— Будзеш мамай.
Словам гэтым я нібы ўдарыў яе: раптам пакутліва пачырванела, адвярнулася, спахапілася абуваць боты.
— Угу, камандзір наш, яно, канечне, — цягну я i падаю Глашы кончык абарванай гаворкі,— вайна пройдзе…
— Думаеш, я не ведаю, што ў вас у кожнай вёсцы па «цешчы»?
I зноў — нібы ўдарылася балючым месцам, нават застагнала. Устала i пайшла палянкай. А я ўсё ніяк не магу кінуць тую размову, па-дурному цягну яе, гавару, гавару. Глаша маўчыць, амаль варожа, i я змаўкаю нарэшце.
Яна ўперадзе, я крокаў на дзесяць ззаду — ідзём між старых, грузных штабялёў. Цёплая кіслая гніль казыча ноздры. Да вайны тут нарыхтоўвалі дровы: бярозавыя, асінавыя, грабавыя, плахі дагніваюць, зляжалыя, зліплыя, нібы аблітыя мыльнай пенай.
Між штабялёў — тоўсты дыван з маладога, густота, лапушыстага грабніку. Камень кінь — падскочыць, як ад гумы. Глаша ступае паволі, задумліва. Грабнік такі густы, што трэба доўга трымаць раўнавагу на адной назе, адшукваючы месца, куды паставіць другую, i ад гэтай, напэўна, позы Глаша ўсё весялее. Зноў балет, як тады з вядром.
— Глядзі, ружовы! — кажа пра зубчасталісты, як бы пасланы на зямлі, грабнік. I праўда: увесь абпырсканы чырванню. У настоеным сухім цяні гэтага зялёна-румянага дывана хаваюцца конікі лясныя. Цэлы касцёр ix узлятае з-пад нашых ног: праляцеўшы, падаюць на зубчастыя лісты з сухім шалясценнем i тут жа згасаюць. На маёй далоні лясны конік, як вугольчык, пацягнены шэрым попелам. Глаша ўзяла яго, пасадзіла на сваю дзіўна вузкую руку. Дазволіла яму выстраліцца i глядзіць, як успыхнуў іскаркай i зноў патух на зялёна-ружовых лістах.
Я пачаў уголас разважаць, што, магчыма, яны прыстасоўваюцца. Вайна, пажары, вунь колькі ўсё гэта цягнецца, ужо i не спадзяюцца, што скончыцца. Мы i самі думалі: раз — i ўсё!
— Яны, можа, адзін дзень жывуць, — запярэчыла Глаша, — што яны помняць!
Тады я пабедаваў за ix: раптам у дажджлівы дзень народзяцца — толькі хмары i ўбачыш! Нават не будзеш ведаць, што неба бывае чыстае, сіняе-сіняе…
Глаша глядзіць на мяне здзіўлена, быццам я ўслых сказаў: «Як твае вочы». Адвярнулася, засмяялася:
— Які ты смешны! Асабліва на тачанцы сваёй. Немцы ад смеху паміраюць.
(Вось што ў Глашы мяне асабліва здзіўляла тады. Бывала, абкружаць яе хлопцы, пасміхаюцца адзін з аднаго, з яе, а яна — нібы тонкая былінка на ветры: доўгія рукі, уся яе порсценькая постаць па-дзявочы вырываецца з-пад нашых позіркаў, узнятыя плечы так i ходзяць — нейкі танец сарамяжлівасці. Але сінія вочы нечакана смелыя, смяшлівыя. У ix радаснае ўсведамленне сілы, якая сабрала i трымае нас каля яе, жаночай улады над намі.
У Глашы i пасля гэта заставалася: дзявочая нязграбнасць, сарамлівасць рухаў i смеласць сініх вачэй, усведамленне ix сілы.)
Дваццаць пяць год да той зялёна-ружовай паляны. Але колькі разоў я вяртаўся туды. У снах. Ад чырвонага дажджу конікаў раптам пачынае тлець зямля, мы з Глашай разгублена азіраемся, не ведаючы, куды паставіць нагу, а потым імчым назад, а над намі, грукочучы, нібы поезд на мосце, коціцца вяршалінамі лесу хваля агню, абсыпаючы нас пякучымі пырскамі. Прачнешся — доўга не можаш зразумець, адкуль i куды ты вярнуўся: усё намагаешся расплюшчыць вочы…
Калі чалавек страчвае зрок, першы жах — не можаш расплюшчыць вочы, усё хочаш — i не можаш. Гэты стан бясконца паўтараецца — у снах. I адначасна другая пакута: заплюшчыць таксама не можаш. Назаўсёды адкрыты, адзін на адзін ca светам! I з самім сабой — са сваёй памяццю…
Я іду след у след за Глашай, гляджу, як з-пад яе боцікаў i маіх цяжкіх ботаў страляюць, успыхваючы i гаснучы, іскры, чую сухі шоргат лісцяў, i сам я — як гучны, лёгкі, вясёлы бубен. I я ведаю, што бой (i, можа, раненне, смерць) будзе толькі раніцай — цэлая вечнасць наперадзе!
