- На вунь, кульні чарку, халера яго ведае, як той дзень пройдзе, - падтрымаў жонку гаспадар. - І паслухай жанчыну: снедайце і з’язджайце, бо ні шкаляроў, ні настаўнікаў у нас няма, а тая моладзь, што засталася, з вамі гаварыць не стане. Бо ім тут жыць.
Стальмах паслухаў параду, і яны ціха, без лішняга шуму на світанні выехалі.
Настаў ясны зімовы дзень. Коні, адпачыўшы за ноч, беглі ахвотна, весела фыркалі. Яркае сонца не спяшала вылазіць з-за цёмнага ў белых шапках лесу, знізу падсвятляла мудрагелістае вязьмо пакрытых інеем галін стогадовых бяроз, якія раслі па баках старадаўняга гасцінца да першай сталіцы Вялікага Княства Літоўскага. Пераплеценыя ўверсе галінкі гарэлі пяшчотным ружовым святлом, ствараючы таямнічую карціну забытай каляднай казкі.
Зміцер, зручна ўладкаваўшыся ў вазку, глядзеў на нерукатворныя ўзоры, якія ляцелі над ім нібы ў нейкім чароўным кіно. «Гасподзь, вялікі і ўсемагутны, якога я не ведаю і чыё імя ўспамінаю па-здрадніцку рэдка! Што будзе заўтра, ды што там заўтра, што будзе з намі за наступным паваротам? Ты ведаеш, Божа, не хацеў я гэтых турботаў, не шукаў службы ні ў гэтых, ні ў тых, гатовых вынішчыць увесь табою створаны свет. Спытайся цяпер, навошта і ў імя чаго еду я ў гэтых санях? З надзеяй на якую будучыню кажу я прыгожыя словы затурканым і не заўсёды сытым хлапчукам? Што іх чакае наперадзе? Што яны змогуць зрабіць у імя нашых далёкіх ідэалаў свабоды і нацыянальнага ўваскрашэння краіны. Ды і ці трэба большасці людзей гэтае ўваскрашэнне міфічнай краіны, якое патрабуе ўсё новых ахвяраў і новай крыві? Калі наканавана мне сёння загінуць, кім я застануся ў людской памяці? Ды і ці ёсць гэтая памяць? Перамогуць Саветы, а, падобна, яны перамогуць, хоць немцы і талдычаць апошнім часам пра нейкую звышзброю. І будзе табе і памяць, і следства, і прысуд! Так што лепш ужо без аніякай памяці: вырашыў ісці гэтай дарогай, дык не віляй. І чым больш твае выхаванцы натвораць спраў у тыле Саветаў, тым лепш. Тваімі мазгамі і чужымі рукамі закладваецца вялікая справа новай вайны з Саветамі. А потым, чым чорт не жартуе, можа, менавіта твае выхаванцы ці іх дзеці калісьці і даб’юцца гэтай самай незалежнасці. Чаго ты сябе мучыш? Чаго свае мары сам жа і топчаш? Ты сейбіт, і зусім не абавязкова менавіта табе жаць пасеяны табой хлеб будучага дня».
Рыпеў снег пад палазамі, цішыня і спакой павольна раставалі белымі воблачкамі дыхання людзей і жывёл у празрыстым, амаль шкляным марозным паветры бліскучага сонечнага дня. Асляпляльная зімовая казка была такой жа зыбкай і часовай, як летуценні рамантыкаў, якія рызыкнулі на свой страх і рызыку ўваскрасіць былую моцу сваёй Радзімы, уваскрасіць, чаго б тое ні каштавала, уваскрасіць любой цаной, не грэбуючы запэцкацца крывёю і службай чарговым акупантам роднай зямлі.
Гарэў ружовым полымем пажару і крыві халодны ўзыход зімы сорак чацвёртага года, апошняй яго зімы на радзіме. Але ні Стальмах, ні яго паплечнікі гэтага не ведалі і не жадалі ведаць, яны ехалі, мерзлі, моклі, атрымлівалі з-за вугла кулі, асіпла гаварылі на мітынгах і ехалі далей, упэў- неныя ў тым, што іх словы пра волю, пра незалежнасць, пра справядлівую вайну за сваё роднае і мілае застануцца ў сэрцах тых хлачукоў і дзяўчат...
