Як яшчэ не закрычаў: «А, пазнаў, ага!»
Касач рашуча падышоў, пагардліва, як палку, адвёў убок маю вінтоўку.
— Чаму не страляў?
Гульня дык гульня — ён вось якую мне прапаноўвае!
— Я ж адразу пазнаў вас.
— Калі не спыніўся, не назваў пароля — бі!
— Я ж…
— Не мае значэння, — Касач блізка i ўважліва зазірнуў у мой разгублены i пакрыўджаны твар, усміхнуўся: — Двое сутак гаўптвахты.
Мабыць, каб зразумеў, што вайна — гульня сур'ёзная, злая.
Але i тут касачоўцы рабілі, давалі папраўку на характар свайго камандзіра. Удзень на гаўптвахце сапраўды моташна, няўтульна: нары з альховых жэрдак прыбіраюць, стой ці сядзі на кукішках у прамерзлай зямлянцы, дыхай у каўнёр, прапахлы бацькоўскім тытунём… Але затое ноччу! Ноччу ў цябе ўсе прывілеі, падкрэслены клопат каравульнага ўзвода.
Цікава, расказалі Касачу хаця б пасля вайны, як кармілі гаўптвахту ca штабнога катла?
Я сам у гэтым удзельнічаў, калі надаралася стаяць на пасту каля кухні. Стаіш i ведаеш, што неўзабаве з'явяцца. (Брынканне кацялкоў замест пароля.)
— Глядзі добранька, калі пастаўлены! — захліпнецца смяшком які-небудзь Рыжы ці Зуёнак, a ў самога ўжо рукавы закасаны па локаць. Хапае з меншага катла кавалкі мяса, дзьмухае на пальцы, а ты, вартавы, яму яшчэ i кацялкі трымай: адзін — для гаўптвахты…
…Касач сядзіць у мяне за спіной, той жа, але i зусім іншы. Урэшце, я не ведаю які.
Нешта сваё, добрае i благое, аддавалі мы тады гэтаму чалавеку, нешта наша ён нёс у сабе.
А зараз сваё адабралі, узялі сабе, а ён нібы той, ранейшы, але ўжо i другі.
Па-рознаму ўсё гэта людзі пераносяць. Каторыя страшна здзівіліся б i пакрыўдзіліся: быў гаспадар над жыццём i смерцю, а цяпер кожны мае права жыць, быццам цябе i не было над ягонай воляй, лёсам. Іншы жыве i ўсё прымярае: ды ўчора, ды я мог, ды цябе ж!..
Касач не здаецца мне такім. Ён умеў камандаваць. Але не думаю, што ўвесь быў у гэтым. Яго іранічная, часам нават недарэчная ўсмешка — гэта нейкі погляд збоку на тое, што ён рабіў так умела i цвёрда. Бадай, рахункі ў яго былі не з аднымі немцамі, але i яшчэ з чымсьці. З самою вайной, ці што? Ці не таму ён — менш касачовец, чым усе мы: не збліжала яго з людзьмі справа, якую ён так дакладна i цвёрда рабіў. Так, мы яму аддавалі нешта сваё, нёс ён у сабе i наша. Але не вясёлую зухаватасць, як Косця-начштаба, а нешта зусім іншае. Магчыма, чалавечую патрэбу помсціць вайне вайной жа — за тое, што табе выпала з ёю спазнацца. Калі я, вядома, не ўскладняю Касача. Але i спрошчваць яго таксама нельга.
Але ж, праўду сказаць, сённяшняга Касача я i зусім не ведаю.
Усю дарогу ён маўчыць. Разам з Глашай маўчыць. Калі яна яго ўбачыла, на твары яе, магчыма, нічога не адбілася. Тварам людзі вучацца валодаць, але рукі скажуць усё — на маім плячы была яе рука.
Я заўсёды лічыў сябе пачварай, нават калі вочы былі. Быццам можа чалавек з вачамі быць пачварай. Зрэшты, да сустрэчы з Глашай мяне гэта не цікавіла. A калі ў атрад трапіў, дык нават дужа сабе падабаўся. Вінтоўка, граната — партызан! Якой яшчэ прыгажосці ад чалавека трэба!
А потым глянула на гэтага партызана дзяўчынка, засмяялася на ўсю вуліцу — i ўсё перамянілася.
