III
У Кагутовай хаце вячэралi. Позна вярнулiся з поля, i таму даводзiлася есцi пры святле. На стале трапятаў агеньчык каганца. Каля печкi, дзе корпалася Марыля, гарэла над начовачкамi зацiснутая ў лучнiк лучына. Ад яе Марылiн твар, яшчэ не стары, але зрэзаны глыбокiмi ценямi, здавалася, быў таямнiчы i нядобры.
На покуцi, пад закураным Юрыем i маткай боскай, толькi i засталiся ад iх адны вочы, сядзеў дзед. Поруч з iм Мiхал Кагут, мажны, з лёгкай сiвiзной у залацiстых патлатых валасах. З асалодаю чэрпаў путру, нёс яе да рота над праснаком. Згаладаўся чалавек. Па левую руку ад яго спяшаўся есцi старэйшы семнаццацiгадовы сын Стафан. Гэты паспеў яшчэ да вячэры прыбрацца, надзягцярыць бацькавы боты i нават новую чырвоную жычку прыладзiць да каўняра сарочкi. Хлопца час быў жанiць. Мiхал глядзеў на яго з усмешкай, але маўчаў. А дзед, вядома ж, не мог стрымацца:
Чорта зводнага сабе шукаеш?
Стафан маўчаў.
Спяшайся, брат, не сунiмаўся стары, там цябе Марта каля Антонавага ўзвозу чакае. Круг нагамi вытаптала.
Уздыхнуў, паклаў лыжку (еў па-старэчаму мала).
Чаго вы, дзядуля, буркнуў Стафан. Хiба я што?
А я хiба што? Я нiчога. Я ж i кажу: дзеўка як вось наша лава. Хоць садзiся, хоць скачы, хоць цэглу накладай Векаўшчына!.. А потым, ранiцай на касьбе, як толькi бацька адвернецца, дык ты галаву ў кусты i драмаць. На нагах. Як конь.
Ну вас, сказаў Стафан, паклаў лыжку i ўстаў.
Пайдзi, пайдзi, сказаў другi Мiхалаў хлопец, пятнаццацiгадовы Кандрат. Запозна твая Марта марцуе.
Стафан толькi носам чмыхнуў. Пайшоў.
Цяпер да ранiцы не чакай, сказаў бацька. А ты, Кандрат, не чапiся да яго. Сам яшчэ горшы. А ён хлопец цiхi.
Чаму гэта я горшы буду? усмiхнуўся Кандрат.
Па носе вiдаць.
Кандрат i Андрэй былi блiзнюкi. I калi ўжо ўсе Кагуты былi падобныя, дык гэтых, пэўна, i сама мацi блытала. Так яно ў дзяцiнстве i здаралася. Дурэў Кандрат, а кухталёў давалі Андрэю, i наадварот. Толькi потым, у восем год, з'явiлася ў Кандрата прыкмета, паўкруглы белы шрам на лобе: накiнула капытом жарабя.
Але, акрамя вонкавага падабенства, нiчога ў блiзнюках не было агульнага. На Кандрату шкура гарэла. Бiцца дык бiцца, скакаць дык скакаць. З ранiцы да вечара ўсюды чулiся яго смех i жарты. А ў светла-сiнiх вачах iскрылася такая прыкметная, а таму бяспечная хiтрасць, што дзеўкi нават цяпер, у пятнаццаць год, заглядалiся на яго. Заглядалiся i на Андрэя, хоць той быў зусiм iншы.
Той самы, здаецца, твар, i ўсё ж не той. Вочы нават цямнейшага колеру, чым у Кандрата, пэўна таму, што веi заўсёды сцiпла апушчаны. Рот нясмела ўсмiхаецца. Галава схiлена трошкi ўбок, як кветка ў весняга «сну». Слова часцей за ўсё абцугамi не выцягнеш. Але затое з першага разу запомнiць і праспявае пачутую на кiрмашы цi недзе ў млыне песню. I праспявае так, што ўспомнiць маладосць самая старая баба.
