Былі, аднак, моманты, калі нож ва ўласным целе ўяўляўся Кафку старадаўнім рыцарскім мячом, загнаным у скуру такім чынам, каб не спрычыняць болю; гэтая метафара, занатаваная ў «Дзённіках», абазначае, на наш погляд, тыя павароты творчасці, калі чысты боль змяняецца чыстай экспрэсіяй. Эстэтыка халоднага назірання, празрысты, даведзены да моўнай дасканаласці стыль характэрныя для пазнейшага Кафкі. У гэты час з’яўляюцца ягоныя халаднаватыя, крыху іранічныя эсэ («Маўчанне сірэн», «Праметэй», «Праўда пра Санча Пансу» ды інш.). У такой манеры пазней плённа працаваў славуты аргенцінец Хорхе Луіс Борхес.
I ў чыста «разумовых» і ў эмацыянальных сваіх рэчах Кафка заставаўся самім сабой — цэласным, адметным майстрам, у свядомасці якога жыццё і літаратура існавалі не асобна, не поруч, а як непарыўнае адзінства. Такім чынам, недарэчна было б цвердзіць следам за некаторымі крытыкамі, што свайму новаму нараджэнню — ператварэнню — Кафка абавязаны адно руплівасці Макса Брода і мастацкай сіле толькі тых твораў, што друкаваліся пасля смерці пісьменніка. Цэласнасць гэтага свету даводзіць і гэтае, першае выданне Кафкі па-беларуску, для якога ўкладальнік і перакладчык Лявон Баршчэўскі адабраў пераважна творы, выдадзеныя Кафкам яшчэ пры жыцці. Думаецца, дойдзе час і да публікацыі ў беларускай мове такіх буйных памерамі рэчаў, як «Працэс» або «Замак».
Тое, што адбываецца з творчай асобай Кафкі ў сённяшнім літаратурным кантэксце, таксама ёсць ператварэнне, але яно закранае перадусім нас, ягоных цяперашніх чытачоў. Ператвараецца нашае ўспрыняцце майстра, загнанага тэндэнцыйнай, афіцыёзнай крытыкай у шэрагі «апалагетаў буржуазіі», «заражаных песімізмам і пафасам разбурэння».
У амерыканскага фантаста Рэя Брэдберы ёсць навела, якая з яўляецца адметнай рэмінісцэнцыяй «Ператварэння». У гэтым творы чалавек таксама, як і Замза, абрастае хіцінавым панцырам, змяняецца ў кукалку. Навакольныя з жахам чакаюць наступстваў. Але ператвораны перахітрыў усіх. Па выхадзе з бездапаможнага стану, які ўсе палічылі незвычайнай хваробай, ператвораны чалавек набывае вялікія, бы ў матыля, крылы, і адлятае — Бог ведае куды.
У кантэксце гэтае рэчы сама таямніца Кафкавага духу выглядае больш светлай, узвышанай. З інакшым пачуццём мы будзем разглядаць сляды ягонага ператварэння — тое, што некаму магло падацца змярцвелым прахам, адкінутым панцырам, аскепкамі існавання.
Гэтыя пыл і друз выглядаюць інакш, бо асветленыя промнем Першаслова — хай сабе і безліч разоў адбітым, мігатлівым, трывожным.
Пятро Васючэнка
Я чуў, як за парканам саду праязджаюць вазы, часам таксама бачыў іх праз адтуліны, што з'яўляліся ў рухомым лісці. Як рыпелі ў гэтай летняй спякоце драўляныя дышлі і спіцы ў колах! Работнікі вярталіся з палёў і бессаромна смяяліся.
Я сядзеў на малой гойданцы, адпачываючы якраз паміж дрэваў у садзе маіх бацькоў.
Шум за парканам не сціхаў. Дзеці вокамгненна прабягалі паўз мяне; наладаваныя сабраным збожжам вазы з мужчынамі і жанчынамі, што паўсядаліся на снапах, а наўкола ўсё цямнейшымі і цямнейшымі рабіліся кветнікі; пад вечар я ўбачыў нейкага спадара, што павольна прагульваўся з кійком; а дзве дзяўчыны, якія, узяўшыся пад рукі, ішлі яму насустрач, павіталіся з ім і сышлі на прыдарожную траву.
