Кузьма Чорны
Лявон Бушмар
© ТАА «Электронная кнігарня», 2016
Раздзел першы
I
Звераватую панурасць Лявону Бушмару перадаў бацька – княжацкі дробны арандатар. Памёр ён тады, калі Расея ваявала з немцамі. Акрай таго лесу, які ўсё жыццё сваё вартаваў яго бацька, арандаваў ён ад князя добрую дзялянку зямлі. Калі ажаніўся i аддзяліўся ад бацькі – забудаваўся на арэндзе, усё ў лік арэндных выплатак князю. Гэта быў стары моцны, як дуб, пражыў ён на свеце год, мусіць, з дзевяноста i рабіў усё да самых апошніх дзён сваіх. Нават казалі, што гадзін за дзве да смерці з'еў яшчэ пару цвёрдых антонавак – гэтак сканаў у памяці i без думак пра смерць; доктара пры ім не было ніколі, ад самых малых дзён i аж да сканання. Не любіў ён дакторскіх лекаў, зваў гэта прымхаю, панскаю выдумкаю, хоць паноў сам не цураўся. Не верачы ў дактароў, ён гаварыў, што чалавек павінен як мае быць працаваць, колькі трэба выспацца, у меру, смачна з'есці – i тады будзе здароў. Калі прыязджаў, бывала, у свае лясы князь, ён, разам з іншымі княжацкімі дзедзічамі i гэтакімі, як сам, дробнымі арандатарамі, заўсёды з'яўляўся ў маёнтак – стаяў там з усімі перад ганкам па гадзіны дзве без шапкі, пакуль выйдзе павітацца з імі князь. Тады цалаваў князю ў калена (у руку цалавалі толькі самыя буйныя дзедзічы i маёнтаўскія фундатары) i ішоў адразу дадому, ніколі не застаючыся пагаварыць з людзьмі.
Малады ваўчок – Лявон быў ужо дарослы хлопец тады, калі памёр бацька, але яшчэ ў салдаты не папаў праз гады свае. Незадоўга да смерці бацька колькі раз гаварыў яму:
– Ты, сынку, глядзі, каб не папасціся адно ў войска, а калі вайна зацягнецца, дык i пагатоў пра гэта думай, што ж, я ўжо век свой пражыў, можа, i не будзе мяне хутка на свеце, дык думай сам. Калі прыйдзе пара iсці ў салдаты, дык напрамілуй Бог старайся як-небудзь выкруціцца. Можа, грошай трэба будзе паткнуць доктару ці якому іншаму гаду, дык што ж ты зробіш. Трэба дык трэба! Я сам не служыў, грашыма адкупіўся, i нябожчык дзед твой ад рэкрутаў захаваўся: некалькі год засаб стуляўся, часамі, расказваў, цэлы тыдзень пралежыць, бывала, у хляве пад гноем; дык не канечне i табе iсці служыць ліха ведае за што чорту лысаму.
А калі вайна была з палякамі, Лявону прыйшла ўжо была пара iсці ў войска, але так усё iшлося, што не лішне ён i клопату ўжываў, каб не iсці то адступленні, то наступленні, то прыхоўваўся крыху, так яно i сыходзіла. Толькі калі ўжо вайна канчалася, выйшаў быў загад такі, што ўсім дэзертырам будзе даравана, калі ў тры дні самі з'явяцца. У Лявона, вядома, i ў думках не было з'яўляцца, ды, можа, i не чуў ён пра гэты загад, седзячы, як воўк, у сваёй лясной гушчырні, але з блізкіх залесных хутароў два хлапцы сабраліся ехаць i яго падгаварылі:
– Дурны ты, што ты выгадаеш, калі будзеш сядзець дома! Можа, неўзабаве, кажуць, замірэнне будзе, дык доўга служыць не давядзецца, а так – усё роўна не падаруюць.
– А ці праўда, што цяпер нічога не будзе?
Яму паказалі друкаваны загад. I хоць ён чытаць не ўмеў, але друкаванай паперцы паверыў i такім чынам праслужыў у Чырвонай арміi нешта з год. Расказвалі, што чырвонаармеец з яго выйшаў несамавіты. Страляў ён добра (разам з бацькам найлепшымі паляўнічымі былі), але палітграмата – дык гэта была для яго пакута. Чытаць яго таксама ледзьве-ледзьве навучылі, але ж калі ён пасля вярнуўся дадому, дык адразу i гэта забыўся.