— А што гэта за імя — Флёра! — пытаецца Глаша, павярнуўшыся так, каб самой стаяць, а яе сукенка яшчэ варушылася б каля ног.
Я кажу, што значыць «Флёра» (чытаў некалі ў календары).
— Кветка? — Глаша смяецца. Я таксама смяюся. Нішто сабе кветка: з гэтымі малпінымі дугамі ля рота, у гэтым нехлямяжым нямецкім мундзіры з абвіслымі штанамі, які я выменяў у разведчыкаў на сваю хатнюю адзежу.
— Дай я стрэлю, — Глаша ўжо глядзіць на маю вінтоўку.
— Тут забаронена, — весела папярэджваю я, здымаючы з пляча вінтоўку. — Загад Касача.
Імя гэта прагучала раптоўна незнаёма, нават як бы здзекліва, i я, нібы спрачаюся, сказаў абыякавым голасам:
— I правільна. Хутка ў лагеры будуць пуляць.
Глаша не слухае, цэліцца ў камель дрэва. Я хуценька прыўзняў ствол вінтоўкі.
— Прыцісні да пляча, — узяў за плячо i локаць, каб паказаць, як трэба. I нібы апёкся аб слізготу шоўку.
— Я сама.
Павяла вінтоўкай, як зеніткай, i, нарэшце, стрэліла. Аддала мне вінтоўку, засмяялася:
— Бедны, зноў на гаўптвахту.
— Гэта яшчэ трэба даказаць.
Я сеў на пянёк, выцягнуў шомпал, пашукаў у сваёй сумцы ад процівагаза бутэлечку з маслам.
— А як ты знайшоў паляну? — Глаша шпацыруе перада мной, збіваючы нагой мухаморы, якія пыхліва-радасна гараць сярод сыра-зялёных асін.
— Як знайшоў? Цяжка хіба?
Яна столькі разоў, мусіць, бегала сюды плакаць, што лічыла паляну сваёй таямніцай.
Вечарам мы пакідалі лагер, каб пад раніцу акружыць гарнізон. Які — даведаемся на месцы. Але ад гэтага яшчэ мацней тое дваістае пачуццё, з якім звычайна збіраешся, ідзеш на баявую аперацыю. Ты i нехта там (яшчэ не ведаеш, дзе i хто) ужо звязаны: вам забіваць адзін аднаго. I таму, што ведаеш пра гэта, а ён яшчэ не — ты i за яго ўяўляеш: як пачуе першыя стрэлы, як спалохана ўсхопіцца… Табе самому такое знаёмае: i аглушальныя, як удар у дзверы, першыя стрэлы, i дзіўнае пачуццё палёгкі перад рэальнай нарэшце небяспекай: «Вось яно!..»
Калі атрад, выстраіўшыся, слухаў камандзіра, я зноў сядзеў высока на тачанцы ззаду свайго ўзвода i глядзеў, чакаў, як Глаша падыдзе да Касача. Але ён сам пад'ехаў на кані да тых, хто стоўпіўся ля краю паляны. Нешта гаварыў, а твар у яе быў закахана бледны.
…Зусім заціх наш аўтобус, дрымота змарыла нават Косцю-начштаба. Адзін мой Сярожа не змаўкае: старанна расказвае, што цяпер за акном, міма чаго праязджаем. Раптам засмяяўся, усклікнуў:
— Ой, татка, a ў тваіх акулярах усё ўпоперак плыве… Ой, заяц, заяц! У канюшыне, глядзіце!
…У тым баі мяне кантузіла. Атрад наступаў на чыгуначную станцыю ад рэчкі i лугу, парослых кусцікамі бярозы i вольхі. Доўга чакалі світання, хаваючыся пры беразе рачулкі,— туды i нашу тачанку спусцілі. Роўна ў пяць, без страляніны, кінуліся да агародаў, над якімі, нібы крапасная вежа, цямнела цагляная вадакачка.
