Алесь пёр раскормленую пацучыху-парсючыху, за ім насцярожана рушылі старэйшы Лёднік і Вырвіч, іх ахоўвала пацучынае войска. Шэрыя хвалі віравалі вакол і гатовыя былі змесці, згрысці ўсё, што перашкодзіць шляху іхняй каралевы. Людзей герцага бы пацучыным хвастом змяло. Фон Рутгер, які, відаць, усвядоміў, што ягоныя гадаванцы яго больш не слухаюцца, адехаў у крэсле да дзвярэй.
Я не памыліўся ў вас, гер Аляксандр. Яна нават мне не дазваляла ўзяць сябе на рукі. Шкада, што давядзецца вас пакараць.
Герцаг пацягнуўся да металёвага шчыта збоку ад дзвярэй, утырканага маленькімі падважнікамі. Пранціш і Бутрым не паспелі падбегчыуладар Норнберга тузануў адзін з іх:
Шкада, такі чалавечы матэрыял знікне!
Нешта заскрыгатала, шэрыя воі замітусіліся, але чамусь не наважваліся кінуцца наперад. Паміж герцагам і стайняй пацукоў проста з падлогі выраслі вострыя дзіды густой рашоткі, а падлога пад нагамі падазрона задрыжэла. Па задаволеным сплюснутым абліччы фон Рутгера было зразумела: бунтаўнікоў зараз чакае смерць. Пакутлівая і непрадказальная.
Але да рашоткі, расштурхаўшы нагамі пацукоў, кінуўся Лёднік. Бутрым нічога не рабіў. Ён проста стаяў і глядзеў на герцага праз краты, трохі схіліўшы галаву і напружыўшы плечы. Раптам сплюснуты твар герцага перакрывіўся, нібыта ад страшэннай напругі. Фон Рутгер неяк дзіўна тузаўся, нібыта не ў змозе адарваць руку ад падважніка. З тонкіх бледных вуснаў вырывалася падобнае да пацучынага віскату:
Не! Не! Не! Вы не зможаце! Я мацней за вас!
Лёднік стаяў і глядзеў, па ягонай скроні кацілася кропля поту. А рука герцага, нібыта супраць волі гаспадара, павярнула бліскучы стрыжань. Вострыя дзіды схаваліся, падлога перастала дрыжэць.
Рушылі! прахрыпеў Бутрым.
Фон Рутгер штосьці верашчаў услед, разгойдваючыся ў адчаі ў сваім крэсле. Вырвічу нават шкада беднага калеку зрабілася. Пацукі здрадзілі. Прыслуга разбеглася. А металёвыя балванышто з іх толку? Толькі здзіўляць ды палохаць.
З Норнберга выехалі, як вершнікі Апакаліпсісу. Усё жывое пахавалася. Брукаванку ўсцілаў тонкі бялюткі покрыў першага сняжку, кволага і даверлівага. А калі азірнуцца назадтолькі чорныя мокрыя камяні. Шэрае войска не пакідала за сабой і лапіку белі.
Толькі калі з вачэй зніклі вострыя дахі і муры праклятага горада, Алесь спешыўся, акуратна апусціў на зямлю сваю спадарожніцу. Пранціш адвярнуўся, каб не бачыць агіднай сцэны развітання: былы менскі суддзя нат за тысячу дукатаў не згадзіўся б гладзіць і абдымаць такую каралеву. Тая, здаецца, нават слязу пусціла з мутна-блакітнага вока.
Калі Вырвіч азірнуўся, мімаволі сплюнуў. І да канца жыцця будзе намагацца забыцца на відовішча: пацукі ўзвалілі на спіны сваю каралеву і паімчалі
Куды яны?
Алесь выцер рукавом лоб.
Не ведаю дакладна. Гэта ж як пошасць. Хацеў кудысь адправіцьне прыдумаў. Відаць, вернуцца да герцага. Там ежа, там іхнія хаткі. Вось толькі слухацца яго, як раней, яны наўрад ці будуць.
Так, у зграі законы жорсткія: правадыр, якога перамаглі, назаўжды страчвае ўладу.
