- Ды не, камандзір, ранавата яшчэ, хай народ крыху пакімарыць, - зірнуўшы на старэнькі дзяжурны гадзінік, адказаў Дзмітрый. - А тут сапраўды прыгожа, нашыя Браслаўскія азёры нагадвае, толькі неяк пуста...
- Не пуста, а дагледжана ўсё, дагледжана. Гэта табе не віцебскія бураломы, - пазяхнуўшы, адказаў сябар. - Ну што. заўтра апошні дзень зубрылаўкі - і ўсё: фрайлагер. Фрай, братка, гэта свабода, гэта цывільны касцюм, поўная салдацкая пайка і вольны выхад за тэрыторыю. Ты хоць уяўляеш, што там, за плотам? Там, Дзіма, Берлін - сталіца тысячагадовага рэйха, там наша з табой будучыня і дзяўчаты...
- Ага, за сужыццё з...
- Спакойна, спадар Зміцер, мы тут і беларусачак знойдзем. І давай, гэта, выкідваць ужо са сваёй макатыркі лагерныя думкі аб нашай расавай непаўнавартаснасці. Беларус - таксама арыец, малодшы брат германца і, успомніш мяне, хутка нашым хлопцам дазволяць служыць нават у войсках СС. Шэф шапнуў, што паперы па гэтым пытанні ўжо ходзяць па высокіх кабінетах. Добра, глядзі пад’ём не празявай, я ў сарцір, пакуль там усё джыгіты не паабсцыкалі.
Іх спецлагер, як і ўсё, звязанае з усходнімі тэрыторыямі рэйха, быў інтэрнацыянальным. Асновы адміністравання і прапаганды тут зубрылі не толькі беларусы, украінцы, рускія, але і грузіны, армяне, калмыкі, горцы, татары, якія асабліва ганарыліся сваім народным паэтам Мусой Джалілем, які ці трапіў у палон, ці сам перайшоў да немцаў па ідэйных меркаваннях; потым, праўда, яго вярнулі ў Маабіт, дзе і пакаралі смерцю. Неяк у лагернай газеце публікаваліся яго вершы на татарскай і пераклады на рускую. Яшчэ была ў вялікай пашане мастацкая самадзейнасць. Тут цэлыя баталіі разгортваліся, але абскакаць грузінаў ніхто так і не змог, тых нават у Берлін спецыяльна вазілі перад кіраўніцтвам рэйха спяваць. Яны потым хваліліся, што сам Гітлер іх пахваліў. Брахалі, вядома! Дзе палонныя грузіны - і дзе аж сам Гітлер.
Раніца яна і ёсць раніца - шумлівая, мітуслівая, спешкая. Адбрынчэў посудам сняданак. Заняткі ішлі неяк вяла. Група і выкладчыкі, ведаючы пра хуткае расстанне, больш гаварылі аб будучай працы, чым «Аб крытыцы савецкай дзяржаўнай сістэмы», як таго патрабавала вучэбная праграма.
- А што яе крытыкаваць, гэтую ср..лую сістэму, калі бальшавікі з жыдамі ўсё з маёй хаты выграблі, мяне ў войска, бацькоў і малодшых - у Сібір! - завёўся Васіль Трэба з-пад Нясвіжа. - Жыдоўскіх пернікаў наеліся ўдосыць! Я, спадар настаўнік, ні ў якія бурмістрыі служыць не пайду, мне вунь зброю дайце - і дадому адпраўце. Вось ужо я палютую, за ўсё, сукі, адкажуць!