Наш ротны Ілья Ільіч перад самай атакай папярэдзіў:
— Трымайце каланчу пад прыцэлам. Жлобам буду, калі там не сядзяць з кулямётам. Вось, няхай пабудзе з вамі.
I кінуў нам на воз кніжку Някрасава «Каму на Русі жыць добра».
Мы падвярнулі коней так, каб невысокі бераг закрываў, хаваў хаця б ix, i засталіся сам-насам з вежай.
Ужо затрашчалі стрэлы — бой пачаўся. Ахінутая перадсвітальным туманам вежа раптоўна зайграла, пачала дражніцца чырвоным язычком — кулямёт! Сашка адразу распачаў з ёю дуэль. Спачатку немец нас ігнараваў, біў па наступаючых. А Сашка ніяк не мог як след злаўчыцца, загадваў мне то так, то гэтак павярнуць коней. Наш «люіс», высокі, як веласіпед, замацаваны на станку ад «максіма», не надта зручны гібрыд: ні ляжаць за такім, ні сядзець — хіба што па-турэцку. I шчытка ў нас ніякага. Нарэшце Сашка прыладзіўся, i «люіс» загугнявіў басавіта, па-сабачы. Зжаваў усю стужку, расплясканую, як вафля. Я падаў новую, памог уставіць у акенца-выраз. I тут нас дастала, але пакуль ззаду, па вадзе — нібы каменьчыкі сыпанулі. Сашка зноў «нацкаваў бульдога», я трымаю напагатове яшчэ адну паўметровую стужку на далонях, як афіцыянт. Больш мне рабіць няма чаго, хіба што лічыць каменьчыкі на вадзе, што скачуць наўкруг нас. Раптам паявілася на вадзе чырвоная круцёлка-нітачка — нетаропкая, гнуткая, — яна ўсё большала… Не адразу ўцяміў, што гэта кроў. Хутка, у думках, абмацаў сябе ўсяго. На Сашку таксама нічога не відно. Коні стаяць спакойна-абыякава але «Герынг» усё апускае храпу да вады, як бы ловячы губамі чырвоную круцёлку. А яна ўсё распаўзаецца, віляе i не можа адарвацца, адплысці ад нас.
— Хутчэй! — крычыць Сашка. — Прышые ён нас…
Страляніна то нарастае, то раптоўна ападае, але ўжо зразумела, што здарылася самае кепскае: мы ix не прыбілі з налёту, цяпер усё залежыць ад боепрыпасаў i часу — у каго болей. У нас меней…
На агародах міны кладуцца адна на адну, нам відаць чорныя вяршаліны выбухаў, топчуць, убіваюць у дол залеглых там нашых. Сашка зноў пусціў трасу куль у чорнае акенца вежы, якая з кожнай хвілінай усё больш адкрываецца, з чорнай робіцца цагляначырвонай. Адразу адчулі — ёсць, дасталі немца!
— Давай яшчэ адну, — крычыць Сашка i ад задавальнення локцем, рукавом, трэ свой узмакрэлы рабаціністы нос i стрыжаную галаву. — Я яму дам дыхту!
Я паказаў чатыры пальцы — столькі стужак засталося ў скрынях.
Бухаючы па вадзе, нехта бяжыць за кустам i… Ад'ютант Касача.
— Вы што тут? Камандзір загадаў туды, на той край… да лесу… на фланг! Давай хутчэй!
Але «наш» немец зноў ажыў: абсыпаны каменьчыкамі, Жэнька прыпаў да калёс ля маіх ног.
— А гэта бачыў? — зароў на яго Сашка. Ён добры-добры, але заводзіцца з паўабарота. Ён у нас стары партызан, разам з Касачом прыйшоў у атрад, хапіла часу нервы растузаць! Зноў націснуў на гашэтку, i «бульдог» гулка i выразна адлічыў дзесяць патронаў, амаль паўстужкі зжаваў.
Я паказаў Жэньку, што ў нас мала патронаў.
— Давай! Касач загадаў,— не зірнуўшы нават, крыкнуў ён i пабег. А немец зноў сыпануў, чутно, як ударыла ў кола якраз пад нагамі.
— Добра, паехалі, калі загадваюць! — крычыць Сашка.
Перазараджалі кулямёт, калі наляцеў Касач. Гэта быў ужо Касач!
— Вы што? У неба паліць? Ах вы!..