Тут, нібы іскры, порстка ўзляцелі птушкі; я праводзіў іх позіркам; бачыў, як яны на адным дыханні падымаліся ў неба, аж пакуль мне ўжо не было цяжка паверыць, што гэта не я сам падаю долу, а яны падымаюцца; трымаючыся за вяроўкі яшчэ мацней, з-за сваёй бездапаможнасці я пачаў крыху разгойдвацца. Праз пэўны час, калі павевы ветру зрабіліся халаднейшыя і замест птушак, што ляцелі пад небам, паявіліся дрыготкія зоркі, я пачаў гайдацца яшчэ мацней.
Вячэру мне падалі са свечкамі. Раз-пораз я абапіраўся абодвума локцямі аб драўляную пліту стала і, ужо змораны, кусаў хлеб з маслам. Лёгкія, ажурныя фіранкі ўздымаліся на цеплаватым ветры, і нехта часам, праходзячы каля акна, прытрымліваў іх рукою, калі яму хацелася лепей мяне ўбачыць і паразмаўляць са мной. Амаль тут жа гасла свечка і ў цьмяным яе дыме яшчэ нейкі час мітусілася грамадка мух. Калі хтосьці праз акно пра нешта ў мяне пытаўся, я глядзеў на яго, нібы мой позірк быў скіраваны на вяршыні гор альбо ў пустое паветра, і ён таксама не надта чакаў майго адказу.
А калі потым нехта яшчэ пераскочыў цераз падаконне і паведаміў мне, што іншыя ўжо сабраліся перад домам, я ўстаў з месца, натуральна, пры гэтым уздыхнуўшы.
«Не, ну чаму ты так уздыхаеш? Што сталася? Ці гэта нейкае непапраўнае няшчасце? Ці мы з яго ўжо ніколі не выберамся? Ці ўжо сапраўды ўсё страчана?»
Нічога страчана не было. Мы выбеглі з дому.
«Ну, нарэшце, дзякуй Богу, вы тут!» — «Натуральна, ты заўсёды познішся!» — «Што, зноў менавіта я?» — «Менавіта ты; заставайся дома, калі не хочаш з намі».— «Толькі не трэба гэтай ласкі!» — «Што? Не трэба ласкі? Што ты такое гаворыш?»
Мы праціналі галовамі цемру. Не было ўжо ні дня, ні начы. Часам гузікі нашых камізэлек, шоргаючы адзін аб адзін, скрыгаталі, нібы зубы; часам мы беглі на аднолькавай адлегласці адно ад аднаго, дыхаючы агнём, як тыя звяры ў трапічных краінах. Быццам кірасіры з даўніх войнаў, тупаючы і высока падымаючы ногі, мы паляцелі, адно перад адным, кароткай вулачкай уніз і з таго самага разгону — зноў дарогаю ўгору. Некаторыя сышлі ў прыдарожную канаву і, ледзьве знікнуўшы за цемнаватым адхонам, стаялі, ужо як чужыя людзі, на палявой дарозе і паглядалі ўніз.
«Сыходзьце сюды, уніз!» — «Найперш вы падыміцеся ўгару!» — «Каб вы нас паскідалі — да таго мы не дадумаемся; у галаве яшчэ нешта ёсць».— «Вы хацелі сказаць, што вы баязліўцы. Сыходзьце, ну, сыходзьце ж!» — «Праўда? Да вас? Якраз вы нас і скінеце? Ну, якія ж вы!»
Мы пайшлі ў атаку, нас спіхнулі, і мы ляглі ў траве прыдарожнай канавы — хто ўпаў, хто залёг сам. Усё было раўнамерна цёплае: і мы не адчувалі ў траве ані цяпла, ані холаду; толькі змарыліся.
