- Пачакай, бацька, - беручы старога за рукаў дапатопнага брызентавага дажджавіка, паспрабаваў спыніць яго сын, - ідзем павольней, а то ты не толькі сябе, але і мяне загоніш. Давай усё расказвай па парадку: што здарылася, чаму ты выбрацца не мог, навошта трос?
- Добра, цішэй пайду, - выдзіраючы з рук сына рукаў, пагадзіўся Казімір, - дзверы там мудрагелістая. І не дзверы нават, а нейкая пліта з дзікага каменя. Там ёсць два блокі і дзве процівагі. Адзін гэты ўваход адчыняе, другі замыкае. Блокі... яны надзейныя, каваныя, а вось грузы на вяроўках вісяць, ну і, сам разумеет, вяроўка - яна і ёсць вяроўка. Дык вось, калі я апошні раз там быў, вяроўка перацерлася і лопнула. Думаў - усё, а потым злаўчыўся, папружку сваю прыладзіў і падняў камень. Схадзіў дадому, прынёс тросік, наладзіў механізм. А гэты трос, што ў мяшку, дык пра запас хай там будзе, ці мала што.
- Тата, вы што, насамрэч тыя скрыні так і не адчынялі? Семдзесят гадоў амаль прайшло. Наўрад ці хто па іх вернецца. Гэта ж, лічы, я ўжо буду трэцім пакаленнем, хто гэта павінен захоўваць.
- Як жа, сынок, можна чужое браць? Ды і бацька казаў, што ён верыць: прыйдуць за гэтымі паперамі, вельмі ўжо акуратнымі ў таго Яна былі бацькі...
- Прычым тут бацькі? Вось глядзі, табе сёння семдзесят дзевяць, у сорак пятым было дзесяць, значыць, таму маладому паляку гадоў дваццаць пяць, не менш, і таму сёння яму сто з гакам! Як ён туды пойдзе?
- А я ведаю? - панура прабурчаў бацька ў адказ. - Можа, сын або ўнук прыйдуць. Мы ж людзям слова далі, як ты яго парушыш?
- Не, бацька, так не будзе. Ёсць такое паняцце: тэрмін даўнасці. Ён, калі ты хочаш ведаць, і на самыя страшныя таямніцы дзяржавы распаўсюджваецца. Ну, дапусцім, там нейкія паперы, якія тычацца акаўскага руху ў нашых мясцінах. Дык іх трэба хутчэй даставаць, даводзіць да палякаў і нашых вучоных - хай даследуюць і публікуюць, пакуль гэтая тэма хоць камусьці яшчэ цікавая. Памруць апошнія, хто памятаў і бачыў тую вайну, і яна забудзецца, запыліцца ў падручніках гісторыі. Застанецца голымі датамі, як сёння Мамаева пабоішча або ўзяцце Кіева Пейсахам Вялікім...
- Пейсахам-шмейсахам! Прыйшлі ўжо.
За размовай непрыкметна яны сапраўды абмінулі іхняе поле, прайшлі па схіле, спусціліся ў лагчынку і па вузкай сцежцы набліжаліся да невялічкай балацінкі, над якой навісалі змрочныя, амаль цалкам урослыя ў зямлю доты першай сусветнай вайны. Злева ад сцежкі, амаль да самай цытадэлі, падымалася ўмацавальная сценка, выкладзеная з шэрых, не заўсёды ачэсаных вялікіх камянёў.
Бацька прыклаў палец да вуснаў, заклікаючы да маўчання, і стаў прыслухоўвацца. Казімір таксама напружыў слых, але нічога, акрамя жывых гукаў і шоргатаў, не пачуў. Бацька ступіў за невялікі куст вербалозу, нешта нягучна заскрыпела.
- Ну чаго стаіш, лезь ужо за мной, - пачуўся шэпт бацькі.
Зазірнуў за куст, там было пуста, толькі на ўзроўні пояса ў каменных шыхтах зіхцеў прагал, куды спакойна мог пралезці дарослы чалавек.
Адразу за лазам, які з такім жа надрыўным скрыпам зачыніўся, ход пашыраўся, можна было выпрастацца ва ўвесь рост. Справа бацька чыркаў запалкамі. Казімір уключыў незвычайна яркі маленькі ліхтарык.
- Давай сюды пасвяці, я газніцу зацеплю. Вось, зараза, кнот гэты. Газа ўжо вычхалася - і годзе... Колькі ж тут ніхто не быў. Ну, ты давай мне свяці, а не на склеп. Тут у мяне бутэлька маецца з запасамі. Вось жа - стрэляны верабей твой бацька...
