Зразумеўшы гэта, ён y адчаі паспрабаваў сказаць слова, самае лёгкае слова, бо перад вачыма былі шпары ў сцяне і тое, што паміж бярвенняў:
Мо-ох о-ох
Стогне, пачуўся жаночы голас.
Нехта цёмны і вялікі схіліўся над ім, і адразу ён адчуў y вуснах шурпаты край глінянай конаўкі.
Глыні шалянцу, мужык, сурова сказала жанчына, гэта табе на карысць A слабы ж ты які
Яснела ў вачах. Так, гэта быў імшанік для пчаліных калод, цяпер пусты, і ў ім гарэў каганец, хаця за сцяной быў дзень, і плюхала недзе вада, так мерна, як на млыне.
Вось ужо ногі і рукі сталі не далёкія, a бадай зусім блізкія. I з'явілася змога нават павярнуць галаву.
Прычыненыя дзверы. Дзённы прамень коса падае з ix, i ў промені шыза і вясёлкава клубіцца дым, пераліваецца, наплывае адным завітком на другі. I так усё вышэй, вышэй.
Дым цягнецца ад кучкі смалякоў, на якіх стаіць гаршчок, ды яшчэ ад люлькі ў мужчыны, што сядзіць ля дзвярэй. Што за мужчына? Увесь y белымзначыць, мужык. Твар сухі і амаль безбароды, вусы рэдкія. A вочы пранізлівыя, жоўта-бурштынавыя, бы ў коршака, спайманага ў сіло. Калі падыдуць людзі, ён глядзіць на іх непрымірыма, з той вышэйшай пакорай лёсу, якая бывае ў звяроў і драпежных птушак, якія разумеюць, што ўжо нічога не зробіш.
Ля гаршка сядзіць на калодзе жанчына, тая, што давала піць. Дзіўная жанчына. Уся ў чорным, як мнішка. На галаве доўгі чорны шаль, што адкрывае толькі трохкутнік аблічча. Аблічча мужыцкае і не мужыцкае, цёмна-бронзавае і сухое, закасцянелае ў нейкай уладнасці. Сустрэўшы такую, спалохаешся, але той, коршак, трымае сябе вольна: відаць, аднаго поля ягады.
Пі, мужык, кажа жанчына.
Схіляецца над ім твар. Вочы страшэнныя, глыбокія і, дзіва, зусім не старыя.
На гэты раз пітво як палын і блёкатшэрхнуць паднябенне і язык, цьмянее ў вачах.
Пі, мужык. Бунтаваць дык саладзей было, дураломам.
Якая палёгка. Цяпер можна ўжо і гаварыць. I ён пытае слабым, бо рот як пасля моцнай аскомы, голасам:
Дзе я? Чаму?
Лапата даставіў. Я Грынь Паківач. A гэта Марта Гм, маці божая I шчасце, што ты ў нас. Бо здох бы, як сабака, без прычасці Хто ж гэтай бруднай вадой раны палівае, доўбня неразумная?
Гарэлі.
Маглі б зусім згарэць. Пакуль давезлібыў y цябе ўжо антонаў агонь. Скура вакол раны стала плямамі. Вось яно як, пане Корчак. Панамі быць захацелівось вам скуру і вырабілі.
Пад сэрцам робiцца холадна. Значыць, канец?
Млынар пускае дым.
Паглядзім, кажа ён. Першыя два дні смярдзела твая рана. Паглядзім, як цяпер.
Не лай яго, сухім голасам кажа Марта.
Як жа не лаяць, кажа Паківач, калі ў яго ў кішках мазгі. Забыў, што такое пан і што мужык.
Злосць зноў падкочвае пад сэрца Корчаку. I ён кажа:
Мы як ваўкі і як сабакі Адных шчанюкоў нам з імі ніколі не пладзіць.
Разумны, кажа млынар, ды толькі яшчэ ніколі воўк не вартаваў пакояў, a сабака не выў y начным лесе. Дык, значыць, і не лезьце ў хаўрус адзін да аднаго, не пніцеся. Яны, бач, справядлівасці захацелі.
Кры-ыўда.
Ну, a каб вы панамі сталіне крыўда была б? Камусьці ўсё адно была б крыўда. Можа, яшчэ і горшая. Няма горш, як з хама пана, a з дзярма пірага.
Гэтыя буркатлівыя словы злуюць Корчака, але ён маўчыць.
