Брыгіта вярнулася дадому і перабрала ў памяці ўсіх знаёмых ёй актывістаў польскага нацыянальнага супраціву, у якім у гады вайны яшчэ зусім дзяўчынкай удзельнічала і сама. Яна ведала ўсіх і ўсё, ведалі і яе.
Традыцыйна польскае пабрацімства групавалася вакол касцёла, а ў касцёльным свеце яна была далёка не апошнім чалавекам.
Вось такую дзіўную інфармацыю прынесла яму пані Швед. Прынесці прынесла, але што яму з ёй цяпер рабіць? Наогул, правільна цябе дзярэ начальства, таварыш лейтэнант, - раззлаваўся на сябе Скарга, - усё ў цябе праз дупу: інфарматары ёсць, але, так бы мовіць, прыватныя і па строгіх законах ведамства ад аднаго куратара да другога не перададзеныя, але ж інфармацыю яны нясуць, і яе трэба рэалізоўваць. Заўтра сядзеш і ўсё прывядзеш у божы выгляд. Трэба разабрацца ў сваіх адносінах са Стэфкай і ўсё ёй пра сябе распавесці. Яшчэ мне гэбэшны Казанова знайшоўся: замест распрацоўкі перспектыўнай «крыніцы» ўмудрыўся ў яе ўцюхацца па самыя вушы. І цяпер гатовы здзейсніць службовае злачынства, але абараніць дзяўчыну. Рашайся, на хлусні нічога талковага не вырасце.
Што да Арміі Краёвай - дык яе ўжо даўно няма, ды і былых байцоў амаль не засталося. Пасля той вайны амаль стагоддзе мінула, старыя дажываюць сваё ды маўчаць - і пра вайну, і пра савецкія лагеры, праз якія яны ў большасці сваёй прайшлі. Але польская моладзь папросту магла замуціць які-небудзь «падпольны звяз», нешта падобнае з таго боку мяжы, як ён чуў, мелася.
- Прывітанне мысліцелю! - вярнула яго ў рэальнасць Стэфанія.
- Прывітанне, - дапамагаючы зняць куртку, ён неяк звыкла, як родзіч, цмокнуў яе ў вусны. - У цябе ўсё ў парадку?
- Ты што - празорца ці мент? Ды я крыху не ў настроі. Патэлефанавала мама, у нас памёр адзін далёкі сваяк, дзядзька Казімір. Дзіўны і дзікаваты такі дзядзька. Хутаранін, адным словам. Мае ўсе за мяжой, не памятаю, я табе казала ці не, яны дыпламаты, і бацька, і мама цяпер у Венесуэле. Трэба ехаць на пахаванне, а гэта дзесьці ў Карэліцкім раёне. Я на карце глядзела, атрымліваецца якраз у тых краях, куды ты мяне да каменя везці збіраўся. Там яшчэ вёска побач... Варонча.
Вячаслаў застыў, нібы рыхтуючыся да скачка з засады, і, набраўшы поўныя лёгкія паветра, сказаў:
- Не, я не мент, я чэкіст, лейтэнант дзяржаўнай бяспекі, - і заціх, чакаючы рэакцыі ў адказ.
Дзяўчына маўчала, прымружыўшы вочы, уважліва глядзела на хлопца. Імкнучыся зразумець сур’ёзнасць яго слоў ці знайсці ў вонкавым абліччы хоць якое-небудзь пацверджанне сказанага.
- Пра пахаванне не клапаціся, я цябе падвязу, - асцярожна дадаў Скарга, - калі ты там павінна быць?
- Вось гад! - нарэшце выціснула з сябе з крыўдай дзяўчына. - Ты ваенны! Хоць і свалачны, але ваенны! «Лейтенант, парень молодой.», во, блін, невязуха. Што ж ты адразу не сказаў? Я б цябе адшыла пры адразу, а цяпер што рабіць? Гад, гад! - яна пачала біць яго кулакамі ў грудзі. - Ну і гад!
- Стэфка, паслухай, я не хацеў ад цябе нічога ўтойваць, ды і якое гэта мае значэнне: ваенны - не ваенны?
- Так, для цябе ніякага, а я прабабулі слова дала! А тут лейтэнант, ды яшчэ і жандар. Можа, і ўся радня ў гэтай гнілой канторы працуе? Ох, дурніца я, дурніца! - дзяўчына па-дзіцячы кулачкамі расцірала нечаканыя слёзы. - Праз столькі часу закахалася - і на табе...
