- Але пачакайце, Генрых Браніслававіч! Вы што, сцвярджаеце, што немцы былі дабром для нашага народа і ніякіх зверстваў тут не чынілі? - узбуджана ўскочыў са свайго месца малады Скарга. - А каласальныя ахвяры, а ўсенародны партызанскі рух? Ды ў мяне наогул мазгі набакір у апошнія дні! Аказваецца, што пасля вайны ў нас, у Беларусі, больш за сто тысяч чалавек загінулі і былі рэпрэсаваныя за супраціў савецкай уладзе! І гэта толькі ў тры пасляваенныя гады! А вайна невядомая ішла ледзь не да пяцьдзясят сёмага. Жах нейкі! Цяпер вы мне кажаце, што беларускія гарады ў асноўным бамбавала нашая ж авіяцыя! Можа, і бамбавала, але ж ішла вайна!
Суразмоўца абуранага юнака, утульна ўладкаваўшыся ў зручным старадаўнім фатэлі, схаваўшы аскетычны твар у мяккі цень цьмяна-залацістага лямпавага абажура, уважліва слухаў і крыху ўсміхаўся ў акуратна падрэзаныя вусы, якія пераходзілі ў невялікую казліную бародку. Сваёй бародкай спадар быў падобны да Дзяржынскага, і падабенства гэтае больш дапамагала вальналюбіваму прафесару, чым шкодзіла.
Вячаслаў яшчэ доўга абураўся, прыводзіў доказы ў абарону сваіх перакананняў, якія ён, як і любы грамадзянін любой краіны, увабраў у сябе з завучаных школьных ды інстытуцкіх урокаў і лекцый. Напэўна, прытаміўшыся і не сустракаючы пярэчанняў з боку апанента, ён здзіўлена замоўк.
- Вы што, не слухаеце мяне? - зніякавела спытаў ён.
- Вельмі, вельмі ўважліва слухаў, бацечка! - са шпількай уставіў любімае ленінскае слоўца прафесар і з лёгкасцю ўстаў з нізкага фатэля. - Цяпер будзьце добрымі - прысядзьце вы, а я ўжо, так бы мовіць, разамну старэчыя косткі. Заседзеўся, ведаеце. Першае: бамбардзіроўкі, іх частату і колькасць бомбавылетаў можна лёгка ўдакладніць у архівах, а на першы час раю абмежавацца інтэрнэтам. У працяг гэтага ж пытання я цалкам аўтарытэтна даводжу да вашага ведама, што канчатковую кропку ў разбурэнні нашых гарадоў і замкаў паставілі бяздарныя і бязродныя архітэктары пасляваеннага часу. Гэта паводле іх прапаноў былі прынятыя савецкай уладай рашэнні аб ачыстцы беларускіх гарадоў ад неперспектыўных руінаў, і тое, што не дашчэнту разбурыла авіяцыя, узарвалі сапёры. У гарадах з амаль тысячагадовай гісторыяй засталося па пяць-дзесяць будынкаў, старэй за трыста гадоў! Ці гэта не варварства?! Немцы бурылі чужое, хоць і Саветы таксама бурылі чужое, класава чужое. Як ім, народжаным у свінарніках, было зразумець прыгажосць готыкі і позняга беларускага барока? А местачковыя недавучкі бурылі з поўнай упэўненасцю, што змогуць пабудаваць лепшыя і яшчэ больш грандыёзныя гмахі, але перад тым, як прыступіць да будаўніцтва, яны разнеслі ўсё па каліву! Бедная мая Айчына! Гады табе Гасподзь даваў на мір і будаўніцтва, а на дзясяткі гадоў насылаў войны і разбурэнні. Ды і цяпер мы ў нашай сацыялістычнай рэзервацыі жывем, у асноўным, з чужой галавы. Хвала Богу, хоць у модныя цяпер войны ў імя талерантнасці не спяшаемся лезці і моладзь сваю губіць...
- Дзядзька, давайце толькі не будзем усё звальваць у адну кучу і так рэзка пераходзіць на сучаснасць. Мінулае - гэта мінулае, у ім трэба разбірацца, і тут без вашай дапамогі ніяк не абысціся, тут я ваш вучань. Вы і вашы папярэднікі так заблыталі гэтую гісторыю, што сам чорт нагу зломіць. Але ж тое далёкае і недалёкае мінулае вы стваралі без нас і дзеля сябе, вам яно больш зразумелае і блізкае. Вы мне даруйце, але што вам да сённяшняга дня? Цяперашняе - гэта ўжо наша мінулае, у разуменні якога, баюся, вам слова могуць і не даць. Гэта, пагадзіцеся, нам, маладым, трымаць адказ перад будучыняй за цяперашнія справы і ўчынкі...