Можа, і горш, кажа Паківач. Бо ўсё адно, хто зверху будзе класці ногі на чужы карак. Дык y гэтых паноў ногі больш кволыя, чым твае ступакі. Іхнія ногі да дыгаў і скокаў звыклі, яны такога выспятка даць не могуць, як ты ў карчме.
Іхнюю далікатнасць зведаў У крыжы стралялі, нехрысці.
Навучылі, усміхаецца Паківач. I правільна зрабілі, што навучылі. Вы ж, палахліўцы, вёскай ад дзесяцёх уцякалі. Не з вашымі зубамі арэхі есці. Хоць бы тое падумаў, ці нападае ў Янаву ноч воўк?.. Не-е. Ён чакае той ночы, якую яму бог вызначыў, ён піліпаўкі чакае і тады ў сенцы ўлазіць, каб сабаку дастаць. Таму што бог яму тую ноч даў для ўлады. A да таго ён маўчыць, ён да сялібы не пойдзе, як вы Палезліі наклалі ўсім сялом y порткі. Таму што як быццам і разам, a на справебыдлячая чарада. Нішто вас не вяжа, кожнаму свая шкура даражэй Калі не зменіцесятак вам давеку быдлам і быць. Забасцё часам аднаго, дык адразу будзе над вамі новая пуга
Маўчы, Грынь, сказала Марта. Ты што, забыў, што ён ранены, што яго злаваць нельга.
A i ты маўчы, сказаў Грынь. Давай, во, лепей перавязвай.
Марта разгортвала белыя анучы на грудзях Корчака. Паранены адчуў, як збалелае цела дробнай дрыготкай адказвае на штуршкі болю: Марта аддзірала палатно ад раны.
Тц-тц-тц, пацмокаў Паківач.
Дрэнна? спытаў Корчак, не расплюшчваючы вачэй.
Лепей, сказаў млынар. Але яшчэ не зусім добра.
Яго грубыя рукі дасталі аднекуль жменю шараватай з прозеленню вязкай масы і пачалі раскладаць па ране. Корчак адчуў прыемны халадок.
Падзякуй свайму богу: тры тыдні не пяклі Лета, праснакамі абыходзімся, сказала Марта. Гэта плесня, што ў дзежцы на рошчыне вырастае, калі не пякуць хлеба.
Ведаю, сказаў Корчак. Здымеш, a ніжэй добрая.
Ну вось, сказала Марта. Калі ёсць божая воляачуняеш.
Пах рошчыны вярнуў Корчака да ўспамінаў аб хаце, аб жонцы і дзецях. Пасля ён успомніў хату і нябожчыцу матку. Матка збіралася саджаць y печ хлеб. «Хадзі сюды, сыночак», казала яна. Ён ведаў і падыходзіў. Рукі маці былі голыя вышэй локцяў. «Нахіляйся», казала маці. I потым яе рука з моцным плясканнем рэзка ўваходзіла ў надзьмутае грыбам цеста. Маці вырывала руку, і ён, малы хлопчык, прыпадаў носам да ямкі ў цесце, a адтультолькі на імгненнешыбала кіслым і рэзкім, аж y вочы калола і ў галаве круцілася, неймаверна сытым і добрым духам. I гэта быў самы прыемны пах, дамавіты, як печ, як родная хата, і лепшы за кожны водар на зямліне нанюхаўся б і за ўсё жыццё. Таму што гэта быўхлеб
З прыемнымі дрыжыкамі (гэта адыходзіў боль) Корчак падумаў, што цяпер ён, пэўна, можа і не памерці
Таму што гэта быў хлеб, a ён верыў хлебу. У хлеб можна было верыць. У хлеб трэба было верыць. Ад хлеба жыццё і ад хлеба адужанне. Ад хлеба не можа не быць адужання. Ён нясе чалавека, і чалавек жыве дзеля яго, памагае яму стаць хлебам, a той за гэта дае чалавеку частку самога сябе. I ў гэтым хлеб вышэй за чалавека, бо чалавек аддае яму ўсяго сябе.
I гэта за хлеб лілася ў Півошчах мужыцкая кроў.
Ён, неяк адразу і да канца, зразумеў, што цяпер яму ніколі не есці хлеба, які падыходзіў y роднай дзяжы. Не есці ні ў хаце матчынай, ні ў сваёй хаце. Маці памерла, яе ніколі ўжо не ўбачыць. A ў сваёй
Грынь, спытаў ён, што ў Пiвошчах?
Паківачу стала весялей, хлопец цікавіўся нечым, значыць, будзе жыць.
