- Ведаеш, да мяне сёння прыйшоў даўні прыяцель, - павольна крануўшыся па алеі старога, цудам не зрэзанага парку здалёк пачаў бацька.
- Мы з ім у розныя часы, у розных месцах рабілі адну і тую ж справу. І перасякаліся рэдка, але адзін аднаго заўсёды падтрымлівалі, нават часам не ведаючы, хто кім у той час быў. І падтрымка гэтая, ты ведаеш, не раз нас выручала. Дык вось, ён знайшоў нагоду і прыехаў у Мінск з Масквы толькі з адной мэтай: каб за агульным абедзенным сталом перакінуцца са мной дзясяткам нічога не вартых фраз ды ў калідоры хвілін пяць пашаптацца. Сёння ўжо ні ў Саўміне, ні ў самім ЦК ніхто яго не ведае і не памятае, ды ён і прозвішча жонкі ўзяў у свой час. Дык вось, таварыш «Яцэк», так яго звалі ў заходне-беларускім падполлі, папярэдзіў аб тым, што Панамарэнка з Цанавам рыхтуюць чарговы пагром беларускай кіраўнічай і культурніцкай інтэлігенцыі, нібыта пакінутай у рэспубліцы немцамі для антысавецкай дзейнасці. Узмоцнена шукаюць кандыдатуры на кіруючыя пасады галоўных антысаветчыкаў. Дык вось, адным з такіх кандыдатаў буду я. Ніякіх негатыўных дадзеных пра мяне ў іх няма, але некалькі чалавек пішуць мне новую біяграфію.
- Тата, ты лічыш, што Ягор адзін з іх? - спыніўшыся і баючыся ўзняць вочы, спытала дзяўчына.
- Ды пры чым тут твой залётнік? «Яцэк» наш, ён якраз таксама чэкіст, генерал-лейтэнант цэлы. Так што чэкіст чэкісту - вялікая розніца. І я, і ён, і яшчэ многія, многія як стаялі, так і стаім за камунізм. Мы былі і памром камуністамі, толькі заходне-беларускімі камуністамі, і партыя наша называлася «Камуністычная партыя бальшавікоў Заходняй Беларусі», і Статут, і Праграма ў нас свае былі, і будучыню сваёй Беларусі мы зусім па-іншаму бачылі, у адрозненне ад рэнегатаў з Крамлёўскага гета. Вось такія, дачушка, Сінедрыёны. Яны вырашылі!.. - і бацька камусьці нябачна і злосна пагразіў кулаком у цемру. - Гэта мы яшчэ паглядзім, хто што вырашыў і хто каго!
- Як жа я цябе даўно такім баявым не бачыла, татачка! - дачка зусім па-дзіцячы цмокнула яго ў шчаку, ужо калючую ад дзённага шчаціння.
- Толькі гэтым разам я не хачу служыць паштовым голубам, а таксама буду салдатам, як ты і твае сябры. Мне, праўда, цяжка разабрацца ва ўсіх гэтых палітычных хітрасцях: дзе камуністы добрыя, а дзе дрэнныя і чым маскоўскія адрозніваюцца ад заходніх. Нам пра гэта ніхто не распавядае, так, мімаходзь на адной лекцыі згадалі, што была такая КПЗ Б, але з-за апартунізму кіраўніцтва было распушчана і члены яе ўліліся ў шчыльныя шэрагі кампартыі Беларусі.
- Дык вось, дзіця, гэта доўгая гісторыя здрады ідэалам працоўнага чалавека вярхушкай крамлёўскіх кіраўнікоў, як паказала гісторыя - ва ўгоду вузканацыянальным інтарэсам пэўнай групы. Доўгая гісторыя, і расказваць яе трэба доўга. Вось народзіш нам з маці ўнука, я і займуся яго палітасветай, заадно і ты паслухаеш. А пакуль паспрабую растлумачыць табе адрозненне адных камуністаў ад іншых. Абодва рухі можна груба параўнаць з адрозненнямі паміж праваслаўнымі і каталікамі. Назва адна - хрысціяне, Бог адзін - Хрыстос, канчатковая мэта адна - выратаванне чалавека, а ідэалогія, метады і светапогляд карэнным чынам адрозніваюцца, і гэтаму адрозненню амаль тысячагоддзе! І няма нічога больш страшнага ў гісторыі чалавецтва, чым ідэалагічнае або рэлігійнае супрацьстаянне, у канчатковым выніку менавіта гэтыя непрымірымасці ляжаць у аснове апраўдання ўсіх войнаў і канфліктаў. Словам, мы хацелі камунізму для свайго народа, для беларусаў. Бальшавікі хацелі праз камуністычны інтэрнацыяналізм шчасця і дастатку купцы абраных і сваіх - за кошт гора і галечы пераважнай большасці.
