Па вуліцы хадзіла колькі жаўнераў. З сваімі польскімі няспрытнымі жартамі яны зазіралі ў вокны, дзе былі дзяўчаты. Бушмар пайшоў на прыгуменне i сеў на бярвеннях. Быў ён тут нядоўга. Забразгалі дзверы, i дзве постаці пайшлі паволі на вуліцу. Бушмар краўся следам. Ён чуў, як паляк дробна сыпаў кавалерскімі жартамі, а Аміля, як шамкамі, звінела вясёлым смехам i пробавала адказваць нешта, падрабляючыся пад польскую мову:
– Цепер позна…
– Панна муві «цепер» – хо-хо!
Паляк сам рагатаў i ўсё трымаў за руку Амілю. Бушмар следам за імі выйшаў за апошнюю хату. У галаве яго стукала кроў, ён трымаў у зубах губу i краўся ззаду. Стараўся даслухаць гаворкі. Тут яму зноў прыйшлося прыпыніцца i стаць пад дрэвам, паляк доўга трымаў Амілю, пасля павёў назад у вуліцу. Яна ўсё смяялася, весела i гулліва. Бушмар iрваўся падбегчы да іх. Нарэшце яна зноў пайшла з ім з вуліцы. Так Бушмар прастаяў доўга. I што больш за ўсё страсянула яго, гэта Амілін смех, такі бесклапотны, шчыры, вясёлы. I гэтакі ж знаёмы яму.
Бушмар цярпеў i дачакаўся канца. Было з палавіна ночы, калі ён убачыў паляка аднаго. Той ішоў дарогаю, мінаючы ўбаку лес. Бушмар паўз лес абабег кругам i пайшоў насустрач.
– Хто? – гукнуў паручнік.
– Чалавек! – гукнуў у адказ Бушмар, падняў угару рукі i стаў так на дарозе.
Паручнік падышоў, трымаючыся за рэвальвер.
– Сконт?!
Бушмар як стаяў, кінуўся наперад i грунуў кулакамі паручніку ў грудзі. Той адно звіўся Бушмару пад ногі i духу не ўказаў.
Можа б, i не лішне ўзялі б на падазронасць Бушмара, каб ён праз дзён два недзе не знік з дому. Назаўтра пасля забойства паручніка знайшлі пасярод дарогі, i следства пачало трэсці кожную хату. Былі i ў Бушмара, але нічога не даводзіла яго вінаватасці, хiба толькі што сляды на снезе зварочвалі з дарогі на яго хутар. Але ж слядоў было шмат, i ці мала куды i чаго ходзяць людзі напрамік, каб карацей было? Аднак жа ён доўга не сядзеў дома. Калі на трэці дзень з'явіліся, каб забраць яго, у хаце знайшлі адну маці. Яна енчыла i стагнала, што Лявон паехаў да стрэчнага брата i вернецца дзён праз чатыры, бо брат жыве далёка, вёрст за трыццаць, «таксама на арэндзе ў найяснейшага князя». Яе перацягнулі колькі раз нагайкаю i дапыталіся, дзе жыве той Лявонаў брат. Арыштаваная Аміля расказала ўсё, як гадзін за тры да развітання з польскім афiцэрам яна бачылася з Бушмарам, а пасля «бавілася ў хаце i на вуліцы з панам паручнікам». Праз месяцаў два яе выпусцілі, а Бушмара i ў брата не знайшлі – счуўшы бяду, ён там застаўся прыхоўвацца.
Так справа дацягнулася да польскага адыходу, тады ён i вярнуўся. На адыходзе палякі хутар яго паскублі, дый так маці пачала рашаць гаспадарку, бо не было сілы ўпраўляцца адной.
Нiкому Бушмар ні ў чым не прызнаўся, нават самой Амілі, якая пасля прыйшла была сама да яго бледная i трывожная. За ласкавы i нявольніцкі зірк яе вачэй ён тады ж адвярнуўся ад яе.
– Не я забіў, – адказаў ён i мацеры.
I маці з таго была ўпэўнена, што сын яе не вінаваты. Час прайшоў, i пра цёмнае здарэнне толькі калі-нікалі ўспаміналі людзі. На Бушмара ж, можна сказаць, ніхто i не думаў цяпер.