У Півошчах зажывошчы, сказаў ён. Зажываюць над мужыкамі. Праўда, нікога не ўзялі, віцэ-губернатар абараніў. Таго-сяго адхвасталі за мэндлікі, ды і ўсё.
Чаму так абышлося?
Кроера сам губернатар, Гамалея, пазваў y Maгілёў. Далі, відаць, прачуханa, бо вярнуўся злосны як сабака. Ягонаму фурману губернатарскі лёкай казаў за тытунцом, што на пана Канстанціна крычалі Сам крычаў Маўляў, з самага пачатку трэба было казаць, што згону плаціць не можаце Злосны прыехаў Кроер Заспяваеце вы цяпер, півошчынцы
Паківач змоўк.
Што пра мяне кажуць?
Пра цябе Гм Твае справы, брат, дрэнныя Аднаму табе давядзецца расхлёбваць кашу за ўсіх. Я ж кажу, што вы не руя, a чарада. Ты збег, можа, нават забіты, цябе няматвой і адказ. Ды і татары паказалі, што ты вілы кінуў, што з цябе пачалося Ды і заядлы: крычаў, каб не ўцякалі.
Так, ён ведаў гэта і сам. Ён кідаў вілы, але ён не хацеў папасці. Які ж гэта спрытны мужык не пацэліць, калі захоча? Але апраўдвацца няма рацыі. Не павераць. Не захочуць паверыць. Таму што яны ніколі не нюхалі дзяжы, a значыць, y іхніх жылах цякла іншая кроў. Дзе крыві ні лыжкі, там праўды ні крышкі Маці, калі была маладая, часам ціхутка спявала ўначы на прызбе. Месяц, такі поўны, выплываў над садам, і яна спявала:
Ой, за-а лесам, за пралес-ам
З'а-л'а-т'ая дз'я-а-а-ажа
Потым яна ўжо не спявала I хто б яшчэ сказаў на месяц: залатая дзяжа? Тыя не маглі. Ваўкі, якія стралялі. A з ваўкаміпа-воўчы A значыць, ніколі яму ўжо не давядзецца жыць ля сваёй дзяжы.
Тыне таго, быццам апраўдваючыся, сказаў Грынь Паківач Ты не бойся. Ніхто не выдасць Вылечым Пажывеш ды і пойдзеш y скіты, на Ветку Там збеглых многа. Стараверы не выдадуць, бо лічаць, што ўладаад д'ябла. Пераправяць яшчэ далей Аж на Кержанец Так жа яно век і цягнуцца людзі: нашытуды, a іхніяда нас.
Корчак маўчаў доўга.
Не, сказаў ён урэшце. Я не пайду Тут мая зямля Мой хлеб Я не павінен пакідаць яго.
Глядзі, сказаў Грынь. Можаш і тут, пакуль не дазналіся.
Яны маўчалі. Адзін пасмоктваў распаленую люлечку. Другі ляжаў з заплюшчанымі вачыма і думаў. Раптам цемра пад яго апушчанымі веямі ўспыхнула гарачым залаціста-чырвоным святлом, і ён здагадаўся: нехта адчыніў дзверы ў імшанік. Ён усведаміў гэта, але не ўзняў павек. Усё адно ён не можа пакуль што абараніцца, і, калі гэта прыйшлі па яго, ён не будзе глядзець на іх. Хай возьмуць такога. Ён так і памрэ з заплюшчанымі вачыма.
A Грынь павярнуўся і ўбачыў y дзвярах Міхала Кагута, a за яго спіною твары Кандрата і Андрэя. Усе глядзелі проста на распрасцёртую постаць. Толькі Міхал глядзеў змрочна, a блізнюкіздзіўлена.
Грынь устаў насустрач, ледзь не выпхнуў ix i зачыніў за сабою дзверы. Ён злаваў на сябе: варон лавіў, старая макітра, a пялёхканне млына прыглушыла колы завознікаў.
Ну? змрочна спытаў Грынь.
У нашым завозна, сказаў Міхал. Дык мы да цябе.
Хадзем.
Увесь час, пакуль цягнуўся памол, завознікі і млынар не абмовіліся і словам, моўчкі цягалі мяхі, моўчкі засыпалі, моўчкі пускалі ваду.
Грукат, значна больш гучны, чым раней, даляцеў і ў імшанік і супакоіў Корчака: значыць, не па яго.
A людзі ля млына не глядзелі адзін на аднаго. Ды і што было Кагутам да млынара? Млынар як млынар. Значна цікавейшы быў старадаўні млын, вузкая стужка адзінай дарожкі, якая вяла да яго і якой яны прыехалі, невялічкі ставок з лілеямі і драмучыя лясныя нетры вакол яго.