- Высакародная нянавісць загартоўвае душы, сябры. І ў гэтым схаваны адзін са складнікаў нашай будучай перамогі, - сухім гучным голасам падбадзёрыў Васіля Інакенцій Карповіч, хударлявы, высушаны гадамі і горам палкоўнік царскай арміі, які чытаў у школе блок лекцый па антысаветызму і антыкамунізму. Бальшавікі за доўгія гады грамадзянскай вайны знітчылі ўвесь яго некалі шматлікі род, а дачушак-двайнятак на вачах у бацькі згвалтавалі і затапталі коньмі. - Толькі вось, шаноўны Васіль Францавіч, - з уздыхам дадаў выкладчык, - часам і нянавісці, і вінтоўкі бывае мала. Часам слова, сказанае табой, можа нанесці ворагу куды большыя страты, чым выпушчаная куля. Для таго, каб страляць і справядліва рваць зубамі бальшавіцкае паскуддзе, хапіла б і двух месяцаў перападрыхтоўкі. Усе вы ў мінулым служылі ў войску, хоць і ў савецкім. Страляць і падпарадкоўвацца камандзірам умееце, а многія і самі афіцэры, так што ваяваць зможаце. Аднак Фюрэр нямецкага народа і вашая добрая воля накіравалі вас сюды ў Вустраў. Пройдзе час, і назва гэтага ўтульнага мястэчка будзе для вас як пароль, як візітная картка, каб пазнаць свайго субрата і аднадумца, аднакашніка. Была ў старыя добрыя часы такая назва пабрацімства - аднакашнікі, людзі, якія елі з аднаго катла адну і тую ж кашу. Кашу, што не ведае ні саслоўяў, ні рэлігій, ні маёмаснага цэнзу. Вось і вы, параднёныя, у нейкай ступені, і лагерам, і чужынай, і не заўсёды салодкай кашай, гатовыя да вяртання дадому. Вы гатовыя не толькі да помсты, галоўнае - вы павінны думаць пра будучыню сваёй зямлі, а будучыня і ў Расіі, і ў Беларусі, і ва Украіны можа быць толькі пасля перамогі над бальшавікамі. Заўтра вы пяройдзеце ў фрайлагер, але мы з вамі не расстаёмся і перыядычна будзем сустракацца, вучоба працягнецца. Мне б вельмі хацелася, спадары, каб кожны з вас застаўся верны нашаму братэрству і сваёй адвагай даказаў вернасць новай Еўропе, у якой ваша родная Беларусь зойме годнае месца.
- Жыве Беларусь! - ускокваючы і выцягваючы наперад правую руку, дружна выкрыкнулі дваццаць маладых галасоў.
Падчас перапынку да курылкі падышоў яфрэйтар Думкель і выклікаў Дзмітрыя да начальніка лагера Аука.
- Спадар начальнік лагера, ваеннапалонны Стальмах па вашым загадзе прыбыў!
- Хайль Гітлер! - павітаў яго начальнік.
- Хайль Гітлер, гер камендант!
- Вы больш не ваеннапалонны, вы выпускнік спецыяльнай школы Германіі. Я вас віншую, спадар Стальмах, праверку вы прайшлі паспяхова, - зазіраючы ў паперы, вымавіў зусім не ваеннага выгляду чалавек у старасвецкім пенснэ на доўгім чорным шнурку. - Вы выбралі вельмі правільную і патрэбную спецыялізацыю - прапаганда і праца з моладдзю. Моладзь - гэта заўсёды будучыня. Вамі задаволеныя ўсе выкладчыкі, агульны бал вашага разумовага ўзроўню і здольнасцяў чатыры з паловай. Гэта вельмі добра. Зараз пройдзеце з Думкелем і аформіце апошнія фармальнасці. Паспяховай вам працы на будучыню вялікай Германіі!
- Дзякуй, гер камендант, я апраўдаю ваш давер! - бадзёра павярнуўшы- ся, Дзмітрый выйшаў з кабінета.
Зануда Думкель нікуды не спяшаўся. Дачакаўшыся, калі праз кабінет шэфа прайшлі яшчэ чалавек сем, ён усіх пашыхтаваў і павёў у самы далёкі корпус лагера, які быў абгароджаны асобным высокім плотам і ахоўваў- ся двума сумнымі эсэсаўцамі. Увайшоўшы ва ўнутраны дворык, хлопцы прыціхлі і насцярожыліся. Кожны з іх ужо пабываў у гэтым драўляным бараку з закратаванымі вокнамі і яркімі настольнымі лямпамі. Кожны памятаў, што і пра каго ён тут казаў, якія яму задавалі пытанні і што ён пісаў у апытальных лістах, якія далі ім ветлівыя ваенныя з чэпкімі і недаверлівымі вачыма.
Яфрэйтар пашыхтаваў хлопцаў перад уваходам у корпус, далажыў аб прыбыцці і незаўважна выслізнуў за вароты. Праз некалькі хвілін на ганак выйшаў высокі афіцэр, зацягнуты ў чорную форму аховы СС.
- Мікутовіч! - назваў ён прозвішча аднаго з курсантаў.
- Я! - робячы крок наперад, адазваўся высокі, нелюдзімы хлопец з Мсціслава.