Другі раз Аміля прыйшла была да яго ўжо нейк пад восень. Незвычайная для яе, нездаровая смеласць была ў вачах яе. Узбуджанасць прыкметна была ў ёй надзвычайная.
– Я прыйшла запытацца ў цябе, Лявон.
– Пытай.
Ён чуць-чуць паказаў зубы ад штучнага смеху.
– Цi iсці мне замуж? Да мяне адзін сватаецца.
– Калі добры чалавек трапляецца, дык iдзі.
У яе была трохi надзея на нейкі іншы адказ яго, пасля ж гэтага яна прыкусіла губы i пайшла шпарка. Ён упэўніў сябе, што добра зрабіў, напусціў на сябе весялосць, выбраўся на пару дзён да таго самага стрэчнага брата. Цяпер ён увесь аддаўся аднаўленню сваёй паскубленай гаспадарскай мярлогі.
Аміля ж, можа, i на злосць Бушмару, паслухала яго рады. Чалавек знайшоўся не кепскі. Яна пайшла замуж праз месяцаў чатыры пасля апошняга свайго прыходу да Бушмара. Ад гэтага замуства яна нарадзіла сына.
IV
Бушмарава маці яшчэ больш аслабела. Сярод ночы ён вымасціў сядзенне ў возе i паехаў па брата. У полі як мае быць асталёўвалася вясна. Раннія гаспадары пачыналі скародзіць.
Апаўночы было ў полі цёмна i холадна-парна. Бушмар выбіраўся з лагчын паволі. Паўз дарогу бялелі каморніцкія тычкі i межавыя слупы – яшчэ без самога гаспадара Бушмара вёска адціснула яго да самага лесу i ўрэзалася ў яго паплавы.
Ужо ў наступныя дні пасля прыходу свайго ён спробаваў не паддавацца, але гаварыў ён толькі з самімі суседзьмі – мець дачыненне да начальства, хоць i да самага малога, было для яго горш усялякай пакуты. Ён тады пачынаў заiкацца ад жадання выказаць усё як ёсць разам. Блытаў словы, нарэшце змаўкаў i пачынаў спачатку.
– Чаму гэта залезлі сюды? – сыпаў ён злоснаю гаворкаю i паказваў рукой на лес.
– А як жа? На тое абрэзка, – адказалі яму.
– Чаму гэта? – зноў перапытваў ён.
Маўчалі.
– Чаму гэта? Што, у мяне лішняе ёсць, ці што? Можа, вы i на той бок лесу палезеце?
– Можа, i палезем.
– Хто арэнду плаціў, а хто палезе! Чаму гэта?
З братам яны прыехалі ў наступную ноч. Зноў бялелі каля дарогі межавыя слупы i тычкі.
– О, – паказаў рукой Бушмар.
– Але, – адказаў брат.
Больш яны нічога пра гэта не гаварылі i ўехалі ў лес моўчкі.
Брат быў вельмі падобным да Лявона, але ростам быў яму, высокаму, па плячо ўсяго. Бушмар падстрыгаў вусы, а гэты падкручваў іх стрэлкамі ў бакі. Гаварылі яны адзін з адным мала i без слоў вельмі добра разумелі адзін аднаго.
Назаўтра зусім парушыўся звычайны ход жыцця ў Бушмаравай сялібе. Папаўдні Бушмару давялося iсці ў вёску прасіць людской дапамогі. Сёй-той потым прыйшоў з вёскі. Прыйшоў стары Вінцэнты, што ўмеў на памяць усялякую касцельную адправу. Труну рабілі самі Бушмары, а Вінцэнты маліўся з кантычак – пераспяваў колькі разоў «анёл панскі» i «Здровась Марыя», пасля труну ўдвух Бушмары завезлі ў мястэчка пад касцёл. Вярнуліся позна, а назаўтра сышліся ўсе ў Бушмаравай чыстай хаце на жалобны абед. Вінцэнты прыйшоў з жонкаю, за гаспадыню была Аміля. Бушмар дастаў людзям выпіць, перад абедам Вінцэнты зрабіў жалобную адправу – заспяваў зноў «анёл панскі», усе падцягалі. Нават сам Бушмар падаваў свой, як з-пад зямлі, голас.