Марыля паставiла якраз на стол гушчу налiвануюпшанiчную кашу з малаком, калi ў хату зайшоў Павал.
Як там Алесь? спытаў дзед.
Падняўся ўжо ад грушы на сцежку. Iдзе сюды, змрочна сказаў Павал. Да заўтра пачакаць з песняй не маглi. Пакрыўдзiлi хлопца.
Ну i дурань, сказаў дзед. Бо, можа, сённяшнi вечар цябе ад крыўды ўратуе праз пяць год. Ты не забывай, ён твой будучы гаспадар. Пан.
Не будзе ён панам, упарта сказаў Павал. Я ведаю.
А дурныя ж усе, азвалася ад печы Марыля. Сядай во лепей, Павал.
Я не сяду, сказаў Павал. Я Алеся буду чакаць.
Пачакай! сказала мацi, выглядаючы ў акно. Унь ён iдзе ўжо, твой Алесь.
Усе замаўчалi. Алесь зайшоў у хату вонкава спакойны. I адразу Андрэй выцiснуў з сябе:
Мы ўжо думалі
Глянуў на Алеся, затым пасунуўся, даў месца памiж сабою i Паўлам. Падаў яму праснак.
Алесь сеў. Андрэй падсунуў яму лыжку i ўсмiхнуўся.
У Андрэя, наогул, шмат было жаноцкага. Вiнаватая ўсмешка, вялiзныя васiльковыя вочы, нясмеласць рухаў. Марыля заўсёды казала: «Дзяўчынка была б, ды певень закукарэкаў, як мелася раджаць».
Еш, сказаў Андрэй, бы праспяваў.
I Алесь узяуся за ежу. Згаладаўся ён вельмi. Але няёмкасць усе ж панавала ў хаце, i развеяў яе, як заўсёды, Кандрат.
Курта села ля яго, дагодлiва стала глядзець у вочы. Нават вiскнулацi ад болю, цi, можа, папрасiла.
Iдзi, iдзi, сказаў Кандрат паважна. Бог падасць.
Нашто ты яе? сказаў Андрэй i кiнуў сабаку кавалак праснака.
Паскупiўся, сказаў Кандрат. Усе вы, спевакi, такiя. Што поп, што ты.
Памачаў свой кавалак ў малако i даў сучцы. Тая стала есцi, прыцiснуўшы вушы на круглай, як гарбуз, галаве.
Сёння смехата была, сказаў Кандрат. Звончыкаву хату вада ўсе яшчэ трымае. Дык яны човен прымайстравалi. Нават у хмызы на iм ездзяць. Я з ворыва каня павёў паiць. Аж гляджу, Звончыкава старая выходзiць з хаты проста ў човен i пачынае пхацца да хмызоў. А вецер сустрэчны, моцны. Гаравала яна, гаравала. Потым гляджу, пастаяла хвiлiну ў чоўне i пачала пхацца назад, у хату.
Iдзi ты, адмахнулася, смеючыся, Марыля. Брэшаш ты ўсё.
Алесь таксама смяяўся, але сядзець вось так апошнi раз за iхняй вячэрай было цяжка. Апошнi раз каганец, апошняя лучына, апошняя добрая ўсмешка на аблiччы Марылi.
Мацуйцеся, сказала Марыля, ставячы яму i Паўлюку мiску кулагi. Сёння на начлег паедзеце.
I таму, што гэта быў апошнi начлег, Алесь пракаутну ў цяжкi камяк.
Кандрат вырашыў ратаваць становiшча i сказаў першае, што прыйшло ў галаву:
Кулага гэтая Колерам як мядзведзь н
I адразу аб ягоны лоб гучна лузнула дзедава лыжка.
Прыемнага апетыту, сказаў Кандрат, пацiраючы лоб.
Тут засмяяўся нават дзед. I ўсе засмяялiся. А ўжо Алесь галасней за ўсiх.