Дзень той выдаўся, бы назнарок, сыры, халодны, шэры. Сена пада мной, якое я ўзяў на залітым паводкаю лузе, таксама было сырое, зляжалае. На высокім, нічым не ўціснутым возе ехаў я вясковай вуліцай, выглядаючы, у якой хаце мне папалуднаваць. I раптам убачыў Касача: вярхом на дужым, злосным жарабку, а за ім — ад'ютант у рамянях i гусарскіх бакенбардах. Пакуль я любаваўся намі, касачоўцамі, неўпрыкмет, лёгка (у думках, вядома) перасадзіўшы Жэньку на свой воз, а сам ускочыўшы на яго каня, я зусім забыў пра свайго шыраказадага «Герынга», а ён, фашысцкая морда, мне i падстроіў. Раптоўна адчуў, што воз нахіліўся, што зараз саслізгну, спаўзу разам з сенам, паволі i непазбежна, якраз у вясковую лужыну.
— Давай, сушэй будзе! — крыкнуў Жэнька, ганьбячы мяне перад Касачом, які сярдзіта на нас азірнуўся. A ўсе мы азірнуліся на гучны смех — дзяўчынкі. Я гатовы быў забіць i сябе, i «Герынга», i гэту рагатуху, якой менавіта ў гэтае імгненне абавязкова трэба было з'явіцца. У вялізныя разбітыя боты, як белыя свечкі ў падсвечнікі, уторкнуты буслянячыя ногі, у гарэзліва адкінутай руцэ — бруднае вядро, на другой руцэ — вялікая, цяжкая, з аўчыны рукавіца (збірае свінням дабро, што коні губляюць), а самой вунь як весела!
Глаша любіць успамінаць гэты выпадак, асабліва весела ёй ад майго абурэння тым, што яна так па-балетнаму трымала сваё вядро. Але, выявілася, развесяліў яе Жэнька, ягонае крыўлянне i бакенбарды, a зусім не я ca сваім возам.
Касач i Жэнька звярнулі ў яе двор — яны таксама вырашылі адпачыць. А мне ўжо было не да таго.
Жыла Глаша з маці, яшчэ маладой, з маладым станам жанчынай, бацьку свайго яна ведала толькі па фатаграфіі, дзе ён на ўвесь рот смяяўся. Аднекуль з Урала прыходзілі ад яго аліменты. А аднойчы прыляцела яшчэ адна фатаграфія з цэлай гронкай гэткіх жа, як у бацькі, усмешак: Вера, Надзя, Любоў — далёкія Глашыны сястрычкі па бацьку. У вёсцы Глашу i яе прыгажуню-маці называлі: «Глашка-дзесяцітысячніца», «Ульяна-дзесяцітысячніца». Пашчасціла ім выйграць "такую суму на аблігацыю — нават у раённай газеце пісалі пра гэта. Вось тады гаспадара дома i закруціла-замуціла, аж на Урал закінула.
Падабаўся Глашы спачатку не Касач, а Жэнька: «Каб толькі не такі рукасты». Яны з Жэнькам сварыліся, аблівалі адно аднаго вадой, амаль біліся i гучна, зласліва апраўдваліся: яна — перад маці, ён — перад камандзірам: «Няхай сам (сама) не лезе!»
Летам сорак трэцяга немцы пачалі бамбіць партызанскія вёскі. Глаша раптам апынулася ў нашым атрадзе. Ульяна ўгаварыла Касача, хоць у нас нават на кухні i ў санчасці былі амаль адны мужчыны. Глашына маці справядліва разважыла, што ў партызанскім лагеры не так небяспечна, як у сямейным, куды яна сама перасялілася з усёю вёскай.
Спачатку каля кухні i ў санчасці пачалі заўважаць кароткавалосую, вузенькую, як лінеечка, дзяўчыну, сарамліва рослую i жвавую. Для сваіх семнаццаці яна была даволі высокая, але з такімі вузенькімі плячамі, ніякавата ўзнятымі ўгору, такія ў яе былі радасна-сінія вочы, што часамі яна здавалася зусім дзеўчанём.
Тое, што прыйшло, прыйшло не адразу — пасля чарговай «блакіроўкі».