- Ты накіроўваешся са мной, астатнія па адным і без шуму - у чацвёрты кабінет.
Выкліканы са строю, хлопец неяк увесь абмяк, і без таго вузкія плечы апусціліся, рукі выцягнуліся, на твары застыла тупаватая грымаса; цяпер ён быў падобны да агароднага пудзіла, вартага жалю і ўсімі кінутага. Ніхто з мсціслаўцам не развітаўся, быццам яго і не было. Будучыя вяшчальнікі нацыянал-сацыялістычных ідэй вышыхтаваліся і па адным, не гледзячы адзін на аднаго, не кажучы ні слова, прайшлі ў калідор.
У чацвёртым кабінеце іх сфатаграфавалі, узялі адбіткі пальцаў з абодвух рук, выверылі ўсе дадзеныя ў картцы персанальнага ўліку і далі распісацца ў стандартным друкарскім аркушы аб добраахвотным супрацоўніцтве з нямецкай адміністрацыяй і сумленным выкананні сваіх службовых абавязкаў. Потым з нейкім падабенствам урачыстасці тоўсты эсэсаўскі сяржант уручыў кожнаму кардонныя шэрыя пасведчанні, якія пацвярджалі іх пры- належнасць да грамадзянскай адміністрацыі акупаваных тэрыторый рэйха і пашпарт агульнанямецкага ўзору, у якім на першай старонцы готыкай было выціснена: «Без права грамадзянства».
За спінай немца на сцяне вісеў вялізны партрэт Гітлера, у расшпіленым скураным паліто і фуражцы; Дзмітрыю раптам здалося, што фюрэр упіўся ў яго сваім застылым, усёвідушчым поглядам і нібы пытаўся: «А ты, Стальмах, не здрадзіш мне і майму Рэйху, як некалі здрадзіў Сталіну і яго Саветам?»
- Я буду верны табе, мой Фюрэр! - выструніўшыся, даволі гучна прамовіў ён і пачырванеў, крадком азіраючыся, ці не пачулі іншыя міжвольнага рапарту. Здаецца, не. Затое сяржант здзіўлена падняў галаву і самазадаволена выскаліўся:
- Гэта не я, гэта ён Фюрэр! - паказаў на партрэт. - Далей раю не блытаць. Давай, хто там наступны?
Дзмітрый збянтэжаным выходзіў з кабінета.
- Нічога, Дзмітрый Іванавіч, - каля самых дзвярэй ухвальна паляпаў яго па плячы чалавек у шэрым гарнітуры, якога Дзмітрый нават не заўважыў, уваходзячы ў пакой, - некантраляваны выкід эмоцый толькі пацвярджае вашу шчырасць у вернасці Рэйху. Давайце мы з вамі трошкі пагаворым. Я капітан вермахта Маркус. Хадзем да мяне ў кабінет.
Кабінет быў невялікі, але ўтульны для казённых памяшканняў.
- Сядайце, Дзмітрый, можаце курыць, я за адно з вамі падыхаю такім жаданым і ўжо амаль забытым водарам.
- Дзякуй, спадар капітан, я наогул ніколі не курыў, - адказаў Стальмах. Тысячы думак скакалі ў яго галаве вар’яцкі танец невядомасці. Хто гэты капітан? Якая ў яго да мяне размова? Можа, нешта не так з праверкай? Але тады б Аук не пераводзіў бы на мяне сваю хвалу. Спакойна, Дзіма, сядай, не псіхуй і слухай пытанні, уважліва слухай, і не толькі вушамі, усёй сваёй скурай слухай...
- Спадзяюся, ад кавы нованабыты Нямеччынай чыноўнік не адмовіцца? Тым больш, што я яе гатаваў сам і літаральна хвілін дваццаць назад. Зараз мы разагрэем гэты цудоўны дар далёкай Бразіліі. - Пад прыгожым срэбным кававарнікам сіняватым агнём замігцела спіртоўка. - А вы, Дзмітрый, ведаеце, дзе знаходзіцца Бразілія?
- У Паўднёвай Амерыцы, спадар капітан!
- Досыць вам салдафоннічаць, вы такі ж, як і я, афіцэр. Вось бачыце, артылерыст, а геаграфію ведаеце. У нас многія пяхотныя афіцэры не ведалі нават, дзе знаходзіцца Польшча, пакуль туды не прыйшлі. А вы інтэлектуал, і стыль у вас нядрэнны, я вось усе вашыя ўлёткі і нататкі для беларускіх газет сабраў, - кіўнуў ён рукой на тэчку, якая ляжала на стале. - Напэўна, вершамі забаўляліся ў інстытуце, угадаў?
