Крыху паляжаўшы без руху, прыслухоўваючыся да сябе і навакольнага свету, будучы сельскі настаўнік набраў поўныя грудзі паветра і рэзкім рыўком выбраўся са свайго на дзіва не рыпучага лежбішча. Дошкі нефарбаванай падлогі здаліся прыемна прахалоднымі. Малады чалавек да хрусту ў суставах пацягнуўся, зірнуў у вакно - і аслупянеў...
За нешырокім агародчыкам на вуліцы стаяла казённая брычка, запрэжаная двойкай стройных коней, воддаль - яшчэ пару вазоў. Кіроўцаў не было, коні гучна скублі высокую, яшчэ невыгаралую траву. Імкнучыся ступаць па адной маснічыне, Дзмітрый падышоў да акна і, не высоўваючы галавы, прыслухаўся. Злева, дзе быў уваход у іх палац, напаўголаса размаўлялі людзі. Прыціснуўшыся да сцяны, ён нават у цемры пазнаў іх фігуры ў фуражках: на нябачным яму ганку ваенныя спрабавалі чымсьці жалезным адсунуць засаўку, якая замыкала ўваходныя дзверы знутры.
Фуражкі нічога добрага абяцаць ні яму, ні мірна пасопваючым тавары- шам не маглі. Ён жа чакаў гэтага начнога візіту, нават спрабаваў сабе яго ўявіць, але гэта занадта хутка здарылася. Дзмітрый адскочыў ад сцяны, штурхнуў бліжэйшы да сябе ложак Юсюкевіча. Той як быццам толькі гэтага і чакаў: ускочыў на ногі і пачаў нацягваць штаны, якія ляжалі на табурэтцы, папярэдне моцна піхнуўшы спінку ложка Піменчука. У поцемках яны не бачылі твараў адзін аднаго, рухаліся моўчкі, нібы дзясяткі разоў да гэтага трэніраваліся хутка пакідаць пакой у выпадку небяспекі. Усе ўжо стаялі каля акна, гатовыя выскачыць, калі эмгэбісты адкрыюць уваходныя дзверы і ўвойдуць у калідор інтэрната.
Нечакана з бліжэйшага вазка ўспыхнуў яркі ліхтар і асвяціў пакой і іх саміх.
- Нават не ўздумайце! - гучна і ўладна сказаў нябачны чалавек. - Скочыце - пакрышу ўсіх! - Гэй, акуратысты ср...ныя, хутчэй да акна! - гаркнуў ён супрацоўнікам.
Праз хвіліну ў іх пакоі было поўна людзей у форме. Усіх траіх абшукалі, для парадку адвесіўшы кожнаму па пары добрых кухталёў, паставілі тварам да сцяны, на якой вісела велізарная геаграфічная карта свету. Дзмітрый стаяў справа, упіраючыся носам у Японію. Страху не было, толькі ўсё цела зрабілася ватным, а навакольны свет абыякавым і сумным. У галаве ледзь пульсавала адзіная думка: «Навошта ты ва ўсё гэта ўлез? Улез, улез, улез...» - аддавалася ва ўсім яго вялікім і моцным целе, у кожнай клетачцы, у кожным валаску, у кожнай кроплі здрадніцкага поту, які сцякаў між лапатак па хрыбетніку.
Дакументы іх падпольнай арганізацыі знайшлі хутка. Ды і што іх было шукаць, калі паперы ляжалі ў чамадане Піменчука. Там было ўсё: і праграма «Саюза вызвалення Беларусі», і статут, і пратаколы пасяджэнняў кіруючага органа, і тэксты ўлётак. Добра, хоць пасля доўгіх спрэчак у пратаколах было вырашана пісаць не прозвішчы прысутных і выступоўцаў, а іх канспіратыўныя псеўданімы. Да поўнага камплекта не хапала толькі членскіх спісаў.
Дзмітрыю здавалася: усё, што адбываецца, не мае да яго ніякага дачы- нення, уся яго ўвага чамусьці засяродзілася на тоненькім струменьчыку поту, які павольна поўз уніз па хрыбетніку.
«Ідыятызм нейкі! - у галаве неахвотна мільганула млявая і недарэчная думка. - Трэба было дажыць да гэтай начы, каб на сваёй скуры спасцігнуць сапраўдны сэнс ходкай фразы: “Дупа ў мыле!”».