Наваградак сустрэў іх сваёй будзённасцю. Толькі добра ўмацаваныя пасты на ўездах у горад і патрулі на вуліцах гаварылі пра вайну, сляды якой старанна замяталі лютаўскія завеі. Бурмістрам у горадзе служыў аднакашнік Стальмаха Мікалай Буляк, злёгку паўнаваты, каржакаваты мужчына гадоў пад сорак, маўчун і працаголік з-пад Любчы. У немцаў ён у асаблівых перадавіках не хадзіў, разнарадкі на адпраўку моладзі ў Германію хранічна недавыконваў, па хлебанарыхтоўках і іншых паборах асабліва не стараўся, але задание выконваў і гарадскую гаспадарку вёў спраўна. Усё ў яго працавала: і пошта, і бальніца, і школа, і педагагічная семінарыя, нават конная гвардыя свая была, як жартам называлі эскадрон Барыса Рагулі, сфармаваны з дазволу і пад патранажам самога фон Готберга.
У гарадскую ўправу і накіраваліся сталічныя візіцёры.
- О, глядзі на яго, жывы! - выйшаў з-за стала насустрач Змітру бурмістр,
- а мне тут з раніцы дакладваюць, што пад Баярамі ўчора нейкія менскія паліцыянты на партызанскую засаду нарваліся, і ўсе палеглі. Ну, здароў, братка! - і яны абняліся.
- Як бачыш, жывы і на той свет пакуль не збіраюся. Аднак да цябе навіны хутчэй, чым тэлефанаграмы, бягуць. Адкуль ведаеш, што нас абстралялі?
- Дык я табе ўсё і распавёў. Эй, хлопцы! - крыкнуў у прыёмную гаспадар кабінета, - вы там скумекайце нам перакусіць са сталічным госцем. А ты давай сядай вось на канапу і расказвай мне ўсе менскія навіны, якія там у вас плёткі ходзяць, які настрой у начальства? А галоўнае - з якога ты перапуду вырашыў у нашую глухамань наведацца?
- Ведаеш, Мікола, я табе яснага нічога і не скажу. З Мінска выязджаючы, ведаў, навошта сюды еду, нават план у начальства падпісаў. А вось у Нясвіжы пабыў, у вёскі ды хутары завітаў, і ўжо не ведаю, якога я ражна тут у вас соўгаюся, смерць спакушаю. - Стальмах устаў з дапатопнай, на здзіўленне моцнай канапы, падышоў да дзвярэй кабінета, акуратна іх зачыніў. - Не ведаю, Мікола, усё ўадначас у растапырку ўстала. Хрусь - і ўсё.
- Ну і суцешыў ты старога таварыша! З чаго гэта столькі песімізму ў голасе? Дзе мой баявы сябар Стальмах, нястомны змагар за нацыянальную будучыню роднай Беларусі? Куды дзелася былая ўпэўненасць у заўтрашні дзень у беларускага Гебельса?
- Мікола, перастань ты пацвяляцца! Хіба не бачыш, што вакол творыцца? Немцы ўсё мятуць і адсылаюць дадому, ім ужо не да ўсходніх тэрыторый, фронт вунь на Проні стаіць. Пра менскія навіны пытаеш? Калі ласка: нашыя разумнікі, каб перад фон Готбергам ці яшчэ перад кім у Берліне прагнуцца, вырашылі сусветны кангрэс беларусаў гэтым летам правесці. Я разумею - у сорак першым ці сорак другім такое можна было б задумаць, ды і тое пры ўмове самакіравання і магчымасці нацыянальнага адраджэння нашых земляў. Цяпер жа навошта? Тут самім самы час валізы збіраць. Навошта, скажы мне, перад прыходам Саветаў усіх сваіх прыхільнікаў свяціць. Яны што, не разумеюць?! Гэта ж смерць! Вось табе і сталічныя навіны. Яшчэ яны прымушаюць нашых хлапцоў з СБМ у паліцыю ўступаць, а затым адпраўляюць у беларускі батальён СД. Вінтоўку ў рукі - і на акцыі. А яны ж дзеці зусім, двое рукі на сябе наклалі. Вось такія ў нас невясёлыя навіны. А ты, я гляджу, - Зміцер перастаў хадзіць і прысеў на край канапы, - як крот тут абкапаўся, вакол чысціня, парадак, рамонт гандлёвых шэрагаў задумаў. Што, з Наваградка немцы бегчы не збіраюцца?