Блакада скончылася, мы зноў пачалі заўважаць многае ў свеце. З блакады людзі, атрады звычайна выходзілі, як з пакутлівай хваробы — аслабелыя, але неверагодна прагныя да цішыні, да сну, смеху, галасоў, дзённага святла. Дзень зноў рабіўся днём, а ноч — ноччу, месяц ужо не быў падобны на асвятляючую ракету, а чалавечыя цені — на магільныя ямы.
Вось тады мы i заўважылі, што побач з намі жыве «камандзірка».
Ранейшы наш лагер немцы разбурылі, спалілі, жылі мы ўжо ў другім лесе, спалі не ў зямлянках, а проста пад дрэвамі ці ў «райскіх шалашах» — буданах з яловай кары.
Дняваліш пад раніцу сярод гэтага часовага табара, абкружанага халодна-белымі елкамі з садранай карой, i раптоўна заўважыш, як у крайнім ад дарогі буданчыку вытыркнуцца з-пад кажушка разутыя ногі i тут жа спалохана схаваюцца. Голас Касача ў буданчыку непраўдападобна дабрадушны, а Глашын смех такі раптоўна жаночы, глыбокі.
Калі Касач адлучаўся куды ў гэту пару, праводзілі яго закахана-раўнівыя вочы — мае i Глашыны. А аднойчы нашы з ёю вочы сустрэліся: Касач задумлівым трушком праехаў паўз мяне, я позіркам праводзіў яго i азірнуўся на буданчык. Глаша сядзела, абхапіўшы рукамі кажух на каленях; згубіўшы за дрэвамі Касача, натрапіла позіркам на днявальнага. Не ведаю, што мае вочы сказалі ёй: здаецца — так i быць! — дазволіў i ёй любіць камандзіра. На твары яе мільгануў спалох, i яна схавалася ў буданчыку.
Уставала «камандзірка» цяпер пазней за ўсіх. Але я разумеў, што гэта ад страху перад намі, перад нашымі ўсмешкамі, позіркамі. Усё, чаго Касач, магчыма, i не заўважаў, удвая гняло яе, як толькі наставалі раніца, дзень.
Вось прачнуўся наш лагер: кашляюць, смяюцца, закурваюць, мыюцца жоўтай, як халодны чай, балотнай вадой. Хто сухар грызе, хто высек крэсівам ці з кухні прынёс агонь i цешыцца, ратуецца ад камароў маленькім вогнішчам, а хто зброю аглядае.
Ноч скончылася, але дзень яшчэ не пачаўся — савіня пара перагукнуцца цераз увесь лагер, абгаварыць ці высмеяць кагосьці.
У камандзірскім буданчыку быццам i няма нікога. «Камандзірка» паяўляецца перад намі ўжо адзетая i прычасаная. Наўзбоч ідзе да бочкі з вадой, ціха, быццам пабудзіць каго баіцца, мыецца пад дрэвам. Часцей за ўсё ў акуратных боціках i шэрым нямецкім світэры, які не закрывае яе худзенькую шыю, але нечакана ўзялася аднекуль яшчэ i чорная сукенка — такая прасторная вузенькім плячам, такая шаўковая, недарэчная. Ёй хацелася перад намі быць як мага больш дарослай, а выглядала яна ў гэтай доўгай сукенцы яшчэ больш безабароннай. I асабліва гэтая роўная i непрыемная, такая чужая жаночая бялюткасць, бель, што праступала праз чорны шоўк!
Воч не ўзніме, губы сцятыя, твар заспаны i нясвойскі — «камандзірка»! Але хто-небудзь, хто сталей, дабрэй, пакліча ці паздароўкаецца — яна ўздрыгне, уся зачырванеецца спалохана-радасна, a вузенькія прыўзнятыя плечыкі так i ходзяць, перамагаючы збянтэжанасць, няёмкасць.
Але калі Касач у лагеры, забывае яна i пра нас, i пра сябе. Бачыць толькі яго. Як трымціць цень, ловячы сонечны промень, што насцігае яго, — вось-вось пасвятлее, растане ў ім — так успыхвала, святлела яна, калі паблізу быў Касач.