Між тым Бутрым кінуўся да Алеся, памацаў даланёй лоб:
Як сябе адчуваеш? Ліхаманка ёсць? Прасвятая Барагодзіца, заступіся. Пакажы руку.
Доктар мазаў нечым смярдзючым і жоўтым руку сына і ціха шаптаў малітву святому Панцеляймонудзякуй богу, і валізку, і іншыя рэчы знайшлі там жа, дзе і сваіх коней, рудога, гнядога ды варанога, а менавіта ў стайні герцагскага палаца. Ніхто, зразумела, не перашкаджаў, на чале пацучынага войска можна было хоць увесь палац вынесці.
Пранціш асабліва радаваўся, што ацалелі падарункі ў кайстры пры сядле: венецыянская сукенка для Дамінікі і Арлекін з парцалянавай галавой для Яначкі. Арлекін быў трохі падобны да старэйшага Лёдніка. Прынамсі, носам.
Алесь цярпліва зносіў маніпуляцыі, нясмела ўсміхнуўся:
І ты не будзеш мяне лаяць за тое, што я ўжыў асаблівыя ўменні?
Чорны Доктар прытуліў да сябе сына:
Мытыя, хто мы ёсць, што ж за гэта лаяць. Ты нас усіх выратаваў. Бутрым цяжка ўздыхнуў. Проста і табе давядзецца ўсё жыццё змагацца з цёмным бокам сваёй існасці. Будзем маліцца Госпаду і старацца выбіраць шляхі не тыя, што лягчэй, а тыя, што вядуць да ратунку душы.
Падумаў і дадаў удавана весела:
Вось ужо не ведаў, што мой сын зробіцца Пацучыным Каралём.
Алесь незадаволена скрывіўся. А доктар павярнуўся да Пранціша і хутка прагаварыў:
Трэба будзе адшукаць якое адасобленае жытло.
Сапраўды, воспа Невядома чым абернецца ўкус Жалезнага Пацука. Нездарма Чорны Доктар ледзь хавае жах.
Вырвіч удыхнуў марознае паветра, у якім адкульсьці зявіўся ледзь заўважны горкі прысмак дыму. Зусім як на Радзіме. Да якой яшчэ ехаць і ехаць.
Раздзел адзінаццатыЯК ВЫРВІЧ З ЛЁДНІКАМІ Ў ТАТРАХ ГАСЦЯВАЛІ
На гары Брокен часам можна пабачыць вялізную цёмную постаць з вясёлкай вакол галавы. Гару лічаць прытулкам ведзьмакоў.
Праўда, насамрэч падарожнікі бачылі той дябльскі прывід толькі з пэўнага месца ў гарах, і было гэта ўсяго толькі іх уласным ценем, адкінутым на аблокі.
Прынамсі, так Баўтрамей Лёднік тлумачыў, калі яны пачулі расповед спалоханага аўстрыяка ў нейкай прыдарожнай карчомцы. Вусы апавядальніка колеру саломы, з расінкамі піва варушыліся амаль як пацучыныя, і падслепаватыя вочы былі чырвоныя.
Добра, што сюды, па засыпанай снегам горнай сцяжынцы, заціснутай між соснаў, быццам белую нітку вецер заблытаў у сухім быльнягу, пацукі дакладна не дабяруцца. Хіба што ўпарты чалавек можа дапяць у гэтую хатку, за якую ледзь аблокі не чапляюцца. Не дарэмна Бутрым прыспешваўадехацца ад Норнберга як мага далей, пакуль Алеся не зваліла хвароба. Пранціш дык ужо думаўабышлося, не захварэе. За два тыдні, што хлапец пратрымаўся, дабраліся ажно ў Каралеўства Венгерскае, да Славакіі, у Татры. Мянялі коней, наймалі экіпажы за радзівілаўскае золата. Дзякуй богу, снег лёга на санях самая лепшая дарога. У Чэхію совацца нельга, кажуць, там яшчэ сяляне не скончылі бунтавацца, вайна суцэльная, не адны, дык другія прыбюць. А ў славакаўамаль як дома, нават мова да ліцвінскай падобная, і тварыяк у Дзярэчыне альбо Валожыне. І кумпякі ў карчомцы гэткія ж на смак.