- Ды якія там вершы...
- Не скажыце, вершы, як казаў вялікі Гётэ, яны нібы горная плынь, і ўтрымаць іх у сабе немагчыма. Я вось, уявіце, да гэтага часу грашу. Думаю, у нас будзе час, мы і вершы пачытаем, і яшчэ што-небудзь цікавае. Як вы думаеце, хто я і навошта вас паклікаў? - рэзка змяніў тэму капітан.
- Вы, вы, - ускокваючы з крэсла, завыкаў Дзмітрый, - вы капітан Вермахта...
- Правільна, толькі не зусім звычайны капітан, я тут прадстаўляю ваенную выведку «Абвер». Чулі пра такую?
- Так!..
- Дзмітрый, сядайце і давайце гаварыць без усяго гэтага...- раздражнёна сказаў афіцэр, вымаляваўшы рукамі ў паветры нейкую загадкавую фігуру. - І так. дзе і ад каго вы чулі пра Абвер?
- У лагеры «Стары ксёндз», у Польшчы, месяцаў восем таму. Хлопцы паміж сабой гаварылі пра тое, што павінны хутка прыехаць вярбоўшчыкі з вашай арганізацыі. Адзін з іх, мой цёзка Дзмітрый Раманюк, нібыта нават у вашай школе вучыўся, але правініўся, і яго назад за калючку кіну... прабачце, адправілі.
- Пахвальна, што вы шчыры, і радуе, што наіўны. У нас, курсант Стальмах, з разведшколы людзі сыходзяць ці ў тыл да Саветаў, ці прама на Месяц. Могуць, праўда, са спецзаданием у канцлагер патрапіць, для ўнутранай распрацоўкі, - манатонна, як пра нешта спрадвечна пэўнае апавядаў капітан, варагуючы са сваім кававарнікам, - а вось і нашая кава гатова. Трымайце кубак, цукар кладзіце самі. Ну як напой?
- Ведаеце, я ж з усходніх раёнаў, з-пад Віцебска, - збянтэжана пры- маючы маленькі кубачак з танюсенькай, як шкарлупіна яйка, парцаляны, шчыра прызнаўся Зміцер. - Я асабліва ў такіх напоях не разбіраюся. Калі шчыра, я наогул каву першы раз у жыцці п’ю. Гарбату там, узвары, кісялі, какаву - усё гэта піў, а сапраўдную каву не даводзілася. Дзякуй.
- Тады пачынаем з вас, і, ведаеце, давайце не будзем цягнуць, як у вас кажуць, ката за хвост. Мы прапануем вам супрацоўніцтва і заступніцтва. Не спяшайцеся пярэчыць, - бачачы, як напружыўся суразмоўца, папераджальна махнуў рукой капітан. - Мы не проста да вас прыглядаліся і ацэньвалі, вас нам рэкамендавалі вельмі годныя і паважаныя вамі людзі. Хочаце, я іх назаву?..
3
«Дзяржслужачы любога дастатку (ад драбнюткага клерка да самай вярхушкі краіны), які хоць бы раз у квартал не ездзіў у метро ці на іншым грамадскім транспарце, небяспечны для грамадства і павінен быць неадкладна скасаваны з карпарацыі, якая служыць народу». Гэтае, пакуль невядомае шырокай публіцы, правіла, што распаўсюджваецца і на багацеяў свету, было выведзена Вячаславам Стахавічам Скаргам, з нядаўняга часу «новаспечаным» оперупаўнаважаным аднаго з аддзелаў упраўлення дзяржбяспекі сталічнай вобласці. І вось, кіруючыся сваім лозунгам, Скарга, пры наяўнасці ўласнага аўтатранспарту, ездзіў на службу і са службы выключна ў сталічным метро, як і ўсе нармальныя грамадзяне небагатай рэспублікі.
Метрапалітэн, як і належыць падзямеллю, заўсёды жыў і жыве сваім мітуслівым жыццём. Масква ў трыццатыя гады, выкапаўшы ўслед за Захадам для сваіх грамадзянаў норы перамяшчэння, пачала распаўсюджваць гэтую моду на сталіцы саюзных рэспублік і рэдкія гарады-мільённікі. Не прамінула гэтая аблуда і Мінска. Сталічны метрапалітэн дастаўся суверэннай Беларусі, як і іншыя цуды імперскай велічы, ад савецкай і ўшчэнт сацыялістычнай БССР.