Нечакана апатыя і млявасць зніклі, як быццам іх ніколі і не было. Мозг распачаў дзіўную і звыклую для яго працу, аднекуль з яго глыбінь узнікалі самыя неверагодныя пытанні - і яму даводзілася на іх так жа імкліва адказваць. «Неадказанае» пытанне праз некаторы час вярталася і цягнула за сабой злёгку размытыя вобразы мінулых падзей.
Вось ён капае бульбу, дакладней - перакопвае ўжо двойчы перакапанае поле ў пошуках хоць бы яшчэ дзясятка бульбін, каб зварыць іх сёння на вячэру. Асноўны ўраджай выкапалі яшчэ раней, перабралі, высушылі і вёдраў дваццаць паспелі засыпаць у высланую саломай яму схаванага ад чужых вачэй сенніка. Гэты галоўны запас на зіму бераглі як зрэнку вока. Пра таемную яму ведалі толькі ён і маці. Частку несхаванай бульбы забралі немцы па дзяржнарыхтоўцы, а паўтара мяшкі панеслі людзі з лесу па «партызанскай прадразвёрстцы», як весела хіхікнуў-патлумачыў іх старшы. Маці зноў была цяжарнай, за вайну ўжо чацвёрты раз. Адно дзіцятка нарадзілася нежывым, а два хлопчыкі ўжо плёхалі босымі ножкамі па земляной падлозе хаты. Маці пасля чарговага візіту ці паліцаяў, ці партызан нават спрабавала на сябе рукі накласці, ды Бог адвёў.
У той дзень у вёску прыехалі на двух машынах агітатары зазываць маладняк у «Саюз беларускай моладзі», тым, хто падпісаў прашэнне, адразу выдавалі прыгожую шэрую форму, з нашыўкамі, кепку з доўгім, як у нямецкіх салдат, брылём, а галоўнае - падкаваныя новенькія чаравікі. Машыны ўжо з’язджалі, калі Дзмітрый выйшаў на дарогу і падняў руку. Паперу падпісаў проста на пыльным капоце, абмундзіраванне скруціў у цяжкі вузел і падаўся дадому. Наўздагон яму крыкнулі, каб падагнаў форму і ў наступную нядзелю прыбыў у райцэнтр для прыняцця ўрачыстай прысягі.
У райцэнтры моладзевай дружынай кіраваў яго далёкі сваяк, які адправіў Дзмітрыя ў старадаўні маёнтак Альбярцін на курсы.
Дзіўная гэта была вучоба. Вакол ішла вайна, людзі забівалі адзін аднаго ні за што, проста стралялі - хто па п’янцы, хто з перапуду, а хто па ахвоце. Стралялі, а потым ужо думалі, навошта яны гэта зрабілі. За смерць ні з каго не пыталі. А ў былым панскім маёнтку панаваў нейкі іншы свет. Іх добра кармілі, прымушалі займацца фізкультурай, муштравалі на пляцы, развучвалі песні і доўгімі гадзінамі распавядалі, як будзе добра жыць у вольнай Беларусі, калі Гітлер са сваімі саюзнікамі разаб’е ненавісныя Саветы. Часта навучальныя дні заканчваліся вогнішчамі над старадаўняй сажалкай, печанай бульбай і гарачымі спрэчкамі пра любоў да свайго народа, яго гісторыі, культуры і песняў. У лагер вярталіся строем са звонкай песняй вольных і незалежных сокалаў.
Да канца вучобы ён, як і яго таварышы, свята верыў у веліч Беларусі, ашуканай і зняважанай спачатку расейцамі, затым палякамі і зноў расейцамі. З гэтага часу ён, добра ведаўшы польскую мову, выплюнуў яе, нібы гнілы арэх, і стаў размаўляць толькі на беларускай ці нямецкай мовах. Следам за любоўю да свайго, роднага, непрыкметна ў дуты пасяліўся спачатку недавер, а затым і непрыязнасць да ўсяго чужога. І ўспомніў, што маці першым згвалціў яшчэ ў самым пачатку вайны нейкі хахол, паліцай з суседняй вёскі. А начамі да іх у дом грукалі і завальваліся зарослыя і нямытыя мужыкі, якія гаварылі між сабой па-беларуску ці па-польску...
Дзмітрый з цяжкасцю вырваўся са сваіх успамінаў, зірнуў на гадзіннік. Прайшло ўсяго хвілін сем, як іх паставілі да сцяны.