Спачатку быў ціхi настрой. Бушмараў брат, расчулены i ўзлагоджаны, успомніў свайго хлапчука:
– Бывала, адна ўцеха была, прыедзеш дадому, распрагаеш каня, а ён пад нагамі трэцца, памагаць лезе. Часамі i крыкнеш на яго, i ўшчунеш, калі пасваволіць, але як памёр, дык сам палез бы лёг на яго месца, абы падняць яго.
На твары яго засвяцілася чуласць. Жанкі заплакалі, уцёр слёзы i сам Бушмараў брат. Так прайшоў абед, а як выйшлі на ганак, каб разысціся, той жа самы Бушмараў брат не сцярпеў:
– У мяне адрэзалі палавіну ўсяе зямлі, але я хоць толькі што на арэнду быў сеў, але ён!
Ён ткнуў пальцам на брата:
– О! Спрадвеку арэнду плаціў.
– Нiчога не зробіш, – сам жа адказаў брат.
– Чаму гэта не зробіш! – зароў Бушмар.
– Можа, што i зробіш, – хiтра сказаў Вінцэнты.
V
Меркла ў лясах. Гусцілася цёплае неба, адвячорак цадзіў паплаўныя туманы.
Рэчка ўлілася ўжо ў свае берагі, цякла ціха-ціха. Магутнасць вясны жыла ў лясах i ў полі.
Бушмарава постаць чарнелася над рэчкаю.
Ён зноў быў адзін. Брат паехаў дзён праз тры пасля матчынага пахавання. Бушмар жа яшчэ некалькі дзён, як выбіты з свае каляіны, не задумваўся ні над чым. Аміля каля яго чула сябе ніякава, кожны адвячорак пакідала ў сялібе яго аднаго, начаваць хадзіла ў вёску. Можа, таму, што ад Бушмара слова цяпер больш як калі цяжка было выцягнуць.
– Я пакіну служыць тут зараз, – сказала была раз Аміля.
Ён не пачуў ці так нічога не адказаў.
На змроку высокая постаць узвышалася над рэкаваю лукою. Чалавек маўчаў, як i ўсё, што было навокал яго. Доўга стаяла высокая постаць. Змрок пагусцеў, неба яшчэ не запаліла зораў.
Чалавек азірнуўся i пайшоў паволі назад. Храсткі яго носа варушыліся, бровы з'ехалі нізка i зрасліся.
Маленькая жанчына iшла па траве. У руках яна несла чаравікі, ад работы ружавеў твар. Яна iшла подбегам ад гумна. Вольнай рукою папраўляла валасы i глядзела кудысьці паверх усяго. Яна напаткалася высокаму чалавеку. На адзін момант вочы іх спаткаліся, але чалавек адвярнуўся i пайшоў на высокі ганак. Жаночая постаць прыгнулася ад таго ўзроку мужчыны, больш заспяшалася. От яна сядзіць на ганку i абуваецца. Марудзіць, абцірае ногі аб мокрую траву, ціха навокал, нікога нідзе няма. Жанчына ўстала, яна ўжо гатова была iсці.
– Дык я пайшла ўжо, заўтра на світанні прыйду, – моцна гаворыць яна тое, што i кожны дзень у гэтую самую пору.
Але чамусьці яшчэ марудзіць. Яшчэ нагнулася паправіць у чаравіку шнурок, шнурок нешта завязваецца доўга, раптам iрвецца, i яго трэба звязаць. Iдзе жанчына паволі, унурыўшы галаву, трымаецца роўна, як бы чуючы ўсё яшчэ на сабе той момантны зірк.
Яна iдзе паўз разваленую пуню; пахне з яе прэлая салома i веснавая цвіль. Тут жанчына пайшла шпарчэй, але чалавек выбягае на ганак i моцна заве сабаку:
– Галас, Галас!
Жанчына бачыць здалёк, як цераз двор імчыцца да гаспадара сабака, як сам гаспадар сыходзіць з ганка. Яна прыпыняецца i глядзіць: а можа, там здарылася што, яна ж тут усю гаспадыніну работу адна парабляе, можа, чаго i не дагледзела.
Чалавек жа адагнаў ужо ад сябе сабаку i iдзе цераз двор. От пайшоў ён шпарка. Яна вельмі павольна паварочваецца да дарогі i iдзе сабе: яна ж ужо развіталася – сказала, што пайшла.