- Ды чаго ж не збіраюцца? Збіраюцца. І барахло экспрапрыяванае адпраўляюць у свой фатэрлянд. І я, у добры прыклад, там таксама адрасок займеў і сёе-тое туды перакідваю. І табе, Зміцер, раю. Вось так. Не думаю, што саюзнікі дадуць Саветам Нямеччыну цалкам забраць, яна ім яшчэ спатрэбіцца, а калі яна спатрэбіцца, то і мы на што-небудзь спатрэбімся. А пакуль будзем мацаваць вялікі нямецкі парадак у адным асобна ўзятым павеце. Ды і на з’езд беларусаў я паеду, можа, цяпер гэта і дурнота, а вось у будучыні, упэўнены, спатрэбіцца. І ацэняць гэта не толькі немцы, павер маёй інтуцыі.
8
Скарга ўпершыню ішоў на спатканне з нейкімі невядомымі раней перажываннямі, унутранай збянтэжанасцю і нават немаведама адкуль узніклай сарамлівасцю. Яшчэ з пазаўчарашняга дня, пасля нечаканага разладу з дзядзькам ды такога ж нечаканага прымірэння, ён знаходзіўся ў навакольнай рэчаіснасці, нібы муха ў талерцы з супам: і не еў, і не плыў, чакаючы, пакуль абставіны яго самі неяк вызваляць. Чым, уласна, гэтае спатканне адрознівалася ад дзясятка іншых, што яму папярэднічалі, ён ніяк не мог уцяміць - і ад таго злаваўся.
Перабіраючы ў галаве ўсе дробязі іх першай сустрэчы, ён ужо стаміўся ў пошуках лагічнага тлумачэння дзівосаў, якія адбываюцца з ім. Па-першае, ён парушыў службовую інструкцыю і не праінфармаваў кіраўніцтва пра інцыдэнт з міліцыяй і знаёмствам з актыўным членам маладзёжнай нацыянальна-арыентаванай групы. Пісьмова не данёс пра свой удзел у зборышчы нефармалаў, не прыняў меры да ўстанаўлення іх асоб. Па-другое, усяляк спрабаваў апраўдваць сваю правіну нейкай неабходнасцю ва ўсім разабрацца, устанавіць, што і як, а не секчы з пляча. З жахам Вячаслаў усведамляў, што ўпершыню ён спрабуе хлусіць самому сабе.
«Д’ябальшчына нейкая, так і са службы паляцець можна. Чаго гэта ты буксуеш? Прайшло тры дні, тэрмін яшчэ не крытычны, можна і заўтра ўсё напісаць і аддаць начальству. Ды супакойся ты і перастань рыцца ў сабе, як кабан пад плотам. Сходзіш на сустрэчу, выцягнеш дадатковую інфармацыю, трахнеш гэтую размаляваную кралю - і ўсё ўстане на свае месцы: ты ёй сэкс, яна табе інфармацыю». Ён дакладна ведаў: такая формула, непрадугледжаная службовымі інструкцыямі, у паўсядзённай працы практыкавалася і артыкуламі карпаратыўнай маралі не забаранялася. «Добра, з гэтым ты як-небудзь сам разбярэшся. Разабрацца - разбярэшся, а чаго тады так старанна збіраўся, вунь усе шмоткі па пакоі раскідаў, кветачкі ўжо ў трэцяй кветачніцы пераглядаеш? Не, Скарга, праняла цябе дзяўчына - беларуская жар-птушка! Вершы толькі не пачні з перапуду пісаць. Наогул, гэта першы раз у цябе, калі асабістае так пераплятаецца са службовым. Напэўна, праз гэта ўсе нашы ў маладосці праходзяць, толькі адны так, а, можа, і па-іншаму. Да старэйшых не сунешся - засмяюць ці яшчэ якую хрэнь прыдумаюць. Сам, сам як-небудзь выкарасквайся. А можа, і сапраўды закахацца, ты ж пра гэта нават марыў калісьці. Закахацца, жаніцца, дзетак нараджаць і жыць размераным жыццём абывацеля. Цікава, а чэкістаў да абывацеляў аднесці можна?»
Вясна, сонечная, радасная, якую падганяла сонейка і нейкія пакуль не зусім зразумелыя пачуцці, звалілася і на Скаргу, і на горад, і на ўвесь белы свет. Вясна без разбору мазала сваімі каляровымі фарбамі вуліцы і скверы, твары людзей і іх душы. Нават самаму закаржавеламу цыніку і скнару хацелася штосьці стварыць, ну ўжо зусім нечаканае. Вясной галоўнае - супасці з вясной, інакш яна можа прайсці незаўважна, бязгучна знікнуць у шэрай вадзе штодзённасці.