Праўда, адукаваныя людцы, зусім як у Літве, каб паказаць, што не з мужыкоў, намагаюцца на іншай мове гаварыцьпа-чэшску ці нямецку. А мужыкі гэтак жа гаруюць, як ліцвінскія, і кумпякі бачаць на сваім стале рэдка.
Застацца ў карчомцы ці здымным доме, калі малодшаму Лёдніку ўсё-ткі зблажэла, пабаялісядаведаюцца, што ў аднаго з чужынцаў воспа, мірам не скончыцца. Добра, калі проста выганяць разам з хворым. А могуць і забіць як-небудзь акрутна, з рытуалам, каб пошасць не пачалася.
Вось Пранціш і парупіўся, знайшоў хацінку ў гарах, дзе ўлетку, мабыць, пастухі жывуць, а ў халады якія кантрабандысты. Бярвенні ў сценах здаровыя, печка спраўная. Дроваўда анёльскіх сурмаў хопіць, і на двары, і ў сенцах складзеныя.
Вырвіч так высока, у гарах, дык не жыў ні разу. Хоць куды бліжэй да падножжа, чым да вяршыньвунь яны, далёка-далёка ўверсе, беллю слепяць. Але ўсё роўна напачатку аж трохі вусцішна было. Здавалася, цябе абступілі пракаветныя волаты, і вось-вось скінуць, як парушынку, наліплую на рукаў. Прыпасы сюды адмысловыя людзі дастаўляюць, носічы называюцца. Вось адзін з іх, Юрай, цягнецца зараз па белай сцежцы, падобны здалёк да мураша. Узімку, калі пастухі спускаюцца з гор, носічам працы мала. Таму і наняўся той мужык ахвотна да падазроных пастаяльцаў валакацца, нават па снезе і ветры. Застаецца спадзявацца, што не шпег.
Бутрым стаяў побач, ля акна, і праз слюдзяное цьмянае шкельца пільна ўглядаўся ў чорную кропку, якая ўпарта рухалася ўверх, у іхні прытулак. Вырвіч скасавурыўся на былога слугу. А той змяніўся да крыўднага мала за ўсе гэтыя гады. Драпежны нос, чорныя патлы звісаюць, хіба пад вачыма цёмныя кругі. Ну так, гэтыя дні, як Алесь зваліўся, Пранціш бачыў доктара ці за прыгатаваннем лекаў, ці ля ложка сына, за малітвай. Ці спаў ён калі ўвогуле?
Дый не спрыяў настрою той халодны ветрык, што прабег між старымі сябрамі. Пранціш дасюль не мог вырашыць, як ставіцца да ўчынку Бутрыма. Здаецца, і з лепшых меркаванняў той былому гаспадару саслабленую заразу ў кроў кінуў. Ад пакутлівай смерці засцярог. Алевось так, не спытаўшы, не прызнаўшыся. Чаму ж сына свайго гэтак жа не прышчапіў ад воспы?
Я збіраўся і Алесю зрабіць варыяляцыю. Калі-небудзь ціха прагаварыў Бутрым, нібы пачуў думкі Пранціша. Не мог наважыцца З табою вось Змог
Чорны Доктар пазбягаў глядзець на Вырвіча.
Я разумею тваё абурэнне.
Трэба ж, амаль што просьба аб прабачэнні ад Лёдніка.
Тады, у войску, я не вагаўся. Як не вагаюся падчас любых аперацый. Трэбаадпілоўваеш нагу. Трэбатрахеатамію робіш. Гэта ж неабходнасць, а не эксперыменты дзеля цікавасці. Памятаеш, у Францыі я адмовіўся рабіць аперацыі на мозгу?
Пранціш хмыкнуў. Яшчэ б не памятаць. Тады доктара завабіла Таварыства прагрэсіўнай медыцыны, дзе ў сутарэннях прабівалі галовы жывым людзям, каб у мазгах пакорпацца.