Горад з метро - гэта ўжо сапраўдны горад, не роўня абласным правінцыям і паселішчам гігантаў хіміі ці металургіі. Метро, нават на постсавецкай убогасці, і да сёння лічыцца не толькі сродкам перамяшчэння, але і сімвалам статуснасці, што дазваляе жыхарам песціць у сабе асаблівы местачковы гонар. Чалавека краіны Саветаў заўсёды прымушалі чым-небудзь ганарыцца: то, скажам, палётам сабачкі ў космас, то рэкорднымі надоямі малака, то такім выкананнем дзённага плана, што твая паўсядзённая норма пачынала здавацца нізам працоўнага імпэту, то перамогай спартсмена, які даўно ўжо не жыве не толькі ў тваім горадзе, але і на тваёй Радзіме рэдка бывае. Калі ж на дадзены момант ганарыцца не было чым, прадпісвалася ганарыцца і хваліць навакольную прыгажосць. Калі хто з прыезджых заводзіў дурную песню пра нашыя нікуды не вартыя тавары, пра каўбаску з паніжаным утрыманнем мяска ці яшчэ пра што падобнае, яму адразу ж пачыналі распавядаць пра мясцовыя лясы, азёры і мястэчкі, разваліны замкаў. Не ганарыцца сваім мы не можам. Таму без падобнага гонару - што ж мы за народ такі? І вось ад агульнасавецкага гонару мы неўзабаве перайшлі да гонару ўсебеларускага. Ганарыўся сваім горадам, яго метро і малады чэкіст.
Вячаслаў рэдка ездзіў на службу ў абавязковым касцюме з гальштукам, у гэтую казённую браню ён апранаўся ўжо ў кабінеце, а так - красоўкі, джынсы, някідкая куртка, модная сёння сумка а-ля планшэт і вязаная шапка складалі яго дарожны гардэроб. Старэйшыя таварышы па аддзеле паджартоўвалі з дзівацтваў маладога лейтэнанта і адразу ж узнагародзілі яго мянушкай «канспіратар». І мянушка Скаргу падабалася.
Уражанні ад пачутага і падгледжанага ў падземцы і тралейбусе, а ездзіць яму даводзілася аж у Малінаўку, Вячаслаў амаль кожны вечар аналізаваў і запісваў у дзённік. «Дзённік для чэкіста - апошняя справа, - не пераставаў паўтараць адзін з іх выкладчыкаў, - асабістыя перажыванні і думкі, давераныя паперы ў юнацтве, могуць нашкодзіць спакойнай і сытай сталасці і тым больш старасці. Так што спецыялізуйцеся на чытанні чужых прызнанняў і ніколі не пішыце сваіх». Вячаслаў прыняў гэтую параду да ведама, але дзейнічаў па-свойму.
Дзённікі ён пісаў даўно, з восьмага класа, і надзейна хаваў у старым, яшчэ прапрапрадзедавым схове, па-майстэрску абсталяваным у іх старым доме ў Нясвіжы. Дому гэтаму, калі верыць нябожчыку дзеду, было гадоў чатырыста з гакам, пра памер гака дзед нічога не казаў, а вось схованку перад самай смерцю паказаў, пры гэтым узяў клятву, што Вячаслаў адкрые тыя таямніцы толькі свайму ўнуку, калі яму споўніцца сямнаццаць гадоў.
- Дзед, а калі ўнука не будзе?
- Як гэта не будзе? - наморшчыўшыся, строга спытаў той.
- Калі будуць толькі ўнучкі?
- Тады жыві, чакай праўнукаў, але амялушкам і чужынцам нашу таямніцу не выдавай, - падумаўшы, дзед дадаў: - Сыну не ўздумай казаць, сын бацьку не сябар, ён больш супернік. Гэта пакуль табе зразумець цяжка, пазней, пазней датумкаеш. У самым крайнім выпадку сярэдняму ўнуку свайго брата пакажаш, які табе будзе радней і бліжэй. І наогул, больш за ўсё давярай сваім пачуццям ды інтуіцыі, не пярэч ім і не супраціўляўся.