Вось так. Ты галоўку сваю не забівай гэтым хламам... А вайны, пра якую ты тут раскудахталася, не будзе. Да сакавіка многае зменіцца ва ўсёй велізарнай краіне. Табе скажу, ты і так больш майго ведаеш: да вясны, - бацька нешта прыкінуў у думках, - «вусатага» не стане. Нашы людзі ўжо побач з ім... А цяпер давай распавядай пра сваё. Дык, кажаш, абранніка Ягорам завуць? Хоць беларус?
- Пра абранніка потым, тата. А як жа з чысткай?
- Дык яе плануюць на пачатак лета наступнага, пяцьдзясят трэцяга года, а па нашых падліках да таго часу ім не да чыстак і не да Беларусі будзе. Давай, ціхоня, усё распавядай пра будучага сваяка.
- Хлопец як хлопец, беларус з Віцебшчыны, там нарадзіўся, але вырас у Маскве, бацька інжынер-гідрабудаўнік. У сорак чацвёртым, не давучыўшыся, Ягор добраахвотнікам пайшоў на фронт, паваяваў чатыры месяцы, пасля ранения накіравалі служыць у органы, капітан. Служыць ва ўпраўленні па барацьбе з нацыяналістычным падполлем і бандытызмам. Нашых ловіць, - здавалася, дзяўчына зноў гатовая заплакаць.
- Ну-ну, каб я гэтага больш не бачыў, панадзілася макрату разводзіць, - дастаючы на ўсялякі выпадак насоўку, строга вымавіў бацька, - і потым - не ўсякі лесавік нам «наш». Тут той жа прынцып: лесавік лесавіку розніца, па многіх з іх даўно пятля плача. Вунь шмат хто ўжо амеры- канцам служаць, шлюць сюды сваіх сувязных, людзей тузаюць, заданні раздаюць, а хто адмаўляецца - таму нож у бок ці данос у МГБ. І хто тут наш? Нядаўна маладую жанчыну органам здалі, а ў яе ўжо двое малых дзетак, бацька інвалідам з Сібіры вярнуўся, муж настаўнік у школе. Людзі распавядалі, у нагах валялася, прасіла адпусціць, жыцця прасіла. Паабяцалі не чапаць, сышлі, а праз дзень яе агентурную справу як памагатую Абвера падкінулі на ганак райсавета. Прыехалі і ўсіх забралі, і інвалідабацьку, і малых дзяцей. Так што забудзь гэтых «нашых» і, калі сустрэнеш, не ўздумай руку падаць. А хто цябе ўбачыць і не «пазнае», адвернецца, то ён лепшы за тых, хто з абдымкамі насустрач кінецца. Такіх цяпер па цягніках, аўтобусах і трамваях шмат катаецца, гэта іх праца ці, як яны самі горда кажуць, - служба. Усё, што было, бадыллём парасло. У вайну і пасля яе была адна сітуацыя, цяпер яна памянялася. Губіць рэшткі нацыі няма чаго. Кожнае з’яўленне падпольных груп і суполак - чыстай вады правакацыі МГБ для апраўдання сваёй дзейнасці і вылоўлівання самых заўзятых і незадаволеных, асабліва сярод моладзі. Сёння ні табе, ні мне нельга паддавацца ўнутраным эмоцыям і крыўдам, нічога добрага гэта не дасць, але і заставацца збоку мы таксама не можам, гэтым настроям трэба супрацьстаяць усімі спосабамі. Вось дзе твой фронт і тваё месца, месца байца за будучыню незалежнай Беларусі.
- Але ніякай незалежнасці пры бальшавіках не будзе, ты ж сам гэта ведаеш? - настырна, з металічнымі ноткамі ў голасе запярэчыла яму дачка.
- Ты глядзі на яе, а чый гэта метал у голасе? - ці з асуджэннем, ці з захапленнем вымавіў Яўген Леанідавіч.
- Бацькоўскі, - смела парыравала Алена, - дык ты што прапануеш - наогул нічога не рабіць? Стаіцца і чакаць?