За брамаю гарачая хада магутных ног дагнала яе. Яна не азірнулася, але чула на сабе чужую буру. Тады з востраю, непераможнаю, пакутнаю i страшнаю радасцю пайшла шпарчэй, штосьці бяздумна ўгадаўшы ў гэтым. I тады ж пачула, як схапіла яе тая чужая бура. Бушмаравы рукі ўзнялі яе высока, пад звярыным дыхам яго валасы з-пад хусткі казытнулі твар. Слабасць i раптоўны ўздым страсянулі яе. Разам з тым ласкавая хiтрасць прайшла па твары яе.
– Я чуць не вярнулася, думала, што здарылася, – шапнула яна i змоўкла зусім.
Бушмар цераз увесь двор бегам нёс яе назад на руках.
Праз паўгадзіны яна нехаця выйшла на ганак. У расчыненых дзвярах неўзабаве з'явіўся за ёю Бушмар. Яна сышла з ганка, вельмі паволі зноў моўчкі пайшла да брата ці толькі зрабіла выгляд, што iдзе. Бушмар збег з ганка за ёю. I з трох крокаў зноў схапіў яе на рукі. Хiтрая жаночая ўсмешка лягла на твар яе. Яна ўзмахнула рукамі, вызваліўшы іх з-пад Бушмаравых, узняла ўгору галаву i ахапіла яго за шыю. Бушмар панёс яе зноў у хату.
VI
Вiславухi, белавусы, стары Вінцэнты стаяў за лесам на дарозе. Амілін брат падыходзіў да яго ўпоперак цераз раллю. Твар Вінцэнтага тоненька ружавеў на ветры, нядаўна зголены, гладзенькі. Амілін брат ледзьве цягнуў ногі па цяжкай, скібаватай раллі.
– Адпоўз Бушмар за лес, – сказаў Амілін брат.
– Напалі на чалавека, – адказаў Вінцэнты.
– Будзе з яго аднаго.
– Можа, будзе, а можа, i не. З таго боку лесу тамашнія яшчэ падбіраюцца. Так, мусіць, i адхвацяць усю гору.
Вінцэнты задумённа плюнуў, абцёр рукавом вусы. Твар яго на ветры заружавеў i пагладзеў больш. Здаваўся мокрым. Цераз поле, з кустоў, iшлі людзі. Амілін брат уваткнуў ля дарогі тычку, мігнуў Вінцэнтаму. Той пайшоў далей ад дарогі, набраўшы з зямлі пад паху гатовых тычак. Мужчыны прыпыніліся ля дарогі.
З лесу, з-пад Бушмаравай сялібы, выйшла Аміля. Яна iшла шпарка, заклапочана. Брат памкнуўся быў пайсці ёй насустрач, але пад цікаўнымі i хiтрымі позіркамі мужчын застаўся.
Аміля падышла да яго адразу.
– Чаму Бушмар сам не прыйшоў? – запыталася колькі галасоў разам.
Аміля адказала аднаму толькі брату:
– Не прыйдзе… Мяне прыслаў… што тут хаця робіцца?..
Яна спусціла рукі i стаяла з сухой заклапочанасцю. Глядзела на ўсю работу.
– Што гэта за чалавек, чаму ён вачэй не пакажа: а пасля смяртэльнай крыўды не абярэшся, – загаманілі некаторыя мужчыны.
– Каб тут каморніка не было, можа б, i прыйшоў, – засмяяўся Амілін брат. – Што, невядома, як яму цяжка з начальствам гаварыць?
Аміля бездапаможна глянула на брата. Той падступіў да яе бліжэй.
Мужчыны заварушыліся па полі.
– Думаеш кідаць служыць? – запытаў брат ціха, адводзячы сястру ўбок.
Аміля паціснула плечуком i апусціла вочы. Скрытнасць цяпер удалася ёй.
– Кiдай! Што гэта не ўгаварыць цябе ніяк! I тады вырвалася з хаты ліха ведае чаго, як бы не можа памеркавацца разам. Гэта ж не вечна будзе цяснота ў хаце, зараз што-небудзь зробім. Кiдай, годзе табе ліпець за наймічку. Чаму ты паслухаць мяне не хочаш? Чаго ты баiшся, што ў хаце цесна i хлеба можа не хапіць? Не прападзем! Будзем разам рабіць, разам жыць… Гэтак табе трэба было i адразу iсці за наймічку! Што ж не паслухала! Кiдай!.. Чаму ты босая прыйшла, халодны дзень гэтакі? Раніцою мароз быў.