Мы збіраемся на аперацыю: агульнае пастраенне атрада на парослай дробнымі хмызамі паляне. Усе стаяць, толькі мы, ездавыя, сядзім на тачанках, высока, нам усё відаць. Некалькі сваіх камісарскіх слоў гаворыць перад строем Шардыка. Як помню яго, заўсёды ён хадзіў з перавязанай рукой ці забінтаванай галавой: надта старанна адшуквалі кулі гэтае маленькае, рухавае цела. Косця-начштаба аднойчы растлумачыў, чаму так адбываецца:
— Шустры ты надта, камісар. За ўсіх усюды паспець хочаш. Пад дажджом бегчы — усе кроплі збярэш, i свае i не свае. Прывык у калгасе — ад акна да акна. Не, няхай кожны сваё сам знае!
Касач слухае камісараву прамову, апусціўшы галаву, пра нешта думаючы ці проста чакаючы, калі трэба будзе даваць агульную каманду.
Глаша з хозузводаўскімі i лёгкараненымі чакае, я бачу, як яна чакае ягонага позірку (я нават злаваў на яго часам, так яна чакала, а ён сярдзіта не заўважаў гэтага). Урэшце Касач узняў галаву i паглядзеў у яе бок. Неасцярожна доўга глядзеў, пра нешта сваё думаючы. Перавёў позірк на камісара. Але было позна ўжо: Глаша, нібы яе паклікалі, рушыла на сярэдзіну паляны. I як назнарок, на ёй тая самая сукенка — доўгая, недарэчна шаўковая.
Увесь атрад назіраў за дзіўнымі яе, зачараванымі рухамі. Камісар змоўк i з папрокам зірнуў на Касача. Косця-начштаба засмяяўся, сказаў нешта.
Я абмёр, бачачы, як Глаша ідзе на сярэдзіну паляны, не заўважаючы ні раптоўнай цішыні, ні змрочнага за ўсмешкай твару Касача. Але раптам заўважыла — нібы на вострае наступіла. Стала, агледзелася спалохана, як чалавек, што раптоўна ўбачыў сябе на крызе, якая адышла ад берага. Касач адвярнуўся, а яна пабегла ў лес.
Калі я што i любіў у ёй у тую пару, то менавіта гэтую яе закаханасць у Касача. Водгаласам, так сказаць.
У дзяцінстве такім жа вось чынам закаханы быў у брата сваёй аднакласніцы. Ён быў для мяне жывой копіяй, адбіткам сваёй сястры. Тыя ж вочы, той жа рот, а не бянтэжышся — глядзі, колькі хочацца. Хлапчукі здзекаваліся з бязвольнага i плаксівага сына прыезджага настаўніка, а я апекаваў яго, абараняў. Ён жа, адчуваючы незразумелую маю ад яго залежнасць, у сваю чаргу капрызіў ca мной — гэткі тыран! Але гэта рабіла яго яшчэ больш падобным на сястрычку i яшчэ больш хінула да яго. З ім я мог, быццам незнарок, назваць імя той дзяўчынкі, уголас назваць пры ўсіх, галоўнае, уголас — у гэтым была ўся справа, асаблівая слодыч.
Вось так, здаецца, i Глашу напачатку ўспрымаў. Амаль так. Але яна не заўважала патаемнай, змоўніцкай дабрыні маёй, апякунства, нашага трайнога саюзу не заўважала. Да самай сустрэчы на той паляне, дзе чырвоныя конікі разлятаюцца, пырскаюць з-пад ног.
…Гэтыя іскры, гэтыя жвавыя кропкі на чорным экране маёй слепаты — іншы раз мне здаецца, што гэта не асколачкі болю, што яны адтуль, з нашай паляны. На паляне я быў i раней, не раз шукаў свайго «Герынга», але чырвоных конікаў не заўважаў, хаця, вядома, яны там былі ўсё лета.
А лета ўжо на сконе: вільготны i цёплы лес прапах грыбамі, чарніцамі, густой гніллю, як старая варыўня. Пастуквае дзяцел. Спачатку здаецца — далёкі кулямёт. Услухаешся — не, блізка, дзяцел стараецца. Бой будзе толькі пад раніцу. Непасрэдны мой начальнік Сашка сядзіць у лагеры, змазвае кулямёт, мой жа клопат — коні, калёсы. Нешта сур'ёзнае, калі пойдуць тачанкі. У кустах цераз паляну бачу шэрую спіну нашай прыпражной. Значыцца, i «Герынг» недзе тут. Я заняўся арэхамі. Ix столькі завязалася, што можна ўсляпую, вобмацкам рваць: нахіліш галіну i камечыш падсохлае, трохі скручанае, калючае ў далоні лісцё, пакуль не намацаеш цвёрдую цяжкую гронку. Ад зялёнай арэхавай мякаці ў роце кісла, халаднавата.