У арміi папаў ён у тую часць, якая кагадзе з фронту прыйшла. Стаялі раней у казармах, а пасля выйшлі з іх.
Сярод лясоў i поля Лявон Бушмар павесялеў, стаў вастрэйшым на слова, а то раней, у горадзе, у казармах быў надта ўжо панурым i маўклівым. Часамі слова ад яго выцягнуць нельга было. Сярод гэткага збору людзей i гарадской таўкатні ён адчуваў сябе, як мядзведзь за сталом у пакоях. Некалькі разоў за ўсю службу ён прасіў усё аднаго ж таварыша напісаць да мацеры ліст:
– Напішы ты, будзь ласкаў, ліст мне дадому, я табе аддзякую.
З гэтага «я табе аддзякую» заўсёды смяяліся ўсе яго таварышы i раз нават вывелі яго з цярплівасці.
– Які тут можа быць смех! А што ж ён павінен мне пісаць, ці што? Або ты мне, або я табе – што рабіць? Усякі сам i для сябе толькі можа рабіць што i калі сам захоча.
– Ты зусім, Бушмар, не калектыўны чалавек, – сказаў хтосьці з таварышаў.
На гэта ён нічога не адказаў, унурыўся i лёг на свой ложак, адвярнуўшыся ад усіх. Лiста ў той дзень ён пісаць ужо не захацеў. Лiст напісалі на другі дзень, калі той таварыш, што пісаў заўсёды яму, сам падышоў да яго:
– Ну дык давай, Лявон, напішам, ці што?
Лявон пачаў дыктаваць:
– Дзякуй Богу жыў, напішы, здароў. Нудна па доме, i няхай не збывае жарабіцы i рабіць каго найме, пакуль я прыйду, каб не рашаць гаспадаркі…
Маці раз прыслала была яму пасылку. Дык ён дастаў з пасылкі самы большы сыр i падышоў да таго таварыша, што заўсёды пісаў яму:
– Вазьмі, будзь ласкаў, сыр. Ты заўсёды мяне слухаеш, калі я прашу цябе напісаць дадому.
Таварыш пакрыўдзіўся:
– Так, па-таварыску, дык я вазьму, а калі гэта заплата, дык не хачу.
Лявон Бушмар, як бездапаможнае дзіця, аглянуўся навокал. Высокая постаць яго крыху прыгнулася ад нейкай як бы нецярплівасці, непаразуменне было ў вачах.
– Вазьмі, – яшчэ раз сказаў i працягнуў у руках сыр.
– Не вазьму. Давай усе гуртам яго з'ямо.
Ён не ведаў, што рабіць з сырам, схаваць яго назад ці пакінуць на таварышавым ложку, але тут сам таварыш дапамог яму – забраў сыр, i тут жа ўсе гуртам з'елі яго. З таго часу Бушмар яшчэ большым ваўком зрабіўся, а яму яшчэ больш сталі надакучаць.
– Не калектыўны ты чалавек. Звераваты.
– Дзікі i нялюдскі.
– Ты ж ніколі чалавеку, каб прыйшлося, не паможаш, калі ў таго не будзе чым адплаціць табе.
Бушмар раз у такі момант усхваціўся i размахнуў сваімі шырокімі плячыма. У адну руку згроб нешта з траіх i шпурнуў на блізкі ложак. Кароткая шыя яго густа пачырванела, ён моцна i шумна дыхнуў. Тады з ім ужо мала загаворвалі. Твар яго стаў жорсткім, бровы часта ссоўваліся.
Калі выйшлі з горада, дачыненні між ім i таварышамі сталі лепшымі. Бушмар стаў сам загаворваць з усімі, але не быў ніколі ў вялікім гурце любіў адзіноцтва i нават кватараваць застаўся ў сялянскай хаце адзін, без таварышаў. Ён тут трохi здружыўся з гаспадаром хаты. Калі льга было ад службы, вельмі ахвотна ішоў у гумно малаціць i тады ажыўляўся:
– Чалавек без работы не можа доўга быць, хiба толькі спрадвечны лайдак або каторы змалку не прывык.
