарэшты, але пад сівым попелам вуголле было чырвоным, ад вогнішча ішло прыемнае цяпло. Віталь падсунуў ствалы далей, яны заняліся. Зараз бы кубак кавы… І імгненна абудзілася смага. Добра, ён пап’е балотнай вады. А Данік?
Віталь пачаў абыходзіць востраў. Іншым разам станавіўся блізка да вады, зачэрпваў далонню, углядаўся. Яна здавалася чыстай, толькі нешта драбнюткае ў ёй жыло, шавялілася, звівалася… З-за старога чароту раптам бязгучна ўзляцела вялікая шэрая птушка. Чапля… Віталь глытнуў. Ладзіць гняздо ці палюе на жаб? Ішоў, глядзеў пад ногі, хоць розум даводзіў сваё: вясна, прырода толькі прачынаецца, якія могуць быць грыбы-ягады? У адным месцы, якое было падобна на заліты вадой поплаў, прыпыніўся: падалося, у вадзе слізгануў цень. Падпарадкаваны інтуіцыі, крочыў у ваду, нечакана цёплую. І ажно уздрыгнуў у першы момант ад тых ценяў у вадзе і таго, як вярхі чорных спін імкліва рассякалі ваду.
Рыбы!
Тут плытка, цёпла, яны зайшлі сюды класці ікру!
Але калі зайшлі, то як? Віталь рушыў па вадзе далей, асцярожна, у душы спадзеючыся пабачыць той цень блізка. Пабачыў. Кінуўся плазам, здавалася, што так імкліва, але толькі на імгненне кончыкі пальцаў адчулі слізкае цела рыбіны. Углядаўся ўдалеч, пабачыў — вось ён, канал, бяжыць адсюль і губляецца ў тумане. Значыць, з яго можна патрапіць у другі, трэці, і па цячэнні дайсці да дамбы, там цвёрда. Кожная дамба блізка да людзей, там дарогі…
Адзін бераг канала заўважна ўразаўся ў востраў. Віталь узышоў на яго і ўздрыгнуў ад убачанага: у зямлю нехта ўваткнуў старую рагульку, якую звычайна ставяць рыбакі, каб класці вудзільна. Тут былі людзі… Ён пачаў азірацца вакол сябе, не разумеючы яшчэ, што хоча знайсці, але нейкая частка мозгу аддавала каманду на пошук, бо гэта было чамусьці вельмі важным, вельмі… Вочы заўважылі ў старой траве чужое тут, але звычнае ў іншым жыцці — пакамечаную пластыкавую бутэльку. Вада. Трэба піць, але працадзіць спачатку.
Цяпер — рыба. Свядомасць не адпускала ні на імгненне тыя вялікія цені пад вадой. Ім трэба рыба, каб есці. Рыбу трэба злавіць. Вуды няма. Яе не зрабіць. Сеткі няма. Яе не зрабіць… Што застаецца? Восці… Ён можа зрабіць восці?
Віталь яшчэ і не адказаў сабе на пытанне, а вока ўжо зачапілася за даўгалыгую роўную хвойку наперадзе. Тут быў гушчар, дрэўца цягнулася да неба і цяпер вырасла метраў у сем пры таўшчыні ля кораня не больш за пяць сантыметраў. Прысеў, надрэзаў і хутка зламаў, узважыў у руцэ. Добра… А з чаго і як зрабіць астатняе? Мозг тым часам перабіраў магчымасці, пакуль рукі абразалі галінкі і тонкую верхавінку.
Напачатку трэба адмыць бутэльку і знайсці адносна чыстую ваду.
Дайшоў да азярыны, побач з якой была іх зямлянка, зайшоў у яе. Дзіўна, што вада падалася халаднейшай за тую на поплаве ля канала. Дно было цвёрдым, пясчаным. Ён намацваў сабе шлях наперад зрэзанай хвойкай, ішоў у адзін бок — быццам пацяплела, павярнуўся, пайшоў у другі, аддаляючыся ад вострава, а вада і папраўдзе пахаладнела.