- Ну і трымайце ў сабе, шаноўны пляменнік, свае адказы! Але тады, калі ласка, не чапляйцеся да мяне з вашымі наіўнымі дзіцячымі пытаннямі. - Прафесар, па ўсім, па-сапраўднаму пакрыўдзіўся, рэзка павярнуўся і, гучна ляснуўшы дзвярыма, пайшоў у свой кабінет.
Вінавата дрыжала ў старадаўнім крышталі цішыня і напаўняла аціхлы пакой. Вячаслаў апусціўся ў фатэль - як гумавая лялька, з якой выпусцілі паветра. Іх слоўныя сутычкі з дзядзькам даўно ўжо сталі хрэстаматыйнай спрэчкай бацькоў і дзяцей, але сёння ён відавочна перагнуў коўдру. Трэба было нешта прыдумляць і тэрмінова мірыцца са сваім любімым настаўнікам і родзічам. Пляменнік ведаў: не памірыцца сёння - з дзядзькавым шляхецкім гонарам разрыў расцягнецца на месяцы, а то і на гады. Генрых Браніслававіч са сваім родным сынам вунь ужо пяты год не размаўляе, а спрэчка пачалася з яшчэ больш бяскрыўдных слоў. Дзядзькаву крыўду можна было нейтралізаваць толькі шчырасцю. Ні падманныя слёзы, ні фармальныя прабачэнні, ні падхалімаж у гэтай справе не падыходзілі. Любую няпраўду, нават у малых дозах, дзядзька адчуваў нутром.
Вячаслаў, па-старэчы вохкаючы, выбраўся з фатэля і рашуча пайшоў да выхаду з кватэры. Цётка Ангеліна, якая чула ўсю іх размову, вызірнула з суседняга пакоя, са здзіўленнем і дакорам глянула на пляменніка.
- Вячак, ты не ўздумай цяпер уцячы, - абурана шаптала яна. - Такіх слоў яму зроду ніхто не казаў. Што гэта цябе панесла?! Я і падумаць не магла, што ты так можаш гаварыць са старэйшымі. Гэта ўсё твая невыносная служба! Та-так! І не рабі такі выраз твару. Давай лепш прыдумвай нагоду і, не выходзячы з кватэры, ідзі мірыцца.
- Цёця, я ўсё разумею і абавязкова паміруся, вось зараз, вы толькі не хвалюйцеся. Хоць у гэтым бразганні дзвярыма і дзіцячых крыўдах, ласкавая пані, ёсць і ваша заслуга. Усё-ўсё, маўчу-маўчу і пасыпаю галаву попелам.
Адхіснуўшыся ад нейкай анучы, якой цётка спрабавала яго выцяць, Вячаслаў шмыгнуў у шырокі, застаўлены кніжнымі стэлажамі калідор. Падхапіўшы сваю сумку і прыкрываючы ёй галаву, ён павярнуўся і пранёсся паўз замерлую ад яго нечаканага манеўра цёткі, без стуку ўляцеўшы ў кабінет прафесара.
Генрых Браніслававіч, які сядзеў за працоўным сталом з разгорнутай кнігай, падняў галаву.
- Дзядзечка, родненькі, ратуйце! Цётка мяне лупцуе за маю дурату. Глупства я, вядома, нёс - каюся. Вы можаце яшчэ доўга на мяне крыў- дзіцца і нават забараніць на парог ступаць гэтага дома, ваша воля, але толькі пасля маленькай кансультацыі.
Вячаслаў падышоў да старадаўняга стала, расшпіліў сумку і выклаў перад зніякавелым ад ягонай рашучасці сваяком пажоўклы ад часу аркуш складзенага напалам дакумента. Тоўстая старадаўняя папера ў цёмных разводах, пацёртая на згінах, выглядала таямніча і павінна была прыадчыніць дзверцы да дзядзькавага сэрца, якія некалькі хвілінаў назад з такім грукатам зачыніліся.
- Паганец, хто ж цябе навучыў так абыходзіцца з падобнымі дакументамі! - Прафесар асцярожна разгарнуў ліст. - Божа! Адкуль гэта ў цябе? Ты хоць ведаеш, што гэта за дакумент? - Ён працягнуў руку да вялікай, апраўленай у срэбра, лупы.
Вячаслаў зразумеў, што на яго больш не крыўдуюць.