Высвятленне адносін вырашылі пакінуць на дарогу да хутара. Скарга забег на службу, напісаў рапарт на тры дні ў лік чарговага адпачынку, падпісаў яго ў кіраўніцтва. Сціснуўшы зубы, выслухаў падколкі Хрункевіча, што, маўляў, для ўладжвання ўсіх нюансаў з маладзіцамі трох дзён можа і не хапіць. Вусна далажыў таму ж Хрункевічу інфармацыю пра дзіўнага госця нясвіжскага ксяндза, атрымаў дабро на працяг збору інфармацыі самастойна, без далучэння пакуль мясцовых таварышаў. Калі ж маёр за два-тры, здавалася б, недатычныя да справы пытанні высветліў, навошта лейтэнанту вольныя тры дні, то дэманстратыўна парваў яго рапарт і памякчэлым голасам прамовіў:
- Скарга, вось табе тыдзень на нясвіжскую распрацоўку, а заадно і са справамі сардэчнымі разбярэшся, - і ўжо сур’ёзна дадаў: - Толькі памятай: чэкісту з выбарам баявой сяброўкі памыліцца аніяк нельга. Памылішся - служба і жыццё, што для нас адно і тое ж, пойдуць наперакасяк!
- Дзякуй, таварыш маёр, - неяк нават расчуліўся Вячаслаў, - вы ўжо мне за колішніх «свіней» прабачце.
- Кіньце, лейтэнант, свінні яны і ёсць свінні, - праводзячы падначаленага да дзвярэй кабінета, па-заступніцку філасофстваваў начальнік,
- толькі падобных сентэнцый пры палкоўніку Кірлюку больш казаць не рэкамендую, ён з мянтоў. Вось так, лейтэнант, і ў здзіўленні рот адкрываць не трэба. Поспехаў...
На Стэфчынага кавалера выйшлі паглядзець усе яе суседкі па здымнай кватэры ды яшчэ тры дзяўчыны з іх курса, якія прыйшлі ў госці.
- Усё, дзеўкі, агледзіны прайшлі паспяхова, мяне дні два не будзе, перадайце старасце, - сядаючы ў машыну, не без гонару сказала Стэфа.
- Паехалі, чаго красуешся, а то яны цябе вачыма разарвуць.
- Рады, што ты супакоілася. Даю табе слова: мае пагоны нашаму сумеснаму жыццю перашкаджаць не будуць...
- Шмат ты ў пагонах разумеет. Дзе княжы гонар? «Пагоны не будуць перашкаджаць», ты хоць думай, што кажаш. Прабабка мая - разумніца. Ведаеш, што яна мне сёння адказала, калі я ёй пра наша знаёмства распавяла?
- Можа, з часам я і навучуся чытаць твае думкі...
- Ага, яшчэ адзін Месінг знайшоўся! Яна мяне супакоіла тым, што, аказваецца, жандар ці, па-твойму, кадэбіст, не вайсковец, такім чынам слова свайго я не парушаю, нашыя ж адносіны цалкам залежаць толькі ад майго сумлення і твайго гонару. Як у цябе наконт гонару, Скарга? «Жыццё Радзіме, гонар нікому!» Ты ведаеш, што гэта за словы?
- Напэўна, нейкі рыцарскі дэвіз...
- Ну і цёмны ты, Скарга, чалавек. Дэвізу свайго шляхецкага не ведаеш, і давай, - яна штурхнула яго ў плячо, - не расчароўвай мяне, князь.
- Ніякі я не князь, так, шэраг гістарычных супадзенняў, як казаў дзед. Род шляхецкі, стары, але да князёў Заслаўскіх і Скаргаў мае вельмі ўскоснае дачыненне. Дзядзька мой у гэтай тэме вялікі знаўца. Вось сустрэнецеся, ён табе шмат чаго панарасказвае. Там у яго ўсё ёсць: і князі, і прамыя нашчадкі каралёў польскіх, і вялікіх князёў літоўскіх, і крэўныя сувязі з правялебнымі сем’ямі Еўропы. Дык кажаш, «Жыццё - Радзіме, гонар - нікому». Добра гучыць, трэба запомніць.
Скарга замоўк, засяродзіўшыся на кіраванні і аддаўшыся дарозе і сваім думкам.