Як не цікавіцца? Ставок такі цікавы, раўнюткі. Страха млына зялёная ад моху. I латок увесь аксамітна-зялёны. I шкельцы зялёныя. A ствалы баравых дрэў зусім мядзяныя, бо сонца схіляецца. Зусім мядзяныя, быццам тысячы велічэзных змеяў-мядзянак сталі на хвасты. A над стаўком таўчэ мак камашня, таксама зусім залатая ад сонца. Вось і глядзі сабе, чалавеча. I нічога ты не бачыў, і нічога ты не чуў Еш боршч з грыбамі, a язык трымай за зубамі Хто моўча, y таго дума не воўча М-ня Вось яно, значыцца, і так, ці ведаеце вы
I толькі калі Міхал ужо адсыпаў Паківачу належныя гарцы, a дзеці адышлі да воза, млынар ціха спытаў y Кагута:
Бачыў?
Не бачыў, змрочна сказаў Міхал. I дзеці не бачылі.
Дзікаватыя светла-сінія і бурштыновыя, як y коршака, вочы сустрэліся на хвіліну і зноў разышліся. Але Паківачу гэтага было мала. Яму трэба было ведаць, ці правільна зрабіў ён, Паківач.
A каб y каго другога ўбачыў?
I ўхваляў бы, і не ўхваляў, з мужыцкай хітрасцю сказаў Кагут. Я, брат, ніколі нікому нічога ніякага
Ну, a калі што якое?
Ну, a калі што якое, дык што ж тут такое, яно ўжо
Ну, a калі што якое? настойваў Паківач.
Ды яно ж, тым часам, і ў другіх не бачыў, і ў цябе. Я чалавек рахманы. Ды і бацька мой, a іхні дзед, таксама не абы-што, і ўсім, вядома, можна, калі ўжо так, і сказаць. Вось яно, тым часам, і так.
Данясеш? на чыстату спытаў Пакiвач. Дзецi не данясуць, яны простыя душы. A ты?
Міхал паглядзеў проста ў вочы Паківачу.
Не, сказаў ён. Не данясу.
Калі завознікі паехалі, млынар, трошкі супакоены, пайшоў да імшаніка. Перад дзвярыма спыніўся, думаючы аб тым, што трэба будзе ўсё ж перанесці параненага ў будан ля бортнага ўрочышча. I не таму, што Кагут данясе. Ведаючы дзеда Данілу, гэтага можна было не апасацца. Проста далей ад граху. A раптам нехта налезе. Розныя бываюць людзі. Прыйдзе, калі цябе няма, і давай шныпарыць
З гэтымі думкамі ён адчыніў дзверы. Марта сядзела над параненым.
Непрытомны, ціха сказала яна.
Корчак не быў непрытомны. Проста яму трэба было застацца са сваімі думкамі, і ён не хацеў адгукацца.
Так, для яго больш не было роднай хаты і роднай дзяжы. Таму што яго аднаго гналі, таму што адной ягонай крыві хацелі за падзеі ў Півошчах. A хіба яго трэба судзіць? Хіба гэта ён страляў? Не, пачаў страляць Кроер. Скончыў той паручнік з рысінымі вачыма.
Корчак быў спакойны. Ён проста разважаў.
Караць павінны ix, a караюць яго. Калі зямны суд такі хлуслівы, такі няправеднычаму б не судзіць кожнаму, папраўляючы яго. Чаму не губернатару? Чаму не дзядзькаванаму смаркачу Загорскаму? Чаму не мне? Чаму сапраўды?
Ён няўлоўна ўсміхнуўся навізне і небяспечнасці гэтых думак.
Так ён і зробіць. Суд дык суд. I ўсім, хто страляў y крыжы, не пайсці жывымі. Ён заступіцца за свайго Хрыста. Усе яны адкажуць перад праўдай. Таму што яны не дапамагалі хлебу расці, не дапамагалі зямлі-маці раджаць. Яны толькі глумілі яе, і таму праўды ў іх не было, і яны былі ваўкі. A з ваўкаміпа-воўчы
XII
Выйшлі з двара надвячоркам, калі ўздоўж вуліцы наскрозь ружавеў ад сонца ўзняты каровамі пыл. Мэкалі авечкі, непаразумела штурхаючыся ля варот, і адусюль даляталі лісліва-абыякавыя галасы гаспадынь:
Шу-шу-шу.