7
Стальмаху сніўся іх фрайлагер. Дурны нейкі сон, дзе ўсё змяшалася ў незразумелую фантастычную кашу. Рэальныя твары рэальных аднакашнікаў, выкладчыкаў, немцаў з адміністрацыі, а побач з імі нейкія агідныя пачвары са страшнымі галовамі і голымі целамі звычайных людзей. Яны хадзілі вакол, крывілі морды, але ніхто іх не бачыў, акрамя Зміцера. Стальмах спрабаваў схапіць каго-небудзь са сваіх таварышаў па службе за рукаў мундзіра, але рука, адчуваючы грубую калючасць салдацкага сукна, правальвалася ў густы кісельны туман. А вось здані, ці чорт ведае хто, былі цалкам рэальныя, яны з дакорам хіталі галовамі, пагражалі кулакамі і брудна лаяліся. Раптам адзін з іх падышоў да Змітра і з размаху даў яму ў вуха.
Прачнуўся Стальмах ад болю ў руцэ, якой што ёсць сілы лупіў па даўно не беленай трубе астылай печкі-ляжанкі.
«Што за херня мне сніцца?!» Мацюкаючыся, ён пацягнуў на сябе коўдру. У яшчэ па-зімняму цёмнай хаце рабілася прахалодна. Дзесьці збоку ў цемры ў тры галасы храплі паліцэйскія, якія прыехалі з ім. Рэшткі кашмару павольна адпускалі яго, вяртаючы да не менш кашмарнай рэальнасці.
Інспектарская паездка спецыяльнага ўпаўнаважанага гэбіцкамісарыята па справах моладзевай палітыкі Вайсрутэніі ў Навагрудскі і Нясвіжскі паветы праходзіла ў штодзённым рэжыме. Каб не звязвацца з запраўкай аўтамабіля, яго пакінулі ў двары мясцовага аддзялення СД, пераселі ў зручныя, лёгкія вазкі, якія, як ні дзіўна, яшчэ ўмелі рабіць мясцовыя майстры, і паехалі па навакольных сёлах і хутарах. Моладзь у вёсках яшчэ заставалася. Ні немцы, ні партызаны, ні акаўцы так і не змаглі загнаць усю беларускую моладзь у шэрагі сваіх прыхільнікаў і расцягнуць яе па рабочых брыгадах, лясных атрадах і вайсковых аддзелах. Хлопцы і дзяўчаты ў гэтых заходніх раёнах жадалі трымацца сваёй гаспадаркі і на павабныя абяцанкі глядзелі коса, а ў лес прывыклі хадзіць толькі па грыбы. Тады моладзь сталі зганяць сілай.
Нягучна за сцяной шкрабнулі ўваходныя дзверы. Зміцер сцепануўся пад коўдрай, уявіўшы белыя клубы пары ад марозу, што ўваліліся ў чалавечае жытло.
«Трэба ўставаць, сябе не пералежыш, а хлопцы хай яшчэ паспяць, дасталося ім учора. Добра, што хоць усё абышлося, усе жывыя і здаровыя». Ён ціха апрануўся. Вочы хутка прывыклі да шэрага паўзмроку. Выцягнуўшы з-пад падушкі пісталет, сунуў яго ў кабуру і, прыхапіўшы лёгкія футровыя боты, выйшаў у пярэдні пакой пяцісценка. Справа над сталом цьмяна гарэла лямпа. Жанчына, худзенькая, някідкая, апранутая ва ўсё шэрае, бязгучна сноўдалася ля распаленай печы. За сталом сядзеў змрочны гаспадар у самаробным футровым кабаціку і курыў крамяны самасад. Тытунёвы дым мудрагелістымі шызымі пластамі слаўся па пакоі і, ляніва танцуючы перад агнём печкі, ныраў у яе чырвоны ад распаленага вуголля зеў.
- Добрага ранку, гаспадар! - Зміцер прысеў на ўслончык, які стаяў збоку ад стала, нацягнуў крыху здубелыя ад сушкі боты. Боты былі незвычайныя для гэтых месцаў і дасталіся яму выпадкова яшчэ ў Нямеччыне. Тонкая, добра вырабленая скура, трывалая калодка, якая амаль не прамакае, а галоўнае - унутры мяккае, залаціста-рудое футра. Якія толькі грошы яму за іх не прапаноўвалі!
- Хай сабе і вам будзе добрым, гаспадзін харошы, гэты ранак, - азваўся гаспадар, скручваючы новую самакрутку. - Толькі з таго канца ў вёску ноччу чужыя прыходзілі, добра, што да нас не дайшлі. Скрайку хаты тры абрабавалі і зніклі ў сваім лесе. Галоўнае, вас ніхто не шукаў. Можа, падумалі, што вы далей на Баяры праскочылі. Ужо вельмі вы ля мастка нашумелі, калі да нас ехалі. Добра, хоць нікога з лясных не зачапілі. З кім хоць ваявалі - бачылі?