Калі я паварочваўся на правы бок, падсоўваў пад вуха руку, дык вельмі хацелася заснуць. Праўда, задраўшы ўгору падбародак, яшчэ хацелася прыўзняцца, каб, аднак, абавязкова зваліцца ў яшчэ глыбейшую канаву. Потым з выстаўленай сагнутай рукой, з нагамі, наўскос раскінутымі ветрам, хацелася кінуцца насустрач паветру і зноў зваліцца ў яшчэ глыбейшую канаву. I так без канца.
А як па-сапраўднаму выцягнуцца, асабліва выпрастаць калені, у апошняй канаве,— пра гэта амаль не думалася, і ты ляжаў, ужо ледзьве не плачучы, на спіне, нібы хворы. Ты толькі міргаў, калі здаралася, што нейкі хлапчук, прыціснуўшы локці да сцёгнаў, пераскокваў сваімі цёмнымі падэшвамі цераз насып па-над намі проста на дарогу.
Месяц стаяў ужо досыць высока на небе, у ягоным святле каля нас праехала паштовая карэта. Навокал павяваў лёгкі вецер: ён адчуваўся нават у канаве; а паблізу зашумеў лес. Тут ужо не было вялікай цягі да таго, каб заставацца самотным.
«Дзе вы?» — «Хадземце сюды!» — «Усе разам!» — «Чаму ты хаваешся, перастань выдурвацца!» — «Вы хіба не ведаеце, што пошта ўжо праехала?» — «Ды не! Што, праехала ўжо?» — «Вядома ж. Калі ты спаў, яна праехала міма».— «Я — спаў? Ну, ты скажаш!» — «Памаўчы, гэта адразу па табе відаць».— «Але ж я прасіў бы цябе...» — «Хадзем!»
Мы пабеглі, тулячыся бліжэй адно да аднаго; некаторыя працягвалі іншым рукі; было цяжка нармальна падняць голаў, бо дарога вяла долу. Нехта выгукнуў індзейскі баявы кліч, нашы ногі самі сабой памкнуліся ў галоп, як не было ніколі раней, пры падскоках вецер падымаў нас, абвяваючы сцёгны. Нішто не магло б нас затрымаць; мы так разагналіся, што нават, абганяючы адно аднаго, мы маглі скрыжоўваць рукі ў сябе на грудзях і спакойна аглядацца.
На мосце, перакінутым цераз бурлівы ручай, мы спыніліся; тыя, што былі забеглі наперад, вярнуліся назад. Унізе вада з шумам ударалася аб камяні ды карэнне, як быццам бы яшчэ не было позняга вечара. Невядома чаму, але ніхто не ўскочыў на парэнчы моста.
За кустамі ўдалечыні паявіўся цягнік, ва ўсіх купэ гарэла святло, напэўна, вокны былі апушчаныя. Хтосьці сярод нас пачаў спяваць нейкі шлягер, але спяваць хацелася нам усім. Мы спявалі куды хутчэй, чым ехаў цягнік, размахвалі рукамі, бо голасу не хапала; у спеве мы набіралі разгону і сярод гэтага збою гукаў пачувалі сябе добра. Калі твой голас змешваецца з іншымі, маеш такое адчуванне, быццам бы заглынуў рыбалоўны кручок.
Гэтак, маючы за спінаю лес, мы спявалі далёкім падарожнікам. Дарослыя ў вёсцы яшчэ не спалі, маці сцялілі на ноч пасцелі.
Трэба ўжо было ісці. Я пацалаваў таго, хто стаяў найбліжэй да мяне, траім бліжэйшым проста працягнуў руку і пачаў бегчы назад; ніхто мяне не паклікаў. Каля першага скрыжавання, дзе мяне ўжо не маглі бачыць, я павярнуў на прасёлак і зноў пабег у лес. Я накіраваўся на поўдзень, да горада, пра які ў нашай вёсцы казалі:
«Вось там людзі! Падумайце толькі, яны зусім не спяць!»
«А чаму не спяць?»
«Бо не стамляюцца».
«А чаму так?»
«Бо яны дурні».
«Хіба ж дурні не стамляюцца?»
«Як жа дурні могуць стамляцца!»
1903/04(?)