Скарга і яго новая сяброўка супалі і з вясною, ды, падобна, і самі з сабой, і адзін з адным супалі. Падышоўшы да месца сустрэчы, Слава не адразу пазнаў у прыгожай дзяўчыне, якая прамянілася радасцю, бел-чырвона-белы цуд, вырваны ім з чэпкіх рук ахоўнікаў парадку.
«Нічога сабе! Я нават і ўявіць сабе не мог, што яна такая прывабная. І апранутая з густам».
- Што, дзедавы гены ўсё ж гуляюць у маладой крыві? - з лёгкім рэверансам прымаючы кветкі, сказала Стэфа ўсміхаючыся.
- Не зразумеў я пра дзеда.
- Ты ж на мяне так глянуў-ацаніў, што аж вераб’і разляцеліся. Ды добра, не толькі ты аб мяне вочы спрабуеш зламаць. Я ўжо і сама сабе не веру: пакуль ішла. да цябе, і ў хлапцоў, і ў мужыкоў аж шыі хрусцелі. А ты малайчына, глядзі, якія шыкоўныя кветкі адшукаў, яны, дарэчы, вельмі рэдкія, як вось гэты сённяшні дзень. Не, ты сапраўды малайчына, усё так рамантычна абставіў. Парода, яна і ў стагоддзях не плавіцца. Я ў вольны час гісторыю твайго роду ў ітэрнэце праштудзіравала, дык калі ёй верыць, ты - князь.
- Ну вось, замуж выйдзеш - будзеш княгіняй, - ляпнуў першае, што прыйшло ў галаву, Скарга.
- Вунь яно як, пазаўчора пазнаёміліся, сёння першы раз сустрэліся - і ўжо прапанова? Дакладна дзедавы гены. Якія планы, таварыш князь?
- Ну, калі сёння пятніца і ў нас ёсць амаль двое сутак, давай махнём у Нясвіж. Я табе замак пакажу, у Мір з’ездзім, там і Камень філарэтаў, і наогул - вакол многа розных славутасцяў. Але спачатку я цябе хачу накарміць вельмі файнымі прысмакамі. Ёсць у мяне знаёмы са сваёй кавярняй, - і, адкідваючы ўсякія пярэчанні, ён цвёрда дадаў: - Давай без капрызаў, а то сама ж сказала: дзедавы гены.
- Знайшоў дурную - пярэчыць! Есці хачу, у замак паеду. А што за камень такі, нашага Філарэта, ці што? Ты май на ўвазе: я каталічка. А начаваць дзе будзем? Там, наколькі я ведаю, у гасцініцу не праб’ешся, тым больш вунь надвор’е якое класнае ўсталявалася. І яшчэ, - яна хітра ўсміхнулася, - хоць ты і хітрун, і прапанову ўжо нібыта зрабіў, але ведай: я дзяўчына сур’ёзная, а не абы-што.
- Усе ўмовы прымаюцца, - з непрыхаванай радасцю выгукнуў Вячаслаў. - Начаваць там ёсць дзе, там цэлы старадаўні дом, мая, дарэчы, спадчына. Вось толькі трэба што-небудзь паўсядзённае з адзежы і абутку захапіць, зямля яшчэ не высахла.
- Ты што, ваенны? - беручы кавалера за руку, спытала дзяўчына.
Ён ад нечаканасці аслупянеў: ну вось і ўсё, пачнуцца роспыты, хлусіць з першага дня непрыгожа, а праўду сказаць - загубіць выходныя. У галаве насіліся бязладныя думкі.
- Ды не, - сказаў ён як мага спакайней, - а чаму ты так вырашыла?
- Дык я з сям’і патомных ваенных, а ты толькі што сказаў чыста вайсковую фразу пра паўсядзённае адзенне. Проста знаёмым павеяла...
- Не, які з мяне ваенны? Я дысцыпліны не люблю, хоць вайсковыя зборы пасля інстытута мне спадабаліся, акрамя страявой падрыхтоўкі, вядома.