- Нас жа не расстраляюць? - як здалося Дзмітрыю, спалохана спытаў Бронік Піменчук.
- Вам, фашысцкія выкармышы, пашанцавала! - прагрымеў за спінай той жа голас, што пагражаў з воза пакрышыць іх на кавалкі, - чатыры дні назад у Савецкім Саюзе адменена смяротнае пакаранне. Адно застаецца: застрэліць вас пры спробе ўцёкаў. Так што шанец адправіцца на спатканне да свайго Гітлера ў вас ёсць.
- Пры чым тут Гітлер? - злосна буркнуў Пожыч, - яго ўжо даўно закапалі. За што вы нас арыштоўваеце, а галоўнае - на якой падставе?
- Таварыш маёр, дазвольце я яму прыкладам растлумачу падставы? - спытаў чэкіст, прыстаўлены іх ахоўваць.
- Не, Міханевіч, мы людзі гуманныя і біць нікога не збіраемся. Ты павярні да мяне тварам гэтага разумніка.
Чужая рука не паспела нават дакрануцца да яго пляча, як Зміцер рэзка павярнуўся тварам да святла.
- Прымі ад мяне свае граблі, - працадзіў скрозь зубы хлопец. - Я гэта спытаў. Вайна ўжо чатыры гады як скончылася, а вы ўсё па начах да людзей урываецеся, як немцы. Дзе ордэр на ператрус? За што білі перад тым, як паставіць да сцяны?
- Колькі пытанняў? Як тваё фаміліё, законнік хрэнаў? - пагойдваючыся на абцасах, свідраваў Дзмітрыя калючым позіркам сярэдняга росту чалавек, у тонкіх залацістых акулярах-веласіпедзіках, з гладка зачасанымі на патыліцу пасівелымі ўжо валасамі.
- Гэта, мяркуючы па дакументах, нехта Дзмітрый Пожыч, - паслужліва паведаміў ахоўнік, - па дакументах - ваяваў...
- Напэўна, у батальёне СД ці ў іх грэбанай краёвай самаахове.
- Ды не, таварыш маёр, па дакументах. пасля вызвалення Беларусі быў прызваны і ваяваў у Чырвонай Арміі, паранены і нават узнагароджаны медалямі «За баявыя заслугі» і «За перамогу над фашысцкай Германіяй».
- Гэта яшчэ горш: франтавік, а з нацыяналістамі і антысаветчыкамі звязаўся! Мала таго, што гад, дык яшчэ і здраднік. Так, Пожыч?
- Я не разумею, пра што вы кажаце, маёр. Я ваяваў, а ты што ў гэты час ра...?
Удар прыкладам аўтамата не даў яму скончыць.
- Адставіць, Міханевіч! Старшына, пакараю! Гэта яны ў нас з-за кута страляюць і гранаты кідаюць у вокны кватэр, дзе нашы жонкі і дзеці спяць. Давайце закругляцца тут - і ўсіх у аддзел. А з табой, франтавік, у нас яшчэ шмат часу наперадзе для размоў. Хачу, каб ты, варажына, ведаў: я на фронце са студзеня сорак трэцяга. Вядзіце іх.
Падышла машына з фургонам без вокнаў. Іх заштурхалі ўнутр, скрыпнулі завесы клеткі, двое з аўтаматамі селі каля кратаў, папярэдзіўшы: кожны рэзкі рух, спроба ўстаць, перасесці на іншае месца будзе расцэньвацца як напад на канвой. Ехалі моўчкі, ды і казаць не было пра што. На выпадак правалу ў іх была агульная дамоўленасць: ні ў чым не прызнавацца, адмаўляцца ад блізкага знаёмства, маўляў, ніякіх шчырых гутарак не вялі, вучыліся, пілі гарэлку, хадзілі па дзеўках і збіраліся вучыць дзяцей.
На допыт Дзмітрыя выклікалі толькі праз тры дні. Ён ужо галаву зламаў ад усялякіх шкодных думак. Паперадумаў і паўспамінаў усё, што толькі можна было. Як ні круціў, атрымлівалася, што ім нехта здрадзіў. Выснова, вядома, добрая і правільная, заставалася толькі высветліць - хто?
Следчы, ужо немалады, цельпукаваты, у карычневай кашулі з зацёртым гальштукам, з маленькімі, амаль дзіцячымі пухленькімі ручкамі. Вочы блізка пасаджаныя, невялікія і зусім бясколерныя. Мешкаваты чалавек валодаў на рэдкасць прыемным, злёгку ліслівым голасам.