- Так, па-першае: незалежнасці ў нас не было ні пры паляках, ні пры царах, ні пры бальшавіках, ні пры фашыстах, няма яе фактычна і сёння. Існавала ды існуе толькі барацьба за гэтую жаданую незалежнасць, і яна будзе існаваць нават пасля таго, як гэтая незалежнасць будзе намі здабытая. Шмат каму свабода здасца недастатковай, няпоўнай, і тады абавязкова знойдуцца людзі, якія кінуцца заклікаць іншых да сапраўднай незалежнасці, фактычна - да незалежнасці ад саміх сябе. Усё можа быць. І яшчэ запомні, дачка: большасці людзей ніякая незалежнасць не патрэбна, яны яе лічаць падманам, прыдуманым габрэямі, каб дурыць людзям галовы і рабіць свой гешэфт; магчыма, яны і маюць рацыю. Па-другое, незалежным можа быць толькі чалавек, але калі незалежныя людзі збіраюцца ў нейкае таварыства і ў ім застаюцца, яны добраахвотна губляюць частку сваёй незалежнасці, і гэта свядомы выбар. Дык вось, галоўная задача і твая, і мая, і ўсіх нашых аднадумцаў - выхоўваць, гадаваць духоўна незалежнага чалавека, а для гэтага патрэбен мір і толькі мір, патрэбна вера ў будучыню, барацьба за захаванне мовы, побыту, культуры, і яшчэ трэба тое, што яшчэ старажытныя называлі гуманізмам. Не трэба ні партый, ні падполля, ні баявых лозунгаў, бо вайна зноў прывядзе з сабой шаленцаў, гатовых сцерці паўсвету дзеля ажыццяўлення свайго вар’яцтва.
Прайшлі трохі моўчкі. Кожны маўчаў пра сваё, і, хутчэй за ўсё, гэтым маўчанням не наканавана было скрыжавацца. Як не наканавана было кожнаму з іх ведаць сваю будучыню. Яўген Леанідавіч раптам сканае ад шырокага інфаркту за сваім рабочым сталом, не дажыўшы трох дзён да ганебнай смерці самага страшнага цемрашала стагоддзя - Іосіфа Сталіна... Алена восенню пяцьдзясят шостага, ужо цяжарная, вяртаючыся з этнаграфічнай экспедыцыі, неспадзявана зваліцца з высокага і самага доўгага ў рэспубліцы пешаходнага маста на станцыі Орша, пад якім па рэйках будзе праходзіць таварняк. Сведкаў гэтага няшчаснага выпадку не знойдуць. З Ягорам яны так і не паспеюць распісацца, хоць заяву ў ЗАГС пададуць...
25
Моладзь з нечаканай экскурсіі вярнулася прыціхлай і агаломшанай, нібы не рыпучая, дапатопная калымага вазіла іх, а нейкая нябачная машына перамясціла збянтэжаныя душы амаль на два стагоддзі назад - у закінуты свет іх любімай радзімы. Радзімы, якой тады яшчэ не было ні на картах, ні нават у галовах жыхароў, але якая, нібы вясновая рака, налівалася нябачнай сілай, спела і гатовая была ўзламаць тоўсты лёд забыцця, узламаць і вынесці здзіўленаму свету веліч свайго мінулага, накіраванага ў будучыню.
Стоячы там, каля Каменя філатэраў, і Вячаслаў, і Стэфанія думалі пра сваё, кожны сам-насам спрабаваў пераадолець супраціў тугой заслоны часу, прарвацца ў той далёкі свет, спасцігнуць намеры і памкненні такіх жа маладых, як і яны самі, людзей, якія стаялі даўным-даўно ля гэтага каменя і якія прымалі рашэнні, што змянілі сёння іх жыццё.
Адкуль ён узяўся тут, гэты камень, дакладней, адна палова вялізнага валуна - скалы, як ён тут апынуўся і колькі доўгіх тысячагоддзяў праляжаў? Якія таямнічыя знакі ажываюць на яго амаль ідэальна-роўнай паверхні, павернутай убок рова?
Падзякаваўшы ветліваму і вельмі незвычайнаму для вясковай школы завучу, Вячаслаў і Стэфанія, узяўшыся за рукі, павольна пакрочылі да хутара. Маўчанне іх аб’ядноўвала, радніла і не хацела вяртаць у свет рэальнасці, звычайных умоўнасцяў і патрэбаў. Першымі іх пачулі сабакі і паднялі вясёлы брэх, паведамляючы хутаранцам аб прыбыцці сваіх. Вароты адчыніў сын Казіміра Казімір і, цыкнуўшы на сабак, па-змоўніцку прыціснуўшы ўказальны палец да вуснаў, жэстамі запрасіў ісці за сабой да верхняга дома.