I адразу ж з яго вачэй пырснулi слёзы. Выцiраючы iх, ён сказаў глуха:
Няўжо вы хочаце мяне аддаць, бацька Мiхал? Або, можа, вам сапраўды цяжка, а пакормнае i дзядзькавое, пакуль не аддасцё мяне, не належыцца?
Мiхал устаў i паклаў руку яму на галаву.
Гары яно гарам i дзядзькавое тое i пакормнае, i, махнуушы рукой, пайшоў да дзвярэй.
Алесь звярнуўся да адзiнага, хто яшчэ заставаўся, да дзеда:
Я не хачу туды.
Ну i што? жорстка сказаў дзед. Мужыком будзеш? Не, брат, ад гэтага нам карысцi мала. Ды i табе. Ты лепей добры да ўсiх будзь, хлопчык.
Марыля падышла да Алеся:
Ну пакiнь Што ўжо Бацькi ўсе ж яны А ты да нас прыязджаць будзеш Будзеце з Паўлючком рыбу лавiць
Пакiньце, сказаў раптам негаваркi Андрэй. Яму ад вашых слоў яшчэ горш плакаць хочацца. Хай ён лепей з Паўлам на начлег едзе.
Павярнуў Алеся да сябе i зiрнуў на яго:
А хочаш, i я з вамi паеду?
На чым гэта ты паедзеш? спытаў дзед. На кiйку верхам?
Не, сказаў Андрэй. Я каня ў Кахноў вазьму. I м яшчэ лягчэй. Не трэба Петрусю ехаць.
Вядома, няхай возьме, з палёгкаю, заўсёдным сваiм грубаватым голасам сказаў Кандрат. Бадай што, i я паеду. Усё адно ж i кабылку Кахнову браць давядзецца.
Добра, сказаў Алесь, уздыхнуўшы. Паедзем тады ўжо.
Ён зразумеў нарэшце, што ўсё гэта марна, што нiчога не зробiш, i заўтра яму давядзецца пакiнуць гэтую хату.
Яны выехалi з двара, калi дзед залез ужо на печ, а Мiхал пайшоў спаць у адрыну. Адна Марыля цёмным высокiм ценем стаяла ля варот, быццам праводзячы хлопцаў бог ведае ў якую дарогу.
Наперадзе ехаў на мышастым Кахновым канi Андрэй. Ехаў, высока закiнуўшы галаву.
За iм на цiсавай Кахновай кабылцы, неяк бокам, па-залiхвацку, ехаў Кандрат. Кабылка няспешна трухала i часам, быццам адчуваючы вiльготны водар далёкiх паплавоў, шумна пырхала мяккiмi ноздрамi.
За старэйшымi братамi ехалi побач, нага да нагi, Павал i Алесь. Павал на сплова-стракатым жарэбчыку, Алесь на спакойнай белай кабыле. Конскiя капыты з мяккiм плясканнем паглыблялiся ў цёплы пыл вулiцы.
Вёска ўжо засыпала. Рэдка-рэдка ў якiм акне свяцiў, як памiраў, ружовы агеньчык. У схаладнелым паветры гучна разлягаўся недзе далёка сабачы брэх. З дубовых шатаў на могiлках гучаў часам неўразумелы крык дрэўнага жабяняцi-квакшы. Больш нiчога.
Хлопцы ехалi, падмасцiўшы пад сябе кажухi i сярмягi. У празрыста-сiнiм небе гарэла на захадзе Вечарнiца. Пералiвалася, як сцюдзёная кропля.
I Алесь шырока расплюшчанымi вачыма глядзеў на ўсё гэта, быццам з заўтрашняй ранiцы яму выпадала жыць зусiм пад iншым небам, без гэтай Вечарнiцы, без гэтых скупых паўночных сузор'яў, без самотных Стажараў, якiя цесна сышлiся, каб пагаманiць аб справах нябесных i зямных.