- Не, Скарга, так ехаць нецікава. Яшчэ шлюб не ўзялі, а ўжо як перадпенсійная пара: надзьмуліся сычамі і кожны пра сваё маўчым. Вось едзем на памінкі чалавека, а ты нават не хочаш даведацца, хто ён і хто я яму. А ён мне стрыечны дзед, то бок старэйшы стрыечны брат мамінай мамы, маёй бабулі. Я ў іх на хутары, па-мойму, нават разы два была. У мяне там шмат’юрадныя браты ёсць і сёстры, а цяпер ужо і пляменнікі ці ўнукі, як яны называюцца - не ведаю, і спытаць хутка ўжо не будзе ў каго. Трэба будзе як-небудзь у прабабулі параспытваць. Я ўсё дзіўлюся, як гэта вясковыя ўмудраюцца ўсю сваю радню памятаць і ўсіх як трэба называць: стрыі, цёцічы, швагеры.
- А ты заўважала, што ў вёсцы і рэчы жывуць даўжэй. Іншы раз нешта такое трапіцца ў рукі, ну, нейкая адпаліраваная драўляная штуковіна. Галаву зламаеш, а не здагадаешся, што гэта і чаму служыла. Старыя жывыя былі - тлумачылі, а цяпер ужо мне трэба распавядаць, а распавядаць пакуль яшчэ няма каму, а пакуль нехта народзіцца ды крыху падрасце, я і сам забуду...
- Нічога, успомніш або ў інтэрнэт залезеш і знойдзеш безліч адказаў, галоўнае - захавалася б вёска да таго часу. Хоць у цябе - вунь, свае палацы ў Нясвіжы, там таксама на паліцах усялякіх цікавых штуковін панарасстаўлена. Наступны раз прыедзем - я тваю бабулю абавязкова распытаю. Слухай, слухай, - як быццам нешта ўспомніўшы і гэтаму ўзрадаваўшыся, затараторыла дзяўчына, - а што там за таямніцы, звязаныя з тваім пакоем? І ноччу там адной заставацца нельга, і ніхто, акрамя цябе, там спаць не можа. Давай, каліся!
- Гэта доўгая і не вельмі зразумелая гісторыя, хутчэй паданне ці легенда, калі легенды могуць складацца пра адзін пакой у вельмі невялікім доміку. Ведаеш, лепш ты там разок засні ці пасядзі апоўначы, пачытай, а потым ужо я ўсё астатняе табе на галаву высыплю, а бабуля дадасць.
Яны даўно ўжо звярнулі з трасы і затрэсліся па дарогах з паямкавым рамонтам. Нейкі дурань у раёне, а можа і вышэй, загадаў суцэльна пілаваць старыя дрэвы, калісьці любоўна высаджаныя ўздоўж вялікіх і малых гасцінцаў. Навошта і з якой мэтай гэта рабілася - колькі ні ламаў галаву, так і не дадумаўся. Скарга, бачачы такое бязладдзе, кудысьці тэлефанаваў, спрабаваў нешта даведацца, дакладваў свайму начальству, але ўсё без толку. Душа залівалася слязьмі ад жалю па парушанай прыгажосці, але выратаваць прыдарожныя прысады ні ён, ні яго начальства не маглі, гэта не ўваходзіла ў іх кампетэнцыю.
Беспачуццёвая навігацыйная дама прывяла іх проста да варотаў адзінокай сядзібы, закінутай сярод высокіх палявых пагоркаў і пералескаў летапіснай Літвы.
Вароты былі шырока расчынены, нешматлікія родзічы, якія праводзілі свайго «бальшака» ў апошні зямны шлях да «дзядоў», відаць, нядаўна вярнуліся з могілак і без паказнога смутку ладзілі ў двары сталы і навес для трызны. «Бальшаком» некалі ў нас у старыну звалі не толькі дарогу, але і кіраўніка роду, які меў права судзіць і мілаваць усякага, над кім яго паставілі Бог і гады.
Ім на сустрэчу ішоў каржакаваты мужык у пацёртых джынсах, красоў- ках, шэрым швэдры і скураной карычневай лётнай куртцы.
- Я Казімір, тутэйшы гаспадар, а ты, напэўна, пляменніца цёткі Ядзі з Мінска, угадаў? Ды і што там гадаць, калі ты як кропля вады на маці і на цётку падобная!
- Так, братка, гэта я. Прымі нашыя шчырыя спачуванні. Гэта мой. - дзяўчына на хвіліну задумалася, падбіраючы патрэбнае слова, каб прадставіць свайго спадарожніка. - Гэта мой жаніх.