Але дзе мяжа паміж калечаннемі прымусовым лячэннем? Лёднік правёў доўгімі пальцамі па шурпатай шэрай сцяне. Ведаеш, пасля таго, як пабываў у горадзе Пацучынага Караля Я задумаўся. Ён жа, фон Рутгер гэты няшчасны, меў рацыю. Мы з ім сапраўды робім адну справу. Я марыў, каб усіх людзей прышчапляць ад страшных хваробаў. Хочуць не хочуць Яшчэ б мыцца ўсіх прымушаць рэгулярна, насуперак забабонам. Пакоі праветрываць. Здаралася, я ў Вільні са злосці ў дамах пацыентаў шыбы разбіваўтакую задуху ўтваралі, абы холаду не напусціць, дровы зберагчы, што аж млелі з дзецьмі разам. А каб лягчэй дыхаласяпахучыя зёлкі паляць. І штось тлумачыць бескарысна. Так, у фон Рутгера рэчыва для варыяляцыі недасканалае, згубнае. А калі б удасканаліць? Каб памірала не палова пацыентаў, а адзін са ста, ці тысячы? Той адзін, што памрэ, будзе на сумленні доктара, таму што той прышчапіў яму хваробу гвалтам?
Зразумела. амаль злосна буркатнуў Пранціш.
Бутрым уздыхнуў.
А калі ўсё рабіць паводле згоды пацыентаў, і палова з іх ці болей пачне адмаўляцца ад прышчэпак. І гэтыя, непрышчэпленыя, памруць. Янына чыім сумленні, пан суддзя менскі? Зноўтаго ж доктара? Які не прымусіў, не настаяў на сваім?
Ну зноў філасофію развёў. Вырвіч раздражнёна шукаў разумных слоў. Але Лёднік сам зясаваў:
Няма адзіна правільнага адказу, Вырвіч. Гэта табе наш сябар Саламон Маймон добра патлумачыў бы. Пра непаўнату свядомасці і мяжы спазнання, да якой можна набліжацца вечна, і ніколі не наблізіцца.
За спінай пачуўся стогн, і Лёднік кінуўся да ложка, накрытага аўчынамі.
Ты як, сынок?
Алесь, аднак, не адказаў, а знайшоў вачыма Пранціша:
Пан Вырвіч, тут ёсць люстэрка?
Пранціш не стаў сыпаць жарцікамі. Ён разумеў, чаму Аляксандр, пераадольваючы няёмкасць, звярнуўся да яго з такой, здавалася б, дзіўнай і «нямужнай» просьбай. Колькі разоў даводзілася бачыць, што воспа можа зрабіць з абліччам чалавека. Не твар, бываеа ўзаранае поле. А хлапцу яшчэ жыць. За каханне змагацца.
Люстэрка ў дамку меласянейкім дзівам. У жоўтай масянжовай аправе, з доўгай ручкай, упрыгожанай выгравіраванымі кветкамі ўюнка. Можа, пакінула дзяўчына, што прыбягала на рамантычнае спатканне з пастухомці кантрабандыстам. За востры край аправы зачапіўся доўгі белы волас, які Вырвіч паспешліва вышмаргнуў.
Алесь паварочваў шкельца то так, то гэтак, нарэшце выдыхнуў з палёгкай. Можа, дзякуючы майстэрству старэйшага Лёдніка, можа, таму, што ўсё-ткі гэта была саслабленая заразавоспіны ўтварыліся толькі ля левай скроні. Ужо і корачкі прысохлі. Адваляццане прыкмеціш.
Можна смела ехаць за акіян да нявесты, падбадзёрыў Вырвіч.
Абодва Лёднікі нахмурыліся. Матрыманіяльныя планы малой Агалінскай Алесь успрымаў ледзь не з жахам, а ягоны бацьказ прыкрасцю. Досыць Агалінскія ды Багінскія з іхняй сямі паздзекаваліся.
Хаця рудую князёўну, няхай услых і не прызнаваліся, успаміналі з сумам. Як сонейка. Шкадлівае такое, пякучае сонейка, але ж святлей ад яго было! У цяжкую хвілю свісне над вухам, ды ўсміхнецца шчарбата.
Між тым у дзверы пастукалі. Дабраўся носіч Юрай.