У двары стаяла незнаёмая машына з расійскімі нумарамі.
- Казя, што - у вас госці? - шэптам спытала Стэфанія.
- Ну, маміна сястра з яе мужам прыехалі аж з Масквы. Вы толькі ціха ідзіце, я вас з другога боку правяду, паслухаеце, пасмеяцеся, як бацька з масквічом праўду шукаюць, і кожны сваю.
Вячаслаў неўразумела зірнуў на Стэфу, тая ў адказ няпэўна пахітала галавой, і яны пакорліва падаліся за Казімірам-малодшым.
- Ды кінь ты фанабэрыцца немаведама чаго. Вы вунь прыехалі, хвасты тут у нас параспускалі, у казіно аблягчыліся, дурніц нашых палавілі - і назад у матухну-Расію, - грымеў на тэрасе голас Казіміра-старэйшага.
- Толькі ў чым яно, тваё фанабэрства? Гляджу, ты ўжо і дзяржаўнікам становішся, ці даўно ў цябе такія думкі завяліся? Ты ж, як пагоны зняў - у дэмакраты падаўся, наколькі мне помніцца. Толькі ведаеш, нам тут не залівай, што яно ў вас лепш, чым у нас! А чым лепш? Можа, народ багацей жыве, можа, парадку больш? Можа, голас чыноўніка гучыць гучней і ў ім сілы і праўды больш? Ну хоць забі ты мяне, не разумею я, Мікалай, тваёй бравады! Вось слухаў я цябе, слухаў - і ні храна ў толк не вазьму: што, гэты газ, нафта гэтая, вугаль і руда, яны што - у вас народнымі ўжо сталі і вы імі на карысць свайго народанасельніцтва валодаеце?
- Стой, Казімір, стой! Дзе тая нафта, і дзе я! Ды і па казіно я, як ты кажаш, не соўгаюся, здаліся яны мне. А лайна вы яшчэ з тых казіно, асабліва з гульнявых аўтаматаў, адграбяце! Папомніш мае словы. Ты ведаеш, я даўно заўважыў тут у вас, у беларусаў, адну дзіўную рысу: ледзь што супраць поўсці, адразу спускаць на суразмоўцу ўсіх сабак. Супакойся, сённяшнія справы ў Расіі мне гонару вялікароса не дадаюць. Аднак у апошні час справы пайшлі да лепшага. Правадыр наш мужнее. Аўтарытэт у яго зашкальвае, ужо і на вашынгтонскі абкам азірацца перастаў, можа, аднак, для выгляду, але ўсё ж. Сяброўства з вамі канкрэтнымі справамі ўмацоўвае, і я вось прыехаў з дабраслаўлення свайго алігархічнага начальства: носам павадзіць, прыкінуць, што і дзе ў вас можна прыдбаць для сумеснай, так бы мовіць, карысці. Можа, ты, гэта, па-сваяцку дапаможаш у гэтай справе?
- Добра, - ужо міралюбна адказаў Казімір, - ты не крыўдуй, можа, і я перагнуў палку. А падмагчы - гэта мы можам, бульбу вунь маю па сходнай цане прыстроіць па восені трэба, га? Толькі і ты, аднак, таксама добры! - прадоўжыў Казімір, - адразу пасля першай чаркі быка за рогі - і давай тут старэйшага брата з сябе надзімаць. Тут яшчэ трэба разабрацца, хто старэйшы, а хто малодшы...
- Ды з табой хоць не пі! Хто багацейшы, той і старэйшы, няўжо не зразумела?
- Не, Коля, старэйшы той, хто першым нарадзіўся!
- Уеў, давай налівай, а то сястрыцы прыйдуць і хуценька наш нацыянальны запал паменшаць. Спадобіў жа Гасподзь такога дзевера займець...
- Сваяка.
- Сваяка, сваяка! За сваяка і тост!
- Ну, тады і за дзевера! - устаючы, пагадзіўся Казімір з рускай назвай. Чокнуліся. Выпілі.