- Скарга, - працягнуў Вячаслаў руку.
- Сапіца.
- Трымайся, па сабе ведаю, што значыць застацца без бацькі. Казімір, нам бы на могілкі схадзіць, мы там вянок, кветкі прывезлі. Гэта далёка?
- Ды не, уніз па дарозе і направа ўздоўж ручая. Ды там і відаць. Толькі лепш праехаць, волка яшчэ ў лагчыне. А смерць. яна, як і нараджэнне, справа звычайная. Бацька яе не баяўся. Дзесьці тыдні з тры таму паклікаў мяне і сказаў, што хутка памрэ, дакладней, не памрэ, а вернецца дадому, адкуль прыйшоў, - зірнуўшы на прыціхлую ў цікаўнасці радню, Казімір патлумачыў: - Гэта Стэфанія прыехала з жаніхом, цёткі Ядзвігі пляменніца, пакуль на магілкі сходзяць, а мы тут і без іх управімся.
12
У лесе яшчэ пахла грыбамі, сухімі травамі, апалай лістотай і разагрэтай за дзень ігліцай. Сухая, вузкая сцяжынка, вытаптаная побач з выбоістай прасёлкавай дарогай, віхляла між векавых дрэў старой пушчы. Шырокія колы нямецкага ровара ўпэўнена кацілі наперад да маленькага чыгуначнага раз’езда, які не меў нават свайго імя, а толькі лічбавае абазначэнне, што адпавядала адлегласці да бліжэйшай вузлавой станцыі, якой былі Баранавічы. Пасажырскія, а ўжо тым больш хуткія цягнікі тут ніколі не спыняліся, і толькі прыгарадны двойчы ў суткі злёгку прытарможваў на нядоўгія адну-дзве хвіліны і, дзьмухнуўшы парай у гудок, напалохаўшы па ўсёй ваколіцы звяроў, ляснуўшы счэпкамі, зашыпеўшы катламі, нёсся да электрычнасці ачунялых пасля вайны гарадоў.
Алена ехала не спяшаючыся, часу да цягніка было хоць адбаўляй, а церціся каля раз’езда не хацелася. Звесткі, якія яна везла з лесу ў горад, былі вельмі важнымі і тычыліся далейшага лёсу ўсіх, хто так ці інакш удзельнічаў у супраціве савецкай уладзе. Яна пакуль не разумела, добра гэта ці не: згарнуць актыўную працу, усім пакінуць лясныя лагеры, перайсці на легальнае становішча, уладкоўвацца і чакаць далейшых указанняў. Генерал Вітушка з трыма вялікімі групамі партызан пакідае Беларусь, праз Польшчу і Венгрыю сыходзіць у Заходнюю Германію, а два меншыя атрады павінны перабірацца з Прыбалтыкі ў Скандынавію. За сябе цэнтральны кіраўнік нікога не пакідае, усім рэзідэнтам чакаць яго інспекцыйнай паездкі ў бліжэйшыя месяцы.
Алена паважала свайго камандзіра і нават, як і іншыя дзяўчаты, трохі была ў яго закаханая. Ён быў для яе ідэалам мужчыны: мужным, адважным, прыгожым, ніколі не сумуючым і перакананым у слушнасці сваёй справы. Казалі, што ён часам лютуе, вунь у Лугагонах загадаў распілаваць жыўцом «ястрабка» двухручнай пілой, а астатнім палонным і жыхарам лясной вёскі загадаў на ўсё гэта глядзець. Пад Наваградкам па яго волі ўкрыжавалі партыйнага сакратара на дзвярах перад гэтым спустошанага бальшавікамі храма. Раней там не толькі храм разбурылі, але і святара з сям’ёй расстралялі за дапамогу «зялёным», а яны акаўцам дапамагалі, а падчас вайны габрэяў хавалі.
Яна некалькі разоў прасілася і ў начальніка контрвыведкі, і ў самога генерала ўзяць яе на аперацыю. Ёй хацелася сябе праверыць, адчуць у руках сілу зброі. Яе хвалілі за стараннасць, ляпалі па плячы, зашывалі ў падкладку спісаны адмысловымі чарніламі кавалак тонкай матэрыі і выпраўлялі ў горад. Часам, вось як сёння, давалі завучыць тэкст на памяць, а ўжо ў Мінску ўсё перапісаць і перадаць Яўгену Леанідавічу.