Цёмныя стрэхi вёскi засталiся за iмi. Конскiя капыты зачвякалi: табунок пераязджаў цераз вiльготны лугавы клiн каля затокi. Потым дыхнуў халаднаваты павеў з Дняпра i пачалi наблiжацца круглыя, як стагi, хмызы.
Табун спусцiўся з адхону, i конi па калена зайшлi ў ваду, а яна закалыхалася, расплылася кругамі ад iхнiх ног, зрабiла зоркi дрыготкiмi i вельмi вялiкiмi.
Цiсавая кабылка зайшла ў ваду глыбей за ўсiх i працягнула мяккую храпу да вячэрняй зоркi ў вадзе. Зорка замiтусiлася ў трывозе.
Зараз праглыне, шэптам сказаў Алесю Андрэй, i Алесь усмiхнуўся ўдзячна.
Андрэй разумеў яго.
Конi пiлi доўга, усмак, часам адрываючыся ад вады. Чуйна слухалi вецер з зарэчных паплавоў, адпачывалi, а потым зноў прагна прыпадалi да зорак, да кругоў, якiя бясконца беглi ў змрок.
Досыць вам, воўчае мяса, буркнуў нарэшце Кандрат.
Падымалiся на адхон, i чуваць было, як булькоча ў пакруглелых конскiх жыватах вада.
На лузе Алесь з Паўлам спуталi коней. Старэйшыя хлопцы нацягалi сушняку. Зыркае полымя рвалася ўжо кудысьцi ў ноч.
Яны сядзелi на шырокай касе, што ўдавалася ў Дняпро. На ёй былi там-сям раскiданы дубы з рэдкай яшчэ лiстотай. Толькi вузкi перашыек памiж касой i высокiм мацерыковым берагам быў сухi. Астатнюю частку поймы займаў мокры луг, якi цягнуўся вярсты за дзве. За iм былi, невыразныя цяпер у цемры, шаты парку, а над шатамi гарэў яшчэ, як амаль нябачная iскра, далёкi агеньчык.
У Раўбiчавым маёнтку нехта не спiць, сказаў Павал.
I наша вогнiшча бачыць, дадаў Алесь.
Напэўна бачыць, сказаў Кандрат, адсюль да Раўбiчавага дому вярсты тры якiх.
Замаўчалi, гледзячы на агонь.
Полымя шугала высока. Конi даўно разышлiся ад яго па касе. Толькi страляла часам у агнi вiльготная галiнка, ды ўтрапёна сакаталi жабы ў далёкай затоцы, ды на другiм беразе, у лугах, раз-пораз крычаў драч. Як палатно дзёр.
Хлопцы ляжалi вакол агню на кажухах i свiтках, ляжалi нерухома, з шырокiмi ад задуменнасцi вачыма. Толькi Кандрат не мог супакоiцца. Ды i той клаў бульбу ў прысак асцярожна i амаль бязгучна.
Маленькi, меншы за самую маленькую iскру, свяцiўся ў цемры далёкi-далёкi агеньчык. Бабухнула недзе: вiдаць, абвалiўся ў ваду бераг.
А памятаеш, Кандрат, як бацька нас упершыню на начлег узяў? спытаў Андрэй.
Анягож. I собiла ж яму якраз у тую ноч.
А што такое? спытаў Павал.
Ноч была, цiха сказаў ён, такая ж, як сёння, цёмная. I якраз на пачатку мая. Берагi ў такi час заўсёды бурацца. Мы, малыя, ляжалi на кажусе. I раптам бабухнула. Далёка, глуха, страшна. Зусiм не як бераг I потым звон аднекуль здалёк. Узгоркi i дрэвы яго глытаюць, i таму звон рэдкi. Як на хаўтурах.
Памаўчаў.
У тую ноч старэйшая дачка Раўбiчава нарадзiлася. Дык гэта Раўбiч з гарматы стрэлiў. Там, пэўна, весела было, а тут страшна. Надта ўжо цёмная ноч была.