Арэшнік спачатку завёў мяне ў цёмныя лясныя нетры, а затым вывеў, выштурхнуў на паляну, ужо ў другім яе канцы. I тут я пачуў плач: жаночы, потым дзіцячы…
Я ўжо бачу Глашу — яна ляжыць пад дубам, бачу яе дрыгатлівую, пад чорным шоўкам, вузенькую спіну, a ў самога яшчэ недаўменне: дзе ж тое дзіця, што плача? I тут яе глухое жаночае рыданне сталася дзіцячым усхліпам. Ляжыць пад дубам на цвёрдых, выступіўшых з зямлі каранях-рэбрах жанчына ў доўгай шаўковай сукенцы i захліпаецца дзіцячымі слязьмі. Боты пастаўлены ў галавах, i на ix акуратна развешаны, сушацца анучы. А босыя ногі сярдзіта ўздрыгваюць: кусаюць камары ці мурашкі.
Вочы мае прагна i спалохана разглядалі жаночую белізну, застыла праяўленую чорным шоўкам. Глаша раптам села, падціснуўшы ногі, i схапіла боты.
— А, гэта ты…
— Каня шукаю, — растлумачыў я сваё існаванне на свеце.
Як акуратна боцікі з анучамі стаялі каля яе, сплаканай!
Пасля вайны ўжо Глаша ўспамінала: «Іду праз увесь лагер, размаўляю, калі хто зачэпіць, смяюся, рагачу, але сама іду плакаць. Ужо лагер ззаду, ніхто мяне не бачыць, а я ўсё не плачу, спяшаюся на сваю паляну, да дуба: дабегла, сцягваю боты, ладкуюся, анучы развешваю сушыцца — усё цяпер так зручна, добра! — i нарэшце даю волю слязам, што так доўга стрымлівала, таму i салодкім».
Toe, што Глаша спалоханая, заплаканая, — якая там прыгажосць! — губы распухлі, вочы патухлыя, зласлівыя, — мяне вельмі кранае. Нібы дзеля мяне паблажэла, зліняла знарок, каб мне прасцей было з ёю, лягчэй. Удзячны за такую шчодрую, добрую яе непрывабнасць (нават носам хлюпае, як хлапчук!), я стаю, разважаю наконт заўтрашняга бою. Значыцца, ніштаваты гарнізон, калі мы з тачанкамі ідзём! Гэта добра, што сілу пакажам. Даўно пра блакаду новую пагаворваюць (восень, за ўраджаем палезуць), а атрад наш на самым выступе партызанскай зоны. Трэба раскінуць, пашырыць гэты выступ…
— Я не хаджу на аперацыі,— кажа Глаша, не даслухаўшы маіх разважанняў,— я ж — «камандзірка»!
Глядзіць, нібы гэта я яе абазваў так.
— Ну i дурні!
Я ахвотна згадзіўся. Само сабой, зразумелая справа…
— Ну, i можаце цалавацца са сваім камандзірам. A ў мяне будзе дзіцятка. Вось! Хоць лопніце ўсе ад злосці!
Я спалохана скасавурыўся — нібы гэта зараз будзе. Нешта ва мне ёсць такое, у несамавітай i вялай маёй постаці, i таму Глаша мяне зусім не саромеецца.
— I правільна, — радуюся я, — гэта вы здорава прыдумалі. Вайна скончыцца, a ў вас…
Я мог бы сказаць «у нас»: я ахвотна прымаў яе да нас, у той фантастычны свет, дзе мы з Касачом задушэўныя сябры i нам Глаша не замінае.
— «Здорава!», «прыдумалі!»— перадражніла Глаша мае захапленне. — Дурань ты.
Але глядзіць так, нібы просіць яшчэ раз паўтарыць маю дурасць. А мяне прасіць не трэба.