Ды што там аперацыя, калі ў атрад яе прыводзілі з мяшком на галаве, чыстым такім чорным мяшком, як шырокая панчоха з прарэзамі для вачэй і рота, і яшчэ прымушалі пераапрануцца і змяніць абутак. Каштоўным і незаменным яна аказалася сувязным. Ужо амаль пяць гадоў хадзіла па таемных маршрутах і сцежках. І вось сёння ішла яна апошні раз сваім звыклым напрамкам: горад-лес-горад. Горад у гэтым маршруце быў пастаяннай велічынёй, а вось лес часта мяняўся. Шкада, вядома. Што будзе далей?
Ёй чамусьці ўспомнілася, як у сакавіку сорак пятага прывёў яе Стальмах да свайго дома ў Мінск, вылавіўшы ў раённым дзіцячым доме. Яна тады цудам дабралася з Кёнігсберга да Багушэўска, дзе ў яе, нібыта, павінна была жыць цётка Вера, на вуліцы каля самага возера. Пра цётку і як яе знайсці часта распавядала хворая маці.
Да вайны жылі яны ва ўтульнай і багатай вёсцы пад Слонімам, бацька настаўнічаў, дома, ды і ва ўсёй вёсцы, гаварылі па-беларуску і па-польску, у іх нават і школа была двухмоўная. Не столькі маці, колькі бацька разбудзіў у ёй любоў да ўсяго народнага, самабытнага, а з гэтай цягай да свайго прачнулася неяк незаўважна ў душы асцярога, а потым і нянавісць да чужога, якое заўсёды было злым і зайздросным. Бацьку ў хуткім часе пасадзілі ў канцлагер у Бярозе - як члена забароненай кампартыі Заходняй Беларусі. Прыходу Саветаў яны з мамай чакалі мацней, чым прышэсця Хрыста. Бацька вярнуўся страшны, худзенечкі, брудны і зарослы. Але нічога: адмыўся, выгуляўся, стаў у вёсцы, а потым і ў Слоніме вялікім начальнікам. Горш жыць ім не стала, толькі мама зусім расхварэлася, і яны пераехалі да бацькі ў горад. Яна ўжо вучылася ў пятым класе, калі ў студзені сорак першага ноччу забралі бацьку - цяпер ужо як буржуазнага беларускага нацыяналіста. Іх цудам не вывезлі ў Сібір.
Мама памерла перад прыходам немцаў напачатку чэрвеня; абмывала, апранала і хавала яе яна сама, суседка бабуля Маня толькі дапамагала, казала, што ды як рабіць. А іншыя баяліся прыходзіць. Тады запалоханы быў народ, мабыць, больш, чым пры фашыстах. А ёй яшчэ і трынаццаці не было. У бацькавых паперах, якія хавала ад чужых вачэй мама, знайшла Алена лісты ад бацькавага таварыша Яўгена з Мінска. Кінула дом, свінню і курэй прадала суседзям - і падалася ў сталіцу. Бацькаў знаёмы таксама сядзеў у страшнай Валадарцы, але яго жонка прытуліла яе. Яўген Леанідавіч вярнуўся дадому на другі дзень вайны, калі ў Мінску пачаўся вялікі драп савецкага начальства. Дзяцей у іх не было, так у Алены з’явілася другая сям’я. Дзе яе родны бацька - яна і сёння не ведае.
Потым была акупацыя. Тата Жэня дапамагаў усім: і чырвоным парты- занам, і польскаму супраціву, і ксяндзу Гандлеўскаму з яго нацыяналістычнай партыяй, і беларускай самапомачы, і нават габрэям з гета. Навошта ён гэта рабіў, яна ні цяпер, ні тады не разумела. Памятае толькі, як ёй хацелася падпольнай працы, але новы бацька гнаў яе юнацкія парывы паганай мятлой, прымушаючы хадзіць у школу і дапамагаць па гаспадарцы Антаніне Віктараўне. Тады яна з’ехала летам да сяброўкі ў Стоўбцы і там уступіла ў Саюз беларускай моладзі, дадому заявілася ў шэрай уніформе, задаволеная і гордая сабой. Форму прымусілі зняць, але ставіцца бацькі да яе пасля гэтага сталі больш сур’ёзна, нават, як ёй здавалася, з нейкай павагай. У прынцыпе, гэта быў яе першы самастойны ўчынак.