- Ды хто ж яго ведае? З лесу па нас стрэльнулі разы два, ну і мае хлопцы з кулямёта паласнулі ў белы свет як у капеечку. Не тыя ў нас сілы, каб з бандытамі ваяваць. Балазе хоць кулямёт на другім вазку прыстасавалі.
- Можа, яно і добра, а можа, і дрэнна, хто ж яго адгадае. Што вы гэта, гаспадзін харошы, па нашых гмінах ездзіце? Калі не сакрэт, канечне...
- Ды які тут сакрэт: па школьных i моладзевых справах ездзім. Школы правяраем, з вучнямі і настаўнікамі сустракаемся...
- Дык гэта. няма ўжо ў нас школы, хоць і вёска вялікая, а школу забаранілі, даўно, яшчэ той вясной. Адну зімку дзеткі толькі і павучыліся. Кажуць, сам Кубэ, каторага потым забілі, дазвол даў. І настаўнік у нас харошы быў з суседняй вёскі, а настаўніцай жонка яго з нашых. І школу спраўна яшчэ за польскім часам грамадой пабудавалі. Школа, яна, вядома, засталася, а настаўнікаў пабілі. Хлопца - чырвоныя, а жонку ягоную «краёўцы» з сабой звялі. Дзе яна цяпер, ніхто і не ведае, - хутка і гучна вымавіла гаспадыня. Прамовіла, убачыла няўхвальны позірк мужа, сумелася і зноў пачала глядзець у печ.
- Во-во, ты там, гэта, яешню лепей смаж...
- Пачакай, гаспадынька, там у нас у мяшках недзе кавалак сала павінен быць, і хлеб, - успомніў Зміцер.
- Не хвалюйся, гаспадзін харошы, - перапыніў яго гаспадар, - твой кулямётчык перад тым, як спаць пайсці, мне харчаванне на ваш пражытак выдаў. Аж неяк няёмка: упершыню ўлада нас корміць, а не мы ўладу. Во трымайце ручнік, жонка святочны адшкадавала.
Стальмах прайшоўся па пакоі, разношваючы боты, перакінуў праз шыю ручнік, памыўся. Апрануў напаўвайсковы фрэнч з вялікімі накладнымі кішэнямі, паправіў кабуру з надзейнай невялікай «Берэттай», так што збоку яе амаль не было відаць, сеў за стол.
- Ну што, гаспадзін харошы, можа, па чарачцы, каб дзень не дарма прайшоў? - ці спытаў, ці прапанаваў гаспадар, дастаючы з-пад лаўкі пузатую бутэльку.
- Ды не, дзякуй, з раніцы неяк не з рукі. Ды і са школьнікамі, калі з імі не піў, размовы не атрымаецца. Можа, вечарам, калі заначуем, то і па чарцы не пашкодзіць. Самі гоніце?
- А то ж. Да нас у краму гарэлку даўно ўжо ніхто не возіць. Калі б не дзедавы рэцэпты, ужо б даўно запаршывелі. Ну, няволіць не магу, а сам па звычаю кілішак апрастаю. На двары зіма, не вып’еш - акалееш. Ну, хай вам памагае пан Бог!
Гаспадар выпіў, адставіў бутэльку пад абразы. Адламаў кавалачак хлеба ад вялікага акрайца і запытальна ўтаропіўся на госця. Як быццам той мог даць яму адказы на ўсе пакутлівыя пытанні, што турбавалі яго сялянскі розум.
- Прабач, гаспадар, як вас завуць? Мяне Зміцер Іванавіч.
- Андрэем Апанасавічам завуся...
- А дзеткі вашы дзе? - падсоўваючы да сябе толькі што пастаўленую на стол гаспадыняй патэльню, спытаў як мага спакайней Зміцер.
Гаспадары пераглянуліся і неяк дружна засаплі.