- Гэта добра, а то я сваёй прабабулі дала ў дзяцінстве клятву: ніколі не выходзіць за жаўнера. Мае ажно з сямнаццатага стагоддзя ўсе запар афіцэры, па-мойму, нават пяць ці больш генераламі былі. Словам -мілітарысцкая сямейка і па мамінай, і па татавай лініі. Абодва браты таксама ваенныя, і нада мною як праклён вісіць няўхільнае патрабаванне: замуж толькі за афіцэра. Але я прабабкай, як шчытом, прыкрываюся, пакуль сыходзіць.
Бесклапотна гамонячы ні пра што, яны дварамі падышлі да непрыкметнай, схаванай у паўпадвале кавярні з дзіўнай і малазразумелай назвай «Задруга».
- Ніфігашанькі сабе! - былі першыя словы Стэфаніі, калі яны спусціліся па старых, стаптаных прыступках у глыбокі склеп, які асвятляўся перарывістым полымем сапраўдных паходняў. Інтэр’еры, старадаўняя музыка, афіцыянты - усё гэта нагадвала хутчэй этнаграфічны музей, чым тынок. - Слухай, як выдатна, я і не ведала, што ў нас такое ёсць, нават трошкі зніякавела, князь, - і дзяўчына даверліва прысунулася да яго па шырокай, здавалася, стагоддзямі адпаліраванай лаве.
- Калі шчыра, я баяўся, ці спадабаецца табе тут. Ведаеш, а тут шмат сапраўдных рэчаў, вунь, да прыкладу, даспехі, або вось той габелен, ды шмат чаго, а што неарыгінальнае, дык пад даўніну так зроблена, што і не адрозніць. Усё, як было ў шаснаццатым стагоддзі. Тут і залаў некалькі, вось гэтая, дзе мы сядзім, - рыцарская або шляхецкая, ёсць зала рамеснікаў і купцоў, ёсць зала «шкалярская», гэта значыць студэнцкая, ёсць і наогул харчоўня, самы звычайны шынок. Потым магу экскурсію правесці, калі пажадаеце, пані.
- Нечакана, як на машыне часу: раз - і немаведама дзе! Безумоўна, паглядзім, ты мяне толькі пафоткай, знаёмыя абзайздросцяцца.
- На жаль, пані, фатаграфаваць тут катэгарычна забаронена, сюды наогул з тэлефонамі не пускаюць, наверсе вісіць адпаведная аб’ява і маюцца спецыяльныя камеры захоўвання, так што ўбачаць гаджэт - адбяруць і сатруць усю памяць.
Дагаварыць ім не далі, афіцыянты ў ліўрэях чарадой панеслі нейкія стравы, збаны, старадаўнія сталовыя прыборы, закускі, напоі. Усё было так нечакана і смачна, што захмялелая Стэфанія ўжо стамілася здзіўляцца і захапляцца. У давяршэнне да ўсяго яе новы кавалер аказаўся ўладальнікам джыпа, які юрка каціў іх па хуткаснай трасе ў бок Брэста.
Бабулі дзяўчына спадабалася:
- Вось, дзякаваць Богу, з прыгожай дзяўчынай прыехаў, а не з кіпамі кніжак, не раўнуючы, як семінарыст нейкі. Хопіць нам і аднаго вучонага ў родзе. Адваджвай яго, мілая, ад гэтага глытання архіўнага пылу, малады ж хлапец. Вось дзед у твае гады...
- А вы ведаеце, Ганна Міхайлаўна, пра маладыя гады дзеда ён мне з першай хвіліны знаёмства паведаміў, - папрасіўшы прабачэння, перабіла яе дзяўчына і тут жа збянтэжылася, палічыўшы, што ляпнула штосьці лішняе.
- Слухай ты яго больш, хвалько, чаго ён табе мог расказаць? Калі хто пра дзедаву маладосць што і ведае, дык гэта толькі я. Я яго спавядальніцай і слухачкай была, - пільна зірнуўшы на нечаканую госцю, бабулька цвёрда дадала: - Вось калі прыжывешся ў нашым родзе, можа, і табе раскажу нашыя гісторыі.
- Бачыш, а ты баялася, што з бабуляй не знойдзеш агульнай мовы, -заходзячы ў пакой, ухвальна вымавіў Вячаслаў. - Давай так, спачатку пойдзем у замак, я цябе пазнаёмлю з цудоўным чалавекам, фанатам сваёй справы Міхаілам Сяргеевічам Равічам, ён там дырэктарам...