- Бацька, ды на табе другі ліхтар - і пойдзем.
Казіміру было ніякавата. Ён уключыў другі ліхтарык, правёў прамянём вакол. Мур скляпенчатай столі ўражваў сваёй незвычайнасцю, нешырокі і невысокі тунэль ішоў направа ад увахода. Ля ўваходнага каменя ў падлозе зеўралі нейкія нешырокія норы.
Бацька нарэшце справіўся з вялікай старой газніцай, якую чамусьці звалі «лятучай мышшу», пакінуў яе на месцы, узяў працягнуты яму ліхтарык і, крэкчучы, угнуўшы галаву, падаўся па лазе. Прайшлі яны не больш пяці-шасці метраў і апынуліся ў невялікай зале, сцены якой былі выкладзены з такога ж шэрага каменя. На столі тарцы з шырокай і тонкай цэглы, па капрызе невядомага майстра, то плаўна выгіналіся, нібы луска велізарнай рыбіны, то збіраліся ў стромкі хрыбет дагістарычнага яшчура і ажурнымі аркамі ўтрымлівалі мудрагелістыя пялёсткі сплюшчанага купала.
- Ну вось і наша схованка, - з гонарам прамовіў стары Сапіца, як быццам калісьці асабіста пабудаваў гэтае падзямелле.
- Бацька, а скрынь тут нашмат больш, чым ты мне казаў, - чамусьці шэптам канстатаваў сын, асвятляючы залу. Сапраўды, ля сцен, адкідаючы мудрагелістыя цені, стаялі нейкія палукашыкі, відавочна вайсковыя скрыні, скрыні з пакатымі вечкамі. Пасярэдзіне залы ўзвышаўся ці то круглы стол, ці то велізарная, вытачаная са светлага каменя ваза для садавіны, з вялікай газавай лямпай у цэнтры, звычайныя вясковыя табурэткі выглядалі тут ненатуральна і сіратліва.
- Ты чаго гэта шэпчаш, тут крычы не крычы - ніхто не ўчуе. Скрынь, кажаш, зашмат? Дык і скляпеннем гэтым мы, відаць, не адзін год валодаем. Вось калі якая бяда - дык і цягнулі сюды, што на той момант здавалася каштоўным. А потым ці забывалі, ці лянотна было назад перці. За тры, а можа і за чатыры стагоддзі памалу і назбіралася. Але тутака не толькі наша, тут і зусім старыя, яшчэ панскія, вунь там, дзе другі ход завалены, там іх панцежы ляжаць, пікі і шаблі. А польскія скрыні, дык яны вось, - дзед стукнуў нагой адну з трох пляскатых скрынак ля стала і пачаў наладжваць настольную лямпу.
Казімір павольна пайшоў па крузе аглядаць спадчыну, якая немаведама адкуль звалілася на яго. Чаго тут толькі не было!
- Баця, а зброі тут адкуль столькі?
- Ну дык не ў хаце ж яе трымаць, а выкінуць рука ніяк не падымалася, хай ляжыць, ці мала што... Давай выключай сваю батарэйку ды ідзі сюды. Яшчэ паспееш наглядзецца на сваё дабро, яго тут і за месяц усё не перабярэш.
Лямпа зачадзіла і наўздзіў нядрэнна асвятліла падзямелле.
- Дык кажаш, тэрмін даўніны! Ох, і ў спакусу ты мяне, сынок, перад смерцю ўводзіш. А я ж таксама бацьку, калі ён мне гэты схрон паказаў, прасіў адкрыць палукашак, але стары ні ў якую. А я вось, відаць, паддамся. Давай ідзі, падсабі падняць...
Скрыня аказалася відавочна нямецкай з нейкай цёмна-карычневай пластмасы з дзвюмя металічнымі ручкамі па баках. Замка не было відаць, зашчэпкі з пазелянелага сплаву, - хоць і акісліліся, але адкрыліся адразу. Унутры, загорнутыя ў тонкі брызент, ляжалі нейкія пажоўклыя паперы і скураны мяшэчак з двума вялікімі, мяркуючы па ўсім, старадаўнімі ключамі.
У другой дакладна такой жа скрыні, толькі крыху большых памераў, таксама былі паперы: вялікія тоўстыя сшыткі, нейкія кнігі з цыдулкамі і распіскамі аб атрыманні грошай. Скрынка з польскімі ўзнагародамі і незапоўненымі да іх дакументамі, пячаткі ды яшчэ ўсялякая штабная маёмасць.