Маўчалi. Вадкая барва трапятала на тварах, i тварам было горача, а патылiцы ласкава сцiскаў начны халадок.
А цi праўду гэта кажуць, Андрэйка, што Раўбiч тойчараўнiк? спытаў Кандрат.
Чаму гэта? упершыню за ўвесь вечар спытаў Алесь.
Не ведаю, сказаў Кандрат.
I я чуў, упэўнена сказаў Павал. Бо ён вунiятам быў.
Цю на цябе, сказаў Кандрат. Гэтак выходзiць, што i наша мацi чарадзейка. Яна ж таксама з вунiятаў была, аж пакуль iх ад вунii не адвялi. Сiлком адводзiлi. Каб гэта яшчэ поп убачыў, што яна дагэтуль смуткуючага ў каморы хавае, дык звону было б, як на сабачае вяселле.
Наша мацiiншае, сказаў Андрэй. Ну забаранiлi малiцца як хочацца, дык яна i кiнула.
А Раўбiч, кажуць, сапраўды чараўнiк. Бо нi з чым не змiрыўся, як унiю знiшчылi, i, кажуць, у першую ж ноч прадаў д'яблу душу, абы толькi не па-iхняму выйшла
Хто гэта бачыў? вальнадумна спытаў Алесь.
Я то не бачыў, уздыхнуў Андрэй. Магчыма, i брэшуць Але нешта ўсё ж ёсць. Начамi ён, кажуць, не спiць. I агнёў ужо нiдзе няма, а iскра ўсё свецiць. Аднойчы наш Кастусь Боўда праходзiў апоўначы паўз ягоныя клецi, дык так, казаў, серай з подпалу цягне! I потым, ноччу раптам у яго людзi. Толькi поначы. Невядома як з'яўляюцца, невядома, куды знiкаюць. Дый цi людзi яшчэ?
А можа, яны там фальшывыя грошы робяць? засмяяўся Кандрат.
Не, памаўчаўшы, упэўнена сказаў Андрэй. Нешта там усё ж няладна. Во i зараз, глядзi, агонь.
Усе мiмаволi павярнулiся i доўга глядзелi ў змрок, на далёкую iскрачку, амаль нябачную адсюль i такую кволую, што нават камар мог загасiць яе.
Агонь трохi сцiшыўся, стаў нiжэйшы, цемра з-за купiн усё часцей лiзала цёмнымi языкамі пляму святла ля вогнiшча, а гэты далёкi агонь, вельмi самотны ў цемры, усё гарэў i гарэў.
Кандрат падкiнуў у цяпло сушняку. Сядзеў нерухома. Усе астатнiя таксама як анямелi. Алесь глядзеў на iх i адчуваў, што любiць iх, што няма для яго цяпер на зямлi даражэйшых твараў, чым грубавата-суровы твар Паўлюка, чым мяккае і пяшчотнае аблiчча Андрэя, чым твар Кандрата, на якiм цяпер блукала хiтраватая ўсмешка, быццам ён успамiнаў нешта вясёлае.
З чараўнiкамi гэтымi, наогул, бяда, сказаў Андрэй. Ведаеце хутар Памярэч?
Ведаю, сказаў Павал. Ля Недабылiхi. Нiчога там няма. Толькi некалькi камянёў на балоце ды здзiчэлыя слiвы А што?
Там усе людзi ў чорны год паўмiралi. Ды iм нiчога, усе хрышчоныя. А вось у малодшай нявесткi толькi што дзiця нарадзiлася. Так i не паспелi ахрысцiць.
Чым жа яно вiннае? сурова спытаў Павал.
Не ведаю, сказаў Андрэй. Вiдаць, i сам бог разумее, што тут нешта не да ладу i справядлiвасцi тут няма, прымушаць бязвiннага пакутаваць. Таму такая душа i лётае над блiжэйшым раздарожжам i плача, просiць прахожага, каб ахрысцiў.
Што ж ён, спаймае яе, у царкву панясе? усмiхнуўся Павал.