- Паслухай, Коля, усё ж такі па-сваяцку скажы: няўжо мы так убога выглядаем збоку. Крыўдна ж, мы ўкалваем, не ў параўнанне з вашымі. Вунь - са світання і як давядзецца... Ты давай на дранікі налягай, дзеўкі цяпер гарачанькага прынясуць. Павінны яшчэ родзічы падысці, я іх тут на экскурсію адправіў. Маладыя, толькі мілавацца пачалі, яшчэ і шлюб не бралі. Добрыя такія, сам убачыш.
- Дранікі ў вас класныя. Вунь мая згатуе, і ўсё роўна не такія смачныя, а галоўнае - не хрумсткія...
- Дык абмаскалілася за столькі гадкоў, нябось, не ўсё сама робіць, нешта прыслузе даручае.
- Трымай кішэню шырэй: яна ж толькі кіруе, а ўсё хатняя прыслужніца выконвае.
- Эх, Коля, Коля, такую дзеўку сапсаваў...
- Ды перастань - добрая баба, і з рукамі, і з галавой. А дранікі ў тваёй заўсёды лепш атрымліваліся, гэта і сама Тамарка кажа... На пытанне ж тваё аб убогасці адназначна і не адкажаш. Якраз збоку вы глядзіцеся вельмі прывабна, цалкам па-еўрапейску. Усё вунь дагледжана, усе працуюць, і работы ўсім хапае, і ўзбекаў завозіць не трэба. Не ва ўсёй Еўропе такі парадак і культура. Я вунь нядаўна на машыне праехаў амаль увесь былы сацлагер. Многія краіны і блізка не стаялі. Ды і ў Расіі не ўсе ў смятане купаюцца. Праўда, у нас губерня ад губерні часам моцна адрозніваюцца. У нас, фактычна, хутчэй губернскае, а не прэзідэнцкае кіраванне.
- Цудныя дзеі твае, Госпадзе! У вас жа прэзідэнт таксама губернатараў прызначае. У нас, дарэчы, працэдуру запазычыў, і не толькі гэтую. Правільна зрабіў. І вось ты мне заяўляеш: у Расіі губернская ўлада? Так і краіну разарваць можна, - і ён замоўк.
Стэфанія асцярожна кранула Вячаслава за плячо.
- Я, мабыць, пайду да жанчын, мне гэта не цікава, а ты, калі хочаш, заставайся ў засадзе.
- Не, і я таксама пайду да стала, а то яшчэ Казік заўважыць, пакрыўдзіцца.
Маладыя людзі вынырнулі з вечаровага прыцемку на тэрасу.
- О, вось і нашы экскурсанты! - крыху хістаючыся, устаў з-за стала і ступіў ім насустрач гаспадар. - Гэтая цудоўная паненка - мая стрыечная сястра Стэфанія, а гэта ўжо амаль мой швагер Вячка, па-вашаму, па-маскальску - Вячаслаў. І яшчэ, па-нашаму швагер - гэта муж сястры, хай нават і стрыечнай. А гэта мой сваяк Мікалай, маскоўская штучка, а так нядрэнны хлопец і таксама муж сястры, толькі ўжо маёй жонкі. Жанатыя мы, Вячка, на сёстрах, вось так. Значыць, і вы цяпер паміж сабой нейкія сваякі. Праўда, якія, пакуль не ведаю, але прыйдзе жонка, яна ў гэтым вялікі спец, яна ўсё і растлумачыць. Ну, давайце, давайце за стол, цяпер і свежанькіх дранікаў сястрыцы паднясуць. Як экскурсія? А экскурсавод?
- Усё было класна! Мы да гэтага часу ад усяго адысці не можам, дзякуй табе велізарнае. Аб уражаннях і астатнім потым распавядзем. Мы, здаецца, вашу гутарку незнарок перапынілі, - папрасіў прабачэння Вячаслаў.
- Ды кінь ты, якая гутарка, так, старая балбатня ні пра што. Дакладней, пра што. Вечная спрэчка братоў славян аб іх славянстве і вяршынстве ў гэтым пытанні. Адным словам, каму жывецца весела, прывольна на Русі?
- Казімір шматзначна паківаў указальным пальцам і дадаў: - І ў нас на Беларусі. А то як жа. Давайце, сядайце.
- Казя, я лепш да кабет пайду, а вы ўжо тут мужчынскай кампаніяй і без мяне справіцеся, - актыўна запратэставала дзяўчына і, непрыкметна падміргнуўшы скісламу хлопцу, мовіла гучна: - Вячка, мы сёння абавязкова павінны патрапіць у Мінск, я цётцы Ядвізе абяцала.