Ніколі я не бачыў так блізка гэты буйны i ў той час рэзкі твар — рэзкім яго робяць дзве глыбокія, як шрамы, баразёнкі, што спадаюць па шчоках да падбароддзя. I вочы. Асабліва вочы! — ярасныя i ўсё адно насмешлівыя; яны так бязлітасна ўбачылі мяне, нарэшце, менавіта мяне ўбачылі, прызналі.
— Ану адсюль, ах вы!..
Не чуючы, не разумеючы, што яны, Касач i Сашка, крычаць адзін аднаму i што робяць, чаму рвуць адзін у аднаго ручку кулямёта, я кінуўся да коней з нейкім утрапёным пачуццём непапраўнасці таго, што адбылося, i гатоўнасці рабіць нешта апошняе, страшнае, чым толькі i можна выправіць тое, што адбылося. Я цягнуў за храпы коней: у «Герынга» вуха разарвана куляй (вось адкуль тая чырвань на вадзе!), кроў залівае ягоныя звар'яцелыя круглыя вочы, сцякае на пену ля ноздраў, афарбавала мне рукі, зялёныя рукавы нямецкага мундзіра. Рэзка шмаргануўшы тачанку з вады на бераг, я адарваў ад яе, ад кулямёта Сашку i Касача, i яны быццам бы апамяталіся. (Потым ужо, перабіраючы ў памяці, я сцяміў, што Касач ярасна i пагардліва спіхваў Сашку, хапаўся сам за кулямёт, а Сашка, мацюкаючыся i бадай што плачучы, не даваўся.) Нарэшце Сашка адштурхнуў Касача, узбегшы на бераг, укінуўся ў калёсы:
— Гані!
I я пагнаў. Першыя метраў сто, мабыць, у гарачцы i ад лютай гайданкі па лугавых купінах здавалася, што мы імчым як бура. Я біў коней пугаўём, балюча падскокваў на каленях, а Сашка, ухапіўшыся за кулямёт, усё крычаў: «Гані!» Вежа, калі мы вымчалі на луг, адразу вырасла перад намі, насунулася — уся чырвоная ад набухлага сонца. Затое лес — нібы адрынула яго ад нас далёка-далёка. I тут прыйшло адчуванне, адначасна да абодвух — мой i Сашкаў позіркі сустрэліся, — што мы ўжо ведаем, колькі секунд засталося вось так імчаць. Надта выразнае, дакладнае адчуванне, нібы хто пачаў адлічваць тыя секунды ўслых. Мы як быццам бачым сябе адтуль, з чырвонай высокай вежы: безабаронныя, нягеглыя калёсы на лузе, а яшчэ мы бачым, як немец падводзіць кулямёт — зараз секане… Храснула пад намі: калёсы занесла, але мы яшчэ коцімся, падмінаючы апошнія секунды. I тут коні, нібы спатыкнуўшыся, разам спляжыліся проста пад нас, закрытыя выбухам, а калёсы яшчэ праляцелі паўкруга i перакуліліся, выкінуўшы нас. (Я, пакуль ляцеў, увесь час помніў, дзе цяжкі кулямёт, а дзе мая галава.)
На нас абрынуліся выбухі: мяне падкінула, адарвала ад самога сябе i апусціла ў напятую глушэчу. Адтуль, як з-за тоўстага шкла, я гляджу, як паволі, занадта паволі паўзе Сашка: я бачу, што зрабілася з ягонай нагой, а ён не разумее, таропка адпіхвае ад сябе зямлю чырвоным, дрыготкім абрубкам, палівае крывёю траву. Бот i тое, што ў ім, целяпаецца на доўгай калашыне далека ззаду. Вочы вялізныя, недаўменныя, i чаканне ў ix: вось зараз ён пра нешта даведаецца! Я нязграбна здзіраю з сябе нямецкі пінжак i паўзу следам па крывавай дарожцы, лаўлю i не магу загарнуць у пінжак тое, што засталося ад нагі. А яно трапечацца, торгаецца ў маіх руках i адпаўзае. Здаецца, я чую пранізлівы крык яго…
Той, хто быў хоць аднойчы паранены ці кантужаны, ужо не ранейшы чалавек. Ён ужо адчуў, як гэта будзе. Да гэтага толькі ведаў, што смяротны, а цяпер — адчуў.
Я хадзіў па лагеры i ўсім усміхаўся. Выявілася, што быць смяротным вельмі весела, што гэта дае вунь колькі пераваг.