- Ну што ж вы, франтавік, які кроў праліваў за савецкую ўладу, уляпаліся ў такую непрыемную гісторыю. З паказанняў вашых змоўшчыкаў і нашых аператыўных звестак мне зусім незразумелая вашая роля ў антысавецкай моладзевай арганізацыі «Саюз вызвалення Беларусі». Я нават напачатку думаў, што выйшла прыкрая памылка ці выпадковы нагавор, прызнаюся, нават падумваў вас вызваліць з-пад варты. Але я памыляўся. Адкрыліся шматлікія эпізоды з вашай ваеннай маладосці, факты супрацоўніцтва з акупантамі, сяброўства ў антысавецкім «Саюзе беларускай моладзі» ды многае іншае, - следчы прайшоўся па кабінеце, спыніўся перад закратаваным акном, тэатральна ўздыхнуў. - Я вам прапаную два варыянты паводзінаў. Першы: вы бераце чыстыя аркушы паперы і пішаце мне чыстасардэчнае прызнанне. Другое: вы сядаеце вось да гэтага падваконніка і ўважліва чытаеце надрукаваны мною для палягчэння вашай долі тэкст. Калі заўважыце недакладнасці ці відавочныя ляпы, не саромеючыся выпраўляеце, падпісваеце і да суда тупаеце ў сваю камеру.
- А трэцяга варыянту не будзе? - зірнуўшы спадылба, спытаў Пожыч.
- Чаму ж... - ажывіўся следчы, вяртаючыся да стала. - Могуць быць і трэці, і чацвёрты, і нават пяты варыянты нашай сумеснай працы. Пяты, праўда, не пажаданы, пасля пятага мала хто дажывае да суда, але і ён усё ж магчымы.
- Давайце ваты пісанні...
- Правільны падыход, грамадзянін Пожыч. Вас зараз адвядуць у пакой для допытаў, там вы ўсё прачытаеце, падумаеце і вернецеся да мяне. Добра?
- Добрага ў гэтым мала. Я афіцыйна заяўляю: ні ў чым не вінаваты, ні ў якіх нелегальных арганізацыях не знаходзіўся. У Саюзе моладзі быў, дык гэта я свайму асабісту яшчэ перад адпраўкай на фронт распавёў. Пацаном жа зусім пайшоў, з галадухі, ад таго, што апрануць не было чаго, а зіма на носе і ў хаце малых поўна...
- Следства падобныя факты менш за ўсё цікавяць. Нам больш цікава, як вы збіраліся будаваць новую Беларусь, як захопліваць уладу планавалі. Многае зразумела з вашых статутных дакументаў, якія, між іншым, выявілі ў вашым чамадане.
- У мяне ў інтэрнаце не было чамадана, аддаю перавагу пажыткі насісць у салдацкім рэчмяшку...
- Дык, значыць, у чамадане вашага сябра, - ужо з раздражненнем павысіў голас следчы.
- Зноў вы памыляецеся, у мяне няма сяброў, не такі я багаты, каб іх мець.
- Пожыч, ты ў мяне з такімі размовамі і да пятага варыянту даскочашся.
Следчы прамаўляў свае маналогі неяк вяла, без асаблівага жадання, як бы даючы зразумець, што лёс затрыманых ужо даўно вырашаны і яму ўсё абсалютна да ліхтара, будзе Дзмітрый адказваць на пытанні ці не.
- Добра, разумнік, давай да падваконніка і чытай, зраблю ласку: не павядуць цябе ў затхлыя падвалы, - працягнуў яму стос машынапісных аркушаў.
Чым больш Пожыч учытваўся ў следчую пісаніну, тым мацней калацілася сэрца. Усё ў паперы было праўдай: і тройкі, і паролі для сувязі, і явачныя кватэры, і планаваныя базы на хутарах, і нават напрамкі будучай прапагандысцкай працы ў сельскіх школах, толькі вось пра збор зброі і падрыхтоўку тэрактаў - нейкая бязглуздзіца. Пра гэта, наколькі ён ведаў, размоў наогул не вялося. «Але адкуль усё ім вядома? Быць не можа, каб за тры дні ўсе так распусцілі языкі. Хаця... Хаця ўсё можа быць, у камеры, як і ў адзіночным акопе, кожны сам за сябе. Не, штосьці тут не так. Не так з самага пачатку: і следчы млявы, і эмгэбэшнік гуманны? Дзесьці тут крыецца падвох, дзе? Ох і дарэмна ты ў гэтую байду ўлез, цяпер разграбай не разграбай, а сухім не выкараскаешся.