Пакуль бацька ўважліва вывучаў змесціва другой скрыні, Казімір разгарнуў зляжалыя паперы першай. Яны былі відавочна вельмі старыя, хоць Сапіца ў гэтым не надта разбіраўся, але на асобных аркушах былі акрэсленыя планы нейкіх збудаванняў, усходаў, пераходаў, гарышчаў і вежаў, на кожным аркушы ў ніжнім правым куце акуратнай гатычнай вяззю, хутчэй за ўсё, даваліся тлумачэнні да малюнкаў. Папера ўпрыгожаныя гербам у выглядзе аднагаловага арла з трыма рагамі на грудзях.
«Вось гэта я, мабыць, адсюль і забяру адразу і цяпер. Здаецца, недзе я нядаўна бачыў гэтых птушак», - падумаў сын, паглядзеўшы на бацьку, як быццам той мог пачуць яго думкі.
10
Сёння ўжо амаль не засталося тых людзей, хто памятае Мінск лета сорак чацвёртага года, Мінск напярэдадні вызвалення. Вайна кацілася на захад, у чарговы раз перамолваючы людзей і іх душы, пераворваючы нашую зямлю. Людзі, асабліва хто старэй, і чакалі прыходу Саветаў, і асцерагаліся яго, бо многія ўжо на сваёй скуры выпрабавалі ўсе вабноты і ласкі змены ўлады. Здаецца, вось толькі з такой цяжкасцю адвыклі ад звароту «таварыш» і з горам напалам прызвычаіліся да забытага «спадар» - і на табе: зноў усё вяртаецца назад. Зноў усе вакольныя табе спрэс таварышы, а за спадара добра калі па мордзе дадуць, а то ж і тэрмін атрымаць можна.
Так, па-рознаму чакалі вяртання савецкай улады былыя савецкія грамадзяне. Хтосьці спяшаўся далей перахаваць несправядліва нажытае дабро, хтосьці шукаў магчымасць ціскануць новыя дакументы і зашыцца ў якую-небудзь глухмень суседняй вобласці, стаіцца, адседзецца. Хтосьці суткамі шастаў па горадзе, усё заўважаючы і запамінаючы, каб было чым парадаваць родную ўладу і выявіць гадаў ды іншы варожы элемент. Камусьці трэба было выкруціцца і схаваць таемнае супрацоўніцтва з другім аддзелам СД, які выконваў у Беларусі абавязкі гестапа. Многія актыўна змагаліся з акупантамі, многія з імі супрацоўнічалі і рыхтаваліся ваяваць з хуткімі вызваліцелямі. Хтосьці проста жыў, як жыў і раней, будзённа і абыякава. Многім, вельмі многім было што хаваць і ад немцаў, і ад Саветаў.
Бесперапынна працаваў у гэтыя дні «Абвернебенштэле-Менск». Яго начальнік, палкоўнік Олер, маладжавы статны чалавек, нетаропка крочыў па сваім прасторным кабінеце, размешчаным у будынку былой партшколы ВКП(б)Б на былой вуліцы Карла Маркса. За доўгім сталом сядзелі ўсяго тры чалавекі.
- Панове, я вельмі хачу, каб вы ўважліва паставіліся да сур’ёзнасці гэтага моманту. Створаная намі ў Беларусі сетка з’яўляецца толькі часткай вялікага плана пад агульнай назвай «Майн лібе кэц». Нашыя «каты» павінны напоўніць часова пакідаючыя войскамі Вермахта тэрыторыі і пасеяць у тыле ворага жах. Такім чынам, у зоне падкантрольнага нам органа з сённяшняга дня пачынае дзейнічаць аперацыя «Чорны кот», ва Украіне «Стэпавы кот», у Прыбалтыцы «Лясная котка». Так што - з Богам, спадары! Так, і які ў выніку атрымаўся аб’ём сфарміраванай тут сеткі, Ота?
- Адна тысяча дзвесце рэзідэнтур, спадар палкоўнік, - зазірнуўшы ў сшытак, далажыў пажылы маёр са стомленым, шэрым тварам.
- Вялікі атрымаўся кацішча, - застаўся задаволены сабой начальнік, -хай нават з іх толькі пяцьдзясят адсоткаў пачнуць працаваць - і гэтага будзе дастаткова. Усім дзве гадзіны паспаць - і зноў на пярэдні край нашай барацьбы, дарэчы, пярэдні край фронту рэальна амаль у Мінску, таму працягнуць асабісты кантроль за эвакуацыяй усяго каштоўнага. Ніводнага кавалачка паперы мы не павінны тут пакінуць.