Тады ж нейк раз ён, разгаварыўшыся, прызнаўся гаспадару, што трохi каецца, што пайшоў служыць:
– Не ведаў, што гэтак доўга зацягнецца. Чорт ведае чым займайся тут. Хiба гэта работа!
Ён вельмі рваўся цяпер дадому.
II
На ціхім небе стылі зоры. Вiльгаць iшла з лясоў i туманамі асядала на голую зямлю, перад світаннем маўчала поле; злазячы ў рэчку, бялелі на чорнай зямлі лапіны апошняга снегу.
Над самай рэчкаю, на ўзгоркаватым яе беразе, высока над змрочнымі паплавамі, узнімалася няроўная сцяна лесу. Дарога ў лес iшла праз рэчку, цераз мост, з поля i паплавоў. На дарозе ў лесе было чорна i ціха. Таму пад нагамі ў чалавека звонка i мокра трашчала леташняе лісце. Чалавек ішоў паволі, нёс за плячыма клунак. Часамі ён прыпыняўся, дзе дрэвы разыходзіліся ад дарогі i над палянкай ніжэй звісала зорнае неба. Чалавек як бы прыглядаўся ці прыслухоўваўся да чаго. Стаяў так хвіліны са тры i зноў ішоў далей. Ступаў ён моцна, але хада яго была лёгкаю, хоць i ўтомленаю, так, як ходзіць чалавек па роднай зямлі. Дарога доўга iшла лесам, перакідалася праз кавалкі поля, праз нізкія ядлаўцовыя лагчыны.
Ужо світаць пачало, як чалавек прыпыніўся каля густой няроўнай агароджы. Застукаў брамкаю i пхнуў яе каленам. Забрахаў сабака, заядла захроп, кінуўся пад чалавека, заскроб кіпцямі па вільготным крысе салдацкага шыняля.
– Галас, Галас, – загукаў чалавек.
Сабака адбегся i брахаў, пачаўшы павільваць хвастом.
– Галас! Не пазнаў? Ах ты дурны!..
Сабака радасна завішчаў, падбег, абняў гаспадара пярэднімі лапамі, лізнуў у твар. Чалавек усё стаяў, аж пакуль не прайшло сабачае захапленне. Тады ўзышоў на ганак, спусціў з плеч клунак. У сенцах ужо стукалі хатнія дзверы – сабака кагосьці пабудзіў сваім брэхам.
– Хто?
Голас з сянец чуваць быў малады, жаночы, прывабны, хрыплаваты ад сну. Чалавек на ганку ад гэтага голасу падняў галаву i падаўся крыху назад.
– Хто? – зноў запытала жанчына.
– Гаспадар.
– Які гаспадар?
I, здагадаўшыся, загаласіла:
– А Божачка ж мой, Лявон!
Яна з грукатам адкінула ад дзвярэй завалу, i Лявон Бушмар пачуў знаёмы пах сяней. У кухні жанчына запаліла газоўку, i тут Бушмар ацапянеў, глянуўшы на жанчыну. Яна таксама не зусім, мусіць, вольна пачувала сябе: стаяла ля печы маўкліва, спусціла ўніз рукі i не гаварыла больш ні слова. Твар яе густа ружавеў.
– Ты… тут?.. – запытаўся Бушмар.
– Служу… Як напісаў тады адразу быў, каб хоць каго маці ўзяла рабіць… Дык я нанялася…
– Нанялася?
Жанчына маўчала. Глыбокае непаразуменне прайшло па Бушмаравым твары.
– А маці дзе?
– Маці хворая… Не ўстае… Другі ўжо тыдзень.
Бушмар адчыніў дзверы ў чыстую хату. Жанчына запаліла лямпу. Маці прачнулася, пачала ад радасці плакаць, гаварыць i стагнаць.
Маладая жанчына колькі разоў выходзіла i ўваходзіла – пачыналася дзённая гаспадарская таўкатня. Бушмар не захацеў адпачываць, пасядзеў каля маці, пераапрануўся ў сваю цывільную адзежу i адразу пайшоў на сялібу. Сабака весела гайсаў следам за ім. Бушмар агледзеў непапраўленую агароджу, непадгрэбеную салому, незачыненыя вароты на прыгуменне… Выцягнуў з студні вады, паспрабаваў, ці добра ходзіць коварат.