- Дык няма дзяцей, - наліваючы сабе яшчэ адну чарку, адказаў гаспадар, - сышлі абодва. І дачка, і сын. Дачка яшчэ перад савецкай акупацыяй у райцэнтр вучыцца на медзічку падалася, а па вайне завербавалася на заробкі ў Нямеччыну. Сын, пасля таго, як школу зачынілі, у Баяры бегаў вучыцца, а потым неяк прыйшоў у шэрай форме, сказаў: «Усё, бацька, трэба змагацца за незалежную Беларусь без немцаў і саветаў!» І папёр у нас фармаваць аддзел нейкага моладзевага саюза з беларусаў. А тут тых беларусаў як кот наплакаў. Кругом больш усё каталікі і палякі. Ну, чалавек, можа, з восем назбіраў, неўзабаве кіраўнік іх старшы прыехаў на падводзе ды хлопцам і дзеўкам тожа форму выдаў, прамовы ўсякія казаў. А дзесьці праз месяц прыйшлі з лесу, спачатку «акаўцы», вызвалі сынка нашага ноччу на двор і добра так адлупцавалі, з тыдзень адлежваўся і па сябрах хаваўся. Потым прыйшлі «саветы», тыя днём прыйшлі, усю вёску сагналі, нашага Мішу і сябрукоў яго ля хлява паставілі...
- Яны дурняў гэтых някемлівых спачатку ў пустой школе пабілі, моцна змардавалі, - перапыніла мужа гаспадыня, - а што ім, многа трэба, дзеці ж зусім.
- Ну так, пабітых паставілі ля сценкі ды імем савецкага комсамола, якому, значыць, гэтыя хлопцы здрадзілі, прысудзілі іх да растрэлу. А ніхто з іх пра той камсамол нічога і не чуў. Ды і не было ў нас камсамоліі. Не паспела яна з’явіцца ў нашых мясцінах. У нас дзеці па касцёлах і цэрквах больш хадзілі, а не па чырвоных сходах. І вось іхні камандзір кажа: хто дабравольна адмовіцца ад іхняга саюза і ўступіць у партызанскі атрад, каб біцца за савецкую ўладу, тых памілуюць як аблудных. Чалавек шэсць выйшлі, а наш Мішык, ягоны сябар і яшчэ адна дзяўчынка засталіся ля сценкі. А тым, хто выйшаў, далі вінтоўкі з адным патронам і прымусілі страляць у нашых дзяцей. І што ты думаеш, гаспадзін харошы, стралялі дзеці ў дзяцей. Ну, пастралялі і сышлі ў лес, паабяцалі, калі яшчэ якая моладзевая суполка ў вёсцы з’явіцца, папаляць нас усіх разам з хатамі.
Але ж Бог літасцівы, і хлопчыка нашага не забілі, хоць і дзве кулі ў яго трапіла. А мы яго ўжо абмываць пачалі, а ён ачуняў. Ноччу завезлі ў Наваградак. Ён там у шпіталі паляжаў і пайшоў вучыцца ў гімназію, а цяпер і не ведаем, дзе. Кажуць, бачылі яго сярод коннікаў Рагулі. Толькі мы маўчым пра гэта, на магілку пустую ходзім, каб гэтыя чэрці з лесу не даведаліся. Табе вось распавёў, бо ты ёсць уласць.
Гаспадар цяжка ўздыхнуў, пацёр даўно не голеную шчаку і пачаў круціць чарговую самакрутку.
- Вы, гэта, ешце, а то стыне яешня. Ешце. Толькі вось гляджу я на вас і думаю, што ж з вамі, хлопчыкі, далей будзе? Пруць жа радзенцы зноўку да нас. І калі ўжо іх германец не адолеў, то што вы са сваімі пукалкамі зможаце? - Гаспадар закурыў і наліў сабе яшчэ. Падумаў, узяў парожнюю гранёную шклянку, чамусьці падзьмуў у яе і таксама наліў.
- Снедалі б вы і паціху ехалі ў Цырын, пакуль светла. Там хоць нейкі гарнізон ёсць, - парушыла маўчанне гаспадыня, падсаджваючыся да стала.
- Паршывымі нас усіх гэтая вайна зрабіла, і веры ні да каго не засталося. Развіднее, а калі хто сані вашыя ў нас на двары ўбачыць і пабяжыць да лесу? І што там будзе далей, аднаму Богу вядома. Вунь у Варончы, тут ад нас недалёка, прыйшлі насупраць ночы перад першым маем год таму да паноў Чарноўскіх партызаны, там толькі адны жанчыны былі, адна з іх цяжарная са сваім хворым мужам, ну яшчэ і ўбогі калека сляпы. Прыйшлі гэта, пасядзелі, паелі, гарэлкі гаспадарскай папілі, дзверы падперлі і спалілі маёнтак разам з жыхарамі. Ці то жывымі людзей спалілі, ці то спачатку пастралялі, толькі калеку выпусцілі, ты, кажуць, ужо і так слепатой пакараны за сваё буржуйства. А баб і дзяцей варанчанскіх прымусілі салому і сухое голле насіць, каб мацней гарэла. Так што беражыся ты, гаспадзін...