Нарэшце, каля дзесятай увечары, разам з нейкім даўней крыху знаёмым мне чалавекам, які ні з таго ні з сяго гэтым разам зноў далучыўся да мяне і цэлыя дзве гадзіны цягаў мяне туды-сюды па вуліцах, я падышоў да дома тых гаспадароў, да якіх быў запрошаны на сяброўскую бяседу.
— Так! — сказаў я і пляснуў далоньмі, паказваючы, што абавязкова мушу з ім развітацца. Перад тым я ўжо некалькі разоў рабіў дзеля тае самае мэты менш рашучыя спробы. Я быў зусім стомлены.
— Ці Вы адразу пойдзеце наверх? — спытаўся ён. Пры гэтым я пачуў з ягонага рота гукі, падобныя да ляскату зубоў.
— Адразу ж пайду.
Я ж быў запрошаны і загадзя яму пра гэта сказаў. Мяне запрашалі падняцца ў кватэру, каб я ўжо з задавальненнем сядзеў там — а не дзеля таго, каб выстойваў тут пад брамаю і паглядаў паверх вушэй свайго суразмоўцы. I каб да таго ж быў павінен тут у маўчанні стаяць з ім, як быццам бы мы вырашылі затрымацца ў гэтым месцы на даўжэйшы час. I цяпер у гэтым маўчанні ўдзельнічалі дамы, што стаялі наўкола, ды цемра, што распасціралася над імі ажно да самых зорак. I ўжо крокі нябачных прахожых, што ішлі дарогамі, напрамкі якіх не было ахвоты адгадваць; вецер, што ўвесь час прыціскаўся да супрацьлеглага боку вуліцы; грамафон, які граў праз зачыненае акно нейкага пакоя,— усё гэта таксама адгукалася з гэтага маўчання, нібыта яно раз і назаўсёды было іх уласнасцю.
I мой кампаньён, усміхнуўшыся мне, таксама ад майго і ад свайго імя пагадзіўся з усім гэтым і падняў угару, паралельна муру, сваю правую руку і, заплюшчыўшы вочы, абапёр аб яе свой твар.
Але я не дагледзеў тае ўсмешкі да канца, бо ад сораму раптоўна адвярнуўся. Бо толькі з той усмешкі я пазнаў, што гэта быў ні больш ні менш, а толькі махляр. А я ж ужо колькі месяцаў жыў у гэтым горадзе і думаў, што ведаю навылёт усіх махляроў: як яны ўначы выходзяць нам напярэймы з бакавых вуліц, працягваючы да нас рукі, нібы тыя шынкары; як яны крадком абыходзяць слуп з аб’явамі, каля якога мы запыніліся, і быццам бы гуляюць з намі ў хованкі і хоць бы адным вокам з-за акругленасці слупа сочаць за намі; як яны на вулічных скрыжаваннях, калі нам робіцца боязна, нечакана ўзнікаюць перад намі, балансуючы на ўскрайку тратуара! Я так выдатна іх разумеў: яны ж былі ў невялікіх шынках маімі першымі гарадскімі знаёмымі, і я ім быў удзячны за першае ўражанне ад тае непадатлівасці, без якой я не мог сабе ўявіць гэтага свету і памалу стаў ужо заўважаць яе ў сабе самім. Як яны выходзілі нам насустрач, нават калі мы даўно ад іх паўцякалі, калі ім ужо зусім не было чаго лавіць! Як яны, не сядаючы і не падаючы, толькі кідалі на нас позіркі, якія нават здалёк заўсёды пераконвалі! А іх прыёмы былі ўвесь час адны і тыя ж: яны паўставалі перад намі, як мага шырэй расставіўшы ногі і рукі, спрабавалі звесці нас з абранай дарогі, рыхтавалі нам узамен прытулак у сваіх грудзях; і калі, урэшце, у нас унутры пачыналі бурліць усе пачуцці, яны ўспрымалі іх як абдоймы, у якія кідаліся наперад галавою.
I гэтыя даўно вядомыя штучкі я гэтым разам распазнаў, толькі так доўга пабыўшы побач з тым чалавекам. Я да крыві здзёр сабе пальцы, каб пазбыцца гэтае ганьбы.