Нашто, сказаў Андрэй. Проста роўна ў поўнач, калi iдзеш раздарожжам i яна пачне над тваёю галавою лётаць, назавi першае лепшае iмя, мужчынскае цi жаночае.
А адкуль гэта ведаць? спытаў Павал.
А тут ужо ўгадаць трэба. Бо як не ўгадаештак душа i будзе лётаць. Сем год будзе лётаць, а потым заплача i паляцiць у пекла з вечнаю крыўдаю на людзей.
Алесь пасунуўся блiжэй да агню. Сказаў:
Чаго ж тады нiхто не пайшоў на Недабылiху? Гэта ўжо свiнства, не памагчы.
Анiхто не ведаў, сказаў Андрэй. Дарогай ля Недабылiхi ўначы пайсцi, гэта трэба каменнае сэрца мець. I вось зусiм ужо нядаўна Пятрок Кахно затрымаўся ў дзяўчыны i iдзе недабылiцкiм раздарожжам акурат у поўнач. Толькi стаў на скрыжваннiяк заплача нешта над главою. Ды так заплакалаадразу зразумець можна, апошнiя днi лётае душа. I нiзка лётае, аж шолах крылаў чуваць. Пятрок спалохаўся, але перахрысцiўся ды i кажа: «Васiль! Васiль будзе тваё iмя».
Так i сказаў? з павагаю запытаў Кандрат. Ну, я цяперака з Петруся нiколi жартаваць не буду.
Так i сказаў. Як заплача тут душа, ды яшчэ больш жаласна, як паляцiць кудысць. Не ўгадаў Пятрок сказаць iмя. I так яна жаласна крычала, што Пятрок прыпусцiўся дахаты. Прыбег i ўсё дзеду расказаў. Дзед Кахно не спалохаўся, а ўзяў i ноччу пайшоў на раздарожжа, каб якраз у поўнач патрапiць. I апынуўся на скрыжаваннi якраз тады, калi на Раўбiчавай званiцы звон пачаў бiць дванаццаць.
Што ж гэта ён так спяшаўся? спытаў Алесь.
А ён зразумеў, што гэта душа павiнна лётаць апошнюю ноч. Iначай чаго б ёй ледзь не ў твар Петрусю кiдацца i так страшна галасiць I вось ледзь ён пачуў ударыяк застогне, як заскуголiць нешта над iм. Як хворае дзiця. Дзед нават павеў крылаў адчуў на твары. I тады дзед перахрысцiўся ды i кажа: «Нiна. Нiна будзе тваё iмя. А ты памянi жонку-нябожчыцу, Нiну. Скажы, што i я ўжо хутка» Тут нехта застагнаў, быццам з палёгкаю. А потым душа ўздыхнула. I паляцела далей, i толькi далёка ўжо стала паўтараць: «Нi-iна, Нi-i-на». Панесла iмя да госпада.
Трэба будзе старому рыбы налавiць i прынесцi, грубавата сказаў Павал. Няхай душою пацешыцца. Ён стары, яму бруха напiхаць абы-чым нельга.
Добра зробiш, сказаў Андрэй. Толькi ты яму не напамiнай. Не любiць. Скажы, што цябе хутка ў падлеткi стрыгчы будуць i ты грахi павiнен акупляць.
Якiя гэта ў мяне перад iм грахi? буркнуў Павал.
Андрэй мякка ўсмiхнуўся:
А грушу ягоную хто латашыў?
Усе засмяялiся.
Ноч ляжала над вогнiшчам, над спакойным недалёкiм Дняпром. Мяккая цеплыня гэтай ночы зрабiла Андрэя гаваркiм, а хлопцаў маўклiвымi. I гэта было зразумела i добра, як шолах лазы, як песня жаб, што гулi ў пустыя бутэлькi па ўсiм абшары затокi. I таму нiкога не здзiвiла, калi ў свеце нарадзiлася пакуль што яшчэ цiхая песня.