Па-першае, усе пачынаюць цябе заўважаць i любіць. Паранены сярод партызанаў — самая паважаная асоба, настолькі, што чалавеку з непрывычкі робіцца няёмка i ён як найхутчэй стараецца пазбавіцца ад бінтоў, мыліц, каб зноў быць як усе. (Праўда, здаралася i другое: каму-небудзь прыйдуцца даспадобы бінты, як эпалеты, але тут i чакае яго самае жахлівае: раптам адхлыне ад яго цёплая хваля, ён яшчэ цягнецца ўслед, а тут ужо недаверлівыя ўсмешкі, пагардлівая абыякавасць.)
Ну, а па-другое, смяротны — гэта дарослы, роўны ўсім. (Бессмяротныя толькі дзеці.) Адразу наблізіцца да ix, дарослых, — гэта варта бяссмерця. Да ўсіх, да Глашы…
Калі мяне прывезлі, глухога, вялага ад шуму ў галаве i млоснасці, Глаша падбегла да майго воза. Раптам я ўбачыў на нізкім, мутнавата-шэрым небе яе сінія вочы — нахілілася нада мной. Ужо прайшло шмат калёс з забітымі, параненымі, i яна нахілілася нада мной, плачучы. Бегла да забітага, мёртвага, а тут убачыла кволую збянтэжаную ўсмешку жывога: узрадаваная, яна яго пацалавала, жывога (недзе каля вачэй) і, здаецца, толькі потым зразумела, што пацалавала мяне. Такое ўзрушэнне было напісана, мусіць, на маім, да гэтага вялым, твары, што Глаша нават адхіснулася, падзявочы абурана, але тут жа ўсміхнулася i цёплымі пальцамі пагладзіла пацалаванае месца, аддаючы яго мне.
Праз тры дні я ўжо хадзіў па лагеры: нашто ляжаць, калі столькі добрых, ласкавых усмешак можаш сабраць! Хадзіў i збіраў, як грыбы. Але я шукаў Глашу, а яе не было. Цэлы тыдзень Глашы ў лагеры не было. Некалькі разоў я здалёк бачыў Касача. Ён мяне зноў не заўважаў. А мяне ўсё мацней прывязвалі да гэтага чалавека тыя сорам, захапленне, жах перад непапраўным, якія адчуў каля рэчкі.
Сашку, які памёр ад ран, хавалі ў лесе, каля дарогі. Касач стаяў з патупленым цяжкім поглядам, нязвыкла сутулячыся. Салюту бліз лагера даваць не дазволена. Касач кінуў разам з усімі жменю зямлі, а камячок затрымаў у пальцах i ішоў з ім, я бачыў, да самага лагера…
Я хадзіў на паляну, падоўгу сядзеў там, глухі, адзінокі, смяротны. Я ўжо не чуў сухога дажджу конікаў i толькі глядзеў на ix бязгучныя чырвоныя ўспышкі. Маштабы паступова мяняюцца, ссоўваюцца, i вось я ўжо сярод чырвоных выбухаў. Закрадваецца i пачынае расці трывога: а што, калі ў лагеры ці побач ужо ідзе бой, а я сяджу тут, глухі, i не ведаю? Нешта перамянілася ў свеце, рэзка, пагрозліва — толькі ты не ведаеш. Каб хто ўбачыў, як я вяртаўся ў лагер — асцярожна, са зброяй напагатове, — падумаў бы, што хлопцу мала сапраўднай вайны, яму яшчэ i пагуляць у яе хочацца.
Аднойчы заснуў, прыгрэўшыся на сонейку, па-восеньску мяккім, ласкавым, утульна ўсеўшыся між высокіх, як падлакотнік крэсла, каранёў таўшчэзнага дуба. Расплюшчыў вочы — Глаша! Стаіць i глядзіць проста ў твар. Я расплюшчыў вочы, а яе сіні погляд усё нерухомы, аблічча строгае, бадай суровае. Нарэшце заўважыла, што я прачнуўся, нешта сказала i падсела да дуба, у суседняе «крэсла» з каранямі-падлакотнікамі. Падставіла твар сонцу i сцішылася з закрытымі вачамі, толькі павекі i вейкі дробна дрыжаць над набрынялай слязой. Глаша ў нямецкім світэры з адкрытай, яшчэ больш схуднелай шыяй, спадніца ў яе, па-партызанску, надзета на сінія штаны, упраўленыя ў боты.