11
Вярнуўшыся ў Мінск, Стэфанія яшчэ доўга заставалася пад уражаннем неспадзяванай паездкі ў Нясвіж. За свой нядоўгі век яна ўмудрылася аб’ехаць ледзь не ўсю Еўропу, нават у далёкай і многімі жаданай Амерыцы пражыла амаль месяц у занудлівай заможнай сям’і нейкіх баптыстаў. Здавалася б, паездка як паездка, нічога асаблівага. Вунь у Чэхіі ці ў Францыі такіх замкаў на кожным пагорку па пары. Ды і, наогул, да гэтага выпадку яна не любіла ніякіх спантанных паездак, нечаканых зрыванняў з месца. Раней усё было згодна з планам, абдумана і сотні разоў узважана. І вось на табе: паляцела, аж сама сабе спадабалася. А бабуля ж кожны раз палохала: «Не ўдумай сабе падабацца, прыгажосць сыдзе!» На ўсялякі выпадак зірнуўшы ў люстэрка і пераканаўшыся, што ўсё яе з ёй, яна зазбіралася ў інстытут. Першая пара ўжо незваротна праспаная, але ісці ўсё ж трэба. «Вось дзеўкі, сучкі, нават не штурханулі, сяброўкі яшчэ тыя!» Каля ложка на падлозе ляжала невялікая кніжка, з якой яна ўчора, зацалаваная да страты галавы, заснула - «Таямніцы Нясвіжскіх муроў».
«Ты глядзі, па-беларуску зачытала, ці не да замужжа гэта? Крыўляйся не крыўляйся, а ўсё роўна было добра. І нашыя замкі не роўня замежным, - яна падняла з падлогі кніжку і сунула яе ў сваю, як і ва ўсіх маладых асоб, бяздонную сумку, - гэта яны ў нас, а не мы ў іх замкі падрывалі, хоць Скарга распавядаў, што нашыя гарады і замкі, і сядзібы мы самі і паўзрывалі. Нешта не тэлефануе краязнаўца...» - падумала яна, замыкаючы дзверы кватэры.
А Скаргу ў гэты час распякала начальства. Уедлівы мент Стасік накатаў рапарт свайму начальству, а тое ў парадку ўзаемадзеяння і правядзення сумесных аператыўных мерапрыемстваў накіравала яго копію ў іх кантору. Усё б нічога, але ў рапарце ўказавалася, што затрыманая невядомая грамадзянка была перададзеная старшаму оперупаўнаважанаму па асабліва важных справах капітану дзяржбяспекі Скаргу для далейшай аператыўнай распрацоўкі.
Начальства спачатку кінулася высвятляць, адкуль у жаўтаротага лейтэнанта з’явілася такая высокая пасада, да якой яму яшчэ служыць, як меднаму кацялку, і чаму мянты падвысілі яго на дзве прыступкі ў званні? Накрычаліся і наздзекваліся з лейтэнанта, аднак выслухалі яго аргументаваныя адказы, строга папярэдзіўшы надалей пра падобныя эксцэсы дакладваць неадкладна, і, ужо выправоджваючы з кабінета, спынілі ля самых дзвярэй пытаннем...
- Лейтэнант, а дзе тая бэнээфаўка, хто яна і дзе ўсё, што належыць у такіх выпадках, паперы дзе? - з крывой усмешкай спытаў намеснік начальніка аддзялення маёр Хрункевіч.
- Як толькі ва ўсім разбяруся, адразу ж і данясенне вам прадстаўлю. Няма чаго пакуль дакладваць...
- А калі няма чаго дакладваць, тады і да работнікаў унутраных спраў няма чаго совацца. Мы гэта мы, а яны гэта яны. Запомні, лейтэнант, «гусь свінні не таварыш», так што пра гонар чэкіста ніколі не забывай.
- Ёсць, таварыш маёр! У далейшым ніякіх кантактаў са свіннямі! Дазвольце ісці, таварыш палкоўнік? - звярнуўся ён да начальніка.
- Ідзіце. Толькі на сяброўскія парады старэйшых таварышаў раю надалей рэагаваць спакайней, тым больш слушныя парады. Ідзіце, ідзіце, лейтэнант.
За гэтыя паўгадзіны ў кабінеце начальніка, здавалася, з яго сышло дзесяць патоў. Скарга адчуў, як агідны струменьчык сцёк уніз па хрыбетніку.
«Вось дурань, Хруню нагрубіяніў, ды яшчэ пры начальніку... Ён зараз сапраўды на чымсьці больш сур’ёзным мяне падловіць і адыграецца. Чорт! - ён зірнуў на гадзіннік, - я ж абяцаў раніцай патэлефанаваць Стэфцы!