Ён успомніў першы сход, на які яго прывёў Мікола Самасей, праз хвілін дваццаць ён ужо быў свой сярод сваіх, здавалася, зноў трапіў у Альбярцін, не хапала толькі вогнішча, печанай бульбы і хвацкай песні маладых нацыяналістаў. Потым, абдумваючы гэты крок, ён прыходзіў да адной і той жа высновы: спрацавала нейкая схаваная глыбока ўнутры спружына, эмоцыі перасталі падпарадкоўвацца розуму, далёкая нязбытная мара здабыла канкрэтныя абрысы рэальнасці. Прынятая калісьці дзіцячым сэрцам залатая казка пра вольную і сытую дзяржаву ўваскрэсла ў ім патрэбай да дзеянняў. І колькі ён не спрабаваў сябе адгаварыць ад гэтага, выходзіла ўсё наадварот: словы і думкі зацягвалі ўсё мацней у беспрасветны вір пагібелі. Ды яму і хацелася загінуць, загінуць за будучыню сваёй краіны, загінуць за сваю мару.
І вось яна, яго пагібель, недарэчная і тоўстая, стаіць каля акна, сапе, соўгаецца па кабінеце і чакае яго адказу. Аднак ён не чакаў такога канца. Вось так будзённа загінуць, нават не зрабіўшы нічога выбітнага і гераічнага...
- Ну што, я бачу, вы ўразіліся? - перапыніў яго роздум бясколерны голас эмгэбэшніка, - падпісвай - і справе канец.
- Таварыш следчы...
- Ужо грамадзянін следчы, у лагеры за такую агаворку будуць выбіваць зубы. Давай падпісвай, сам жа бачыш: мне ўсё вядома. Гадзіну таму на гэтым самым месцы сядзеў ваш верхавод Казлак і ў раскаянні расціраў кулакамі слёзы па твары.
- Грамадзянін следчы, усё мяне неяк агаломшыла. У галаве поўны вэрхал, тут падумаць трэба. Калі падпішу - прызнаю сябе вінаватым, а я ж і на самой справе нічога пра гэта не ведаў. Казлак, ён жа настаўнік, які верхавод?
- Ну добра, кожны сам каваль свайго шчасця! Не хочаш дабром, выб’ем дуб’ём, - націснуў на кнопку ўмантаванага ў стол званка. - У допытную, - няспешна паварочваючыся да акна, кінуў ён салдату.
23
Агледзінамі засталіся задаволеныя ўсе. Скарга вёў машыну па пустой начной трасе і радаваўся як дзіця, што ўсё гэта так нечакана і складна атрымалася. У тым, што мама ўслед за бабуляй ухваліць яго выбар, ён, у прынцыпе, не сумняваўся. Але ж ад цёткі Гэлі і пераборлівага дзядзькі падобнай аднадушнасці не чакаў. Усё склалася. Напэўна, гэта і называецца шчасцем, калі твае справы, пачуцці і ўчынкі сугучныя блізкім табе людзям. Стэфка, па-дзіцячы скруціўшыся абаранкам, спала на заднім сядзенні. Ёй то добра, яна ўжо абвыклася, - з трывогай падумалася яму, - а мяне ўсё гэта яшчэ чакае. А калі я не прыглянуся яе радні, ці мая радня яе сваякам прыйдзецца недаспадобы. Бо і з яе ж боку, хутчэй за ўсё, наравістыя дзядзькі і цёткі маюцца. Не каханне, а кастынг нейкі. Ажаніцца - і праўда: як на вайну ісці, усе жылкі трасуцца, таго і глядзі, на роўным месцы баязліўца ўключыш. Бацькі яе працуюць за мяжой і пакуль ехаць у Гродна не збіраюцца, ну, па такой справе, хутчэй за ўсё, выберуцца. Так што не тлумі галаву, усё будзе добра. Глядзі на дарогу і не празявай паварот на Нясвіж, хоць які там Нясвіж - не хапала ў дзве гадзіны начы ў бабусіным доме пярэпалах зрабіць. Паеду я на хутар да новага сваяка, будзем спадзявацца, не адмовіць у прытулку. Раніцай пазваню Равічу - і ўсё вырашым.