Як i заўсёды, пануры быў выгляд яго, пахадзіўшы па двары, ён выйшаў за гумно. Там скідаўся сялібны ўзгорак глыбока ўніз, у рэчку, пад стагоднімі дубамі прэла леташняе іх лісце. Малады ельнік зубіў цёмную зеляніну за паплаўною лукою. З трох бакоў быў дубняк i ельнік. З чацвёртага – горбілася поле. Неба над светам было высокае, ціхае, веснавое.
Бушмар правёў рукою па твары, як бы знімаючы з яго штосьці чужое i непрыемнае. Вочы яго ператварыліся ў агністыя стрэлкі. Ён зняў шапку, расшпіліў жакетку. Здавалася, што ён хоча гэта пазбавіцца ўсяго лішняга, каб як мага глыбей чуць вялікую музыку лясной адзіноты.
Бушмар стаяў. I от твар яго выцягнуўся, губы сціснуліся. Ноздры раздзьмуліся i заварушыліся. Так звер чуе магутны пах лесу, зямлі, вады, вясны, адзіноты. Так жа звер чуе пах i цёплай крыві. Вочы прыжмурыліся, бровы пацягнулі за сабою ўніз лоб.
Бушмар ішоў назад па прэлых лісцях. Маладая жанчына, нанятая гаспадыня, упоперак перад ім перайшла двор. Бушмар спусціў у зямлю вочы i жорстка запытаў:
– Як жа ты нанялася з хаты?
Жанчына адказала не адразу. I то як бы нехаця:
– Так здарылася.
– Як?
– Памёр мой.
Бушмар аж уздрыгануўся. Вочы яго ўскінуліся на жанчыну. Яна чамусьці ад гэтага зірку пачырванела, апусціла галаву, уздыхнула. Заспяшалася ў сенцы. Бушмар стаяў усё i не зводзіў вачэй з жанчыны, аж пакуль яна праз увесь двор iшла.
У той дзень Бушмар рабіў многа. Заходзячы ў хату, ён разоў два падыходзіў да матчынай пасцелі, стаяў па колькі хвілін i маўчаў. Старая жанчына была слабою зусім.
Бушмар стараўся цяпер не заставацца падоўгу ў хаце. Дарваўшыся да работы, ён у той дзень зрабіў шмат i надвечар, прытомлены, распачаў ужо завіхацца каля агарожы.
Жанчына зноў папалася яму на вочы. Яна ўскінула цяпер на яго вочы свае, i ў голасе яе цяжка было заўважыць што большае за гаспадарлівую звычайную руплівасць, за абыякавасць да гаспадара i чужой работы. Была нават недаверлівасць i варожасць да чужога чалавека. Яна іначай ужо, як раніцаю, гаварыла цяпер:
– Можа, памагчы насіць?
Ён змоўчаў, а праз хвіліну сказаў:
– Рабі там, што ў хаце трэба.
I глянуў гэтак, як i той раз ёй услед, але тут жа ўнурыўся ў работу, а яна пайшла ад яго подбегам, можа, штучна спяшаючы. Завязаная назад рагамі хустка збілася ў яе з галавы, кароткая кудзельная вопратка была абсыпана асцюкамі. Яна была ў хаце, аж пакуль не змеркла, а на змярканні шукала па двары яго вачыма. Нiдзе нікога не было, яна вярнулася ў хату i пагаварыла з хвораю:
– Лявона няма нідзе поблізу, можа, куды адышоўся, а тут мне позна будзе iсці адной, яго чакаўшы. Я ўсё ўправіла, дык я так пайду. Чуць дзень буду зноў.
– Добра, – адазвалася старая.
Жанчына рушыла з хаты. Мінула сялібны лясок, перайшла па кладцы рэчку; адышлася ўжо трохi ад сялібы. I там убачыла Бушмара. Ён стаяў над загіністым берагам каламутнай рэчачкі i кудысьці глядзеў.
Яна на момант прыпынілася, трохi жахнулася ад нечаканасці. Ён пачуў яе крокі i азірнуўся. Бровы яго былі ссунуты – гэта яна добра заўважыла.
– Аміля? – неспадзеўкі сказаў ён першы раз за гэты дзень яе імя, таксама ўздрыгануўшыся ад раптоўнага яе з'яўлення.