Сустрэліся бліжэй да вечара ў нейкай незнаёмай кавяраньцы на галоўным праспекце горада. Застарэлы смурод грамадскага харчавання, змяшаны з пахамі смажанай цыбулі і прыгарэлага алею, плаваў прэлюдыяй да будучага позняга абеду. Людзей ва ўстанове было шмат, што казала пра яго папулярнасць і прыстойную ежу. Разглядаючы зашмальцаванае меню, якое не мянялася, мяркуючы па ім, яшчэ з часоў вызвалення Мінска ад нямецкага супастата, Скарга думаў свае лейтэнанцкія думы.
Вячэрняя нясвіжская наведвальніца, Азалія Швед, падзялілася вельмі цікавай інфармацыяй. Аказваецца, дзесьці ў годзе шэсцьдзясят восьмым з фамільнай крыпты Радзівілаў бясследна зніклі тры саркафагі. Ні касцёл, ні раённыя ўлады асаблівага шуму падымаць не сталі. Па лініі МУС завялі крымінальную справу, якая ішла няспешна, а затым яе і зусім прыкрылі па адсутнасці хоць якіх-небудзь фактаў. Каб спыніць плёткі прыхаджан фары, знікненне саркафагаў спісалі на кліматычныя абставіны. У тым годзе вясной здарылася небывалае для тутэйшых месцаў разводдзе, затапіла не толькі падвалы мясцовых жыхароў, але і крыпту божага храма, таму савет духоўнага і свецкага сталаначалля прыняў мудрае рашэнне спісаць усё на стыхію. Старыя труны проста разваліліся і былі размытыя. Вось так. Склалі адпаведны акт, які і стаў гэтаму здарэнню паспяховым вырашэннем.
Здарэнне гэтае неўзабаве забылася. І вось на мінулым тыдні пільнай грамадзянцы Швед яе блізкая сяброўка, адна з найстарэйшых касцельных актывістак, пані Брыгіта, па вялікім сакрэце распавяла пра дзіўнанага госця, які прыехаў да пана ксяндза з Польшчы. Польскі пан быў ціхі, нікуды з хаты днём не выходзіў, нават на службу, ксёндз стаў раздражняльным, з-за кожнай драбязы крычаў і злаваўся, а галоўнае - закінуў сваіх сабак, за тыдзень ні разу не падышоў да вальераў, чаго з ім ніколі да гэтага не бывала. Гэта паўбяды, ці мала якія адносіны ў каталіцкіх пастыраў і іх гасцей. Але днямі пані Брыгіта забылася ў касцёле сваю старую сумку, а ў ёй ключы ад кватэры сына. Сынок жыў у Баранавічах адзін і, з’язджаючы ў камандзіроўку, а працаваў ён дальнабойнікам, пакідаў ключы ў маці. Вось вярнуўся, а ключоў няма. Маці галаву зламала, успамінаючы, куды магла іх падзець, успомніла і пайшла ўжо ноччу ў касцёл. Невялікая брамка ў масіўных дзвярах аказалася незамкнёнай, хоць вялікі свірнавы замок і вісеў на належным месцы, але вісеў толькі на адной металічнай пятлі, унутраны замок таксама аказаўся адкрытым. «Можа, айцец Тадэвуш па якой патрэбе ў храме?» - падумала Брыгіта. Але храм быў пусты. Гэта ёй вельмі не спадабалася і спалохала. Знайшоўшы сумку, намацаўшы ў ёй звязку ключоў, яна ўжо сабралася выйсці прэч, замкнуць дзверы і патэлефанаваць у міліцыю, як пачула прыглушаны голас. Перасільваючы страх, падышла да ўвахода ў крыпту. Унізе гарэла святло. Размаўлялі двое: ксёндз і, хутчэй за ўсё, яго госць. Незнаёмец па-польску тлумачыў айцу пробашчу, што сорак гадоў таму мясцовыя «акаўцы» няправільна зразумелі загад і забралі з гэтага склепа два саркафагі. Таго грузу, што патрэбен быў цэнтру, там, вядома ж, не было, ды і наогул тыя паперы, якія ён прыехаў шукаць, знаходзяцца на нейкім хутары, а замак толькі самы прыкметны арыенцір. А вось які замак, Нясвіжскі ці Мірскі, невядома. Але крыпту трэба добра абследаваць, можа, нешта ды знойдзецца, запярэчыў яму святы айцец. Суразмоўцы пайшлі ў глыбіню падзямелля, і глухое рэха з’ела гукі і сэнс іхніх слоў.