Красуля, Красуля Ах, каб ты здарова была
Чуліся рыпенне, шумныя ўздыхі, звонкія жаночыя галасы і добрыя плескачы па крыжах жывёлгукі звычайнай вячэрняй сумятні.
Але нават у неспакоі быў спакой, таму што быў вечар. І, нібы падкрэсліваючы гэтую стому і спакой, сярэдзінай вуліцы ішоў на вячэру ў чарговы дом азярышчанскі пастух Данька, ляніва, ад няма чаго рабіць, прыкладаючы часам да вуснаў даўгую берасцяную трубу.
Гукі былі чыстыя і гучныя: Данька мог круціць трубы, як ніхто іншы. Дзеці ішлі насустрач яму, а пастух ішоў, так спакойна заграбаючы скуранымі поршнямі пыл, што аж зайздрасць брала. Дай бог быць на вялікдзень папом, узімку катом, а ўлетку пастухом. Дай бог! Бо нічога няма лепшага за гэты вечар, чыстыя гукі трубы і патаемныя позіркі дзевак на гожага пастуха.
Падышоўшы да дзяцей, Данька, які зусім і не глядзеў на іх, нечакана паднёс раструб берасцянкі да вуха Кандрату і раўнуў так, што хлопец аж падскочыў.
Данька, каб на цябе!
А чаго, чаго ты пасярэдзіне вуліцы ідзеш? усміхнуўся роўнымі зубамі Данька.
Ты, Данька, кінь, сказала Янька. Няможна.
Яна сядзела на закарках у Андрэя: пабойвалася кароў. Глядзела на Даньку з асуджэннем і павагай. Такі гарэзнік, а кароў не баіцца.
Не буду, Янечка, сказаў Данька, усмiхаючыся. Дальбог, не буду, гаспадынечка. А хто ж мяне тады вячэраю накормiць, як не ты.
Ён гэты тыдзень харчаваўся ў Кагутоў і быў здаволены: есці давалі добра.
Кожная гаспадыня ўлешчвае пастуха.
Чакайце, хлопцы, сказаў Данька. Бярыце вось.
Ён палез за пазуху і пачаў даставаць дзічкі, зеленаватыя, з карычнева-ляжалымі плямамі: кожнаму па жмені.
Буйныя якія дзічкі, сказаў Паўлюк, набіваючы рот.
М-гу, сказаў Данька, сакавіта чамкаючы вялікай дзічкай. То ж посеркі. Гэтыя есці мо-ожна.
Усе елі дзічкі. Данька, гарэзуючы, даваў Яньцы адну за адной. Дзічак было многа, яны не змяшчаліся ўжо ў дзіцячых далоньках, а пастух, такі спакуснік, даваў яшчэ і яшчэ. Дзеўка глядзела на яго ўмольна, не ведаючы, што рабіць.
Кінь, Янечка, сказаў гаспадарлівы Паўлюк. Злазь з карка, тут кароў няма. Ну вось А цяпер глядзі.
Ён палез у Данькаву запазуху і там падчапіў далонню, як каўшом, цэлую горку дзічак.
На ў прыполік. І не глядзі на гэтага антыхрыста.
Дык чаго гэта Кагуты сёння такія кагуцістыя? спытаў Данька. Толькі пяра аднаго ў Кагутоў няма. І куды ідуць такія прыбраныя Кагуты?
Пастуха сустракаць, сказаў Кандрат. Дарагога госця.
Ну, гэта яшчэ нічога, сказаў Данька. Ад азярышчанцаў можна чакаць і горшага.
Ён быў вывазень з другой вёскі і таму заўсёды трошкі кпіў з Азярышча.
Вы людзі ветлівыя. Вы не толькі пастуха, вы сена калісь званамі сустракалі. Думалігубернатар, бо губернатараў вам, па мужыцкай вашай цемнаце, бачыць не даводзілася, а Мінка-салдат казаў: «У-га! Губернатар! Губернатар, браткі, важны, як, не раўнуючы, воз з сенам». Дык вы ўцямілі. Здагадаліся, сустрэлі.
Кінь, сказаў спакойна Андрэй. Брахня ўсё.
А я хіба кажу: праўда? Куды вы?
Да Загорскага ў госці, апусціў вочы Андрэй. Паклікаў.
Да дзядзькаванага паніча? Д-добра. Вы ж там глядзіце, хлопцы. Не накідвайцеся на розныя дабраны-смакаваны, як Лапатаў кныр на панскі мэляс. Гонару трымайцеся. Не ў іх адных ён ёсць.