– Я iду дадому на сёння, даўно не была, заўтра на світанні прыйду. Тут усё ў парадку.
– Iдзі, – адказаў ён адразу.
Яна заспяшалася. Ён доўга яшчэ стаяў, аж пакуль змрок не агарнуў усяго. Тады паволі пайшоў назад. Так ён сярод цішыні спаткаў першы вечар у роднай сялібе.
« Ёй не хочацца быць тут са мною, – думаў Бушмар уночы, – пайшла, уцякла. Баiцца».
Ён усміхнуўся жорстка i ціха, як бы дамогшыся таго, чаго доўга дамагаўся.
– Гэта вы самі, мамуня, падгаварылі яе застацца да нас? – падышоў ён, устаючы на світанні, да старой.
– Каго? – не зразумела адразу маці.
– Амілю?
Стогнучы i вохкаючы, маці гаварыла:
– Яна толькі як дачулася, што наняць нам каго трэба, дык сама прыйшла прасіцца. Дзе ж яна тут ноймецца іначай, няма тут лішне дзе i да каго, а так ёй жыць – хто яго ведае як i з чаго. У хаце – галота.
– Шпарка ж яна аўдавела, – панура сказаў Бушмар.
III
За колькі год перад гэтым на тым самым месцы, дзе стаяў на змроку Бушмар, калі напаткала там яго Аміля, адбылося адно не зусім звычайнае здарэнне, польскія салдаты стаялі тады густа па ўсіх суседніх вёсках. Бушмар жыў у сваім звычайным жывым спакоi. Раз у два тыдні выязджаў у пастарунак на стойку з фурманкаю, а больш, як i заўсёды, мала дзе яго хто бачыў. Вечарамі ж ён падыходзіў праз свой лес да вёскі. Там ужо чакала яго Аміля. Часта яна выходзіла яму на спатканне, тады ён вёў яе да лесу. Там садзіліся блізка адно пры адным на паваленай яліне. Лес ціха гуў, страсаючы з сябе сухія iголкі i снег. Снег быў i пад нагамі ў іх – абледзянелы, гладкі i ўлежаны. Яна мерзла на халодным дрэве, ён браў яе на свае калені, яна згіналася ў яго руках, рабілася маленькаю перад ім, бездапаможнаю. Часта ён дзеля жартаў пераносіў яе праз усю паляну да дарогі, адкуль яна бегла дадому, а ён стаяў пад ельнікаваю сцяною i пільнаваў яе ўзрокам сваім. Замарожаная цішыня скоўвала поле, а гул лесу быў спакайнейшым за ўсялякую цішыню. Яна знікала з вачэй яго недзе ў цёмным міргаценні сцен i стрэх, а ён усё стаяў. Высокая постаць яго цямнелася наводшыбе за колькі крокаў ад лесу. Ён пасля паволі падаваўся ў свой бок, ніколі не познячыся ў сваю мярлогу. Дзень назаўтра праходзіў ні доўга ні коратка – ішоў, як ішоў у рабоце, а вечарам Бушмар зноў ішоў праз лес.
У той памятны для некаторых вечар Аміля была такая, як i кожны раз маленькая, блізкая. Яна нават больш, як заўсёды, праседзела ў яго на каленях, але ўжо, калі ён памкнуўся давесці яе да самага дому, яна сказала скрозь прынадны смех:
– Я адна перабягу, а ты iдзі.
Звярыная трывога ўкалола яго. Ён, як з помстаю, да болі сціснуў яе пальцы; яна аж закрычала ціха. Ён сціснуў руку ёй яшчэ мацней.
– Бяжы, – як бура, дыхнуў ён.
I сам пайшоў, але злосная трывога не пакідала яго. Як на тое ўсё роўна iшлося. З паўдарогі ён вярнуўся ў вуліцу i прыпыніўся каля знаёмай хаты. Праз акно ён убачыў, як Аміля стаяла ля стала i моцна смяялася. У хаце чулася мужчынская польская мова. Нешта яго цюкнула. Ён падбег да акна з двара i ўбачыў з другога боку стала паляка з афiцэрскімі нашыўкамі на зялёным салдацкім сурдуце. Бушмаравы вочы ў той жа момант зажмурыліся, губы сціснуліся.