Яна аглядзела яшчэ раз падлеснае поле i пайшла назад.
Брат паглядзеў ёй услед, нахмурыўся.
– Можа, яна крыўдзіцца чаго, – з'явіўся раптам з боку Вінцэнты.
Амілін брат не захацеў з ім гаварыць. Вінцэнты, як знячэўку дзе абмочаны на холадзе, заклапаціўся вельмі каля тычак.
VII
За лесам насядала на сялібу вясковае поле, арудаваў там Андрэй – Амілін брат, праціўны Бушмару чалавек. Бушмар i ніколі не меў з ім сталай гаворкі (хiба, бывала, трэба было пагаварыць крыху, увайшоўшы ў хату да Амілі), а цяпер i пагатоў. Ён з-за лесу чуў праз Амілю, што Андрэй сіберна заеўся на Вінцэнтага за ўсялякія там справы, што Вінцэнты нагаворваў супроць Андрэя людзей, што ў самога Вінцэнтага ў хаце нелады нейкія… Аміля кожны дзень пад вечар даведвалася да свайго дзіцяці, доўга не бавілася там, у Андрэя, цяпер ужо заўсёды варочалася нанач. Яна ўсё была такою ж самаю ціхаю, прывабна, па-жаноцку пакорліваю. Вечарам, прыбегшы ад брата, яна знаходзіла Бушмара ў хаце, зазірала яму ў вочы. Ён цягнуў яе да сябе.
Вясна тады ўбіралася ў сілу. На полі, на палянах i лесавых выцерабах зазяленьвала ярына.
Навокал Бушмаравай сялібы з'явілася новая агарожа. За лесам, тут жа пад бокам у Бушмара, забялелі слупы на другую іншую агарожу. Дарога з лесу, што з Бушмаравай сялібы падалася ўбок, закруцілася пад самую рэчку – новы перароблены вясковы палетак адапхнуў яе.
Аміля з Бушмарам часамі, у нядзелю, калі быў час, выходзіла сюды за лес. Яна-то, праўда, iшла не разам з ім, а ззаду, як бы назіркам. Ён выходзіў з хаты адзін, ён нікуды не клікаў яе з сабою, калі ішоў куды так, без работы, але яна даганяла яго, убачыўшы за брамаю. Сыходзілася з ім ужо ў лесе. Тады гаварыла:
– Можа, мы сёння ўдваіх да Андрэя пойдзем?
Ёй хацелася, каб гэта было, i баялася яна зводзіць іх.
Ён сціскаў губы, хмурыўся, адказваў не адразу, а ўжо калі яна начакаецца гэтага адказу:
– Ты ж кожны вечар бываеш там.
Яна так ужо i ведае, што ён гэта скажа, але яшчэ не паддаецца:
– Мала што я адна хаджу. Каб з табою калі ўдваіх пайсці, мне гэтак хочацца… Лявонка…
Яна ведае, што на гэта ён ужо нічога не скажа. Толькі як бы дзеля таго, каб разглядзець што па дарозе ці ў полі, адвернецца ён i колькі хвілін не змігне з аднаго месца, а там i Андрэеву хату відаць на ўзгорку, другая з краю. Разбіты маланкаю клён гнецца пад растрэсенаю страхою, развалены комін накрыты вялікаю бляшанаю міскаю без дна. Там Андрэй, можа, дзе ў нядзелю курыць да вуліцы на бярвеннях з мужчынамі i, можа, зноў нагаворвае людзей на Бушмара.
Нiколі Бушмар не пойдзе туды!
Амілю цягне туды хоць на момант.
– Я пайду, – гаворыць яна, – калі ты пачакаеш крыху тут, я не забаўлюся. Добра?
Яна глядзіць пакорліва ў вочы яго. Усё роўна як просіць ласкі якой. Ён жа заўсёды адзін i той жа – пануры, маўклівы. Хто яго ведае, якія думкі варушацца ў яго віхрастай галаве, пад гэтым навіслым чэрапам.
– Iдзі сабе.
Ах, каб ён не гаварыў гэтага «сабе»!