Хударлявы славак у абёмістым кажуху, са светлымі шляхецкімі вусамі і чыстымі блакітнымі вачыма ў сетцы дробных зморшчынак на загарэлым абветраным твары няспешна выкладаў на стол у сенцах прыпасы. Носіча раней яны ў хату не пушчалі: і каб не заразіўся, і каб не пабачыў, што на ложкухворы. Але мог і здагадацца: вось і зараз дастае з вялізнай заплечнай скураной сумкі на драўляных распорках замоўленыя Бутрымам сухія зёлкі ды аптэкарскія рэчывы.
Як там у вас унізе, спадар Юрай? весела ўсміхнуўся Вырвіч. Ці ўсё ціха, ці не замяло паселішча?
Пранціш размаўляў з носічам на ліцвінскай моветой амаль усё разумеў, як і Вырвіч лаканічныя славацкія фразы.
Вельмі лаканічныя.
Каб Юрай жыў у антычнасці, неадменна быў бы са спартанцаў.
Глядалі дэзерціра.
Ага, значыць, шукаюць дэзерціраў.
Хто?
Ваяцы.
Юрай беражліва разгортваў анучу, у якой бялеў сыр«ашцепкі», з авечага малака. Смакоцце.
Ваяцы? Жаўнеры, значыць. Чые? Што робяць? Схапілі каго?
Блакітныя вочы носіча гляделі ўсё гэтак жа адсланёна. У тых вачах былі неба, горы, лес, смерць на кожнай крутой сцежцы, снег, камяні. Што імда людскіх звадаў?
Кралёўскія. Задржаніе. Два завесілі.
Каб яму за словы і па цэхіну плацілі, не разбагацеў бы. Карціна вымалёўвалася страшная. Каралеўскія жаўнеры арыштоўваюць усіх, а двух небарак павесілі.
Пранціш трывожна зыркнуў на збялелага Бутрыма. Трэба было яшчэ далей адехацца. Гэтыя землі зусім нядаўна належалі ПольшчыВенгрыя за нявыплату крэдытаў на вайну яшчэ тры стагоддзі таму аддала іх палякам. Але як Польшу падзялілі, дык і Татры славацкія адышлі Венгрыі, то боксталіся часткай Аўстра-Венгерскай імперыі. А там зараз самая вайна, навабранцаў трэба, гарматнае мяса. А вярбоўшчыкі ніколі не саромяцца. Вунь колькі год таму ў Вялікім Княстве Літоўскім быў працэс супраць полацкага шляхцюка Жабы, які расейскіх уцекачоў прадаваў у прускае войска.
Сюды дабяруцца?
Носіч няспешна закінуў апусцелую сумку за плечы, надзеў вастраверхую лямцавую шапку. З-пад вората кажуха паказваўся вышыты яркімі кветкамі каўнер кашулі. Значыць, ёсць каму вышываць і чакаць гэтага дзівака з-пад аблокаў.
Могуць.
Перахрысціўся, прыслухаўся.
Не пайдзе ваяцы. Лавіна.
Што яшчэ за лавіна?
Носіч шматзначна тыцнуў пальцам уверх, дзе над хацінкай навісалі вершаліны гор, кінуў сваё «З Богам!» і пайшоў роўнай упэўненай хадой туды, дзе, як на далані, маленькія акуратныя дамкі. Аж хочацца паперастаўляць іх, далікатна беручы пальцамі за чырвоныя чарапічныя дахі. Хіба можна паверыць, што там зараз кагосьці забіваюць, а хтось крычыць-заходзіцца плачам?
Што значыць «лавіна», Бутрым? трывожна перапытаў Пранціш.
Лепш бы нам ніколі таго не даведацца, Вырвіч.
Лёднік акуратна раскладаў па збаночках зёлкі, але тонкія фанабэрыстыя вусны ягоныя былі трывожна падціснуты.
Потым абодва выйшлі на двор. Доўга ўглядаліся ў неба, такое сіняе, быццам хтось валошкамі яго забрукаваў. Белыя вершаліны гор зіхацелі над хвоямі, як дзівосныя палацы. Ціха. Ад цішыні здаецца, што марознае паветра пазвоньвае. Пахне дымам, што выцягнуўся над дахам іхняга прытулкубыццам вялізная белая лісіца спрабавала залезці праз трубу, ды засела, толькі доўгі хвост угары матляецца.
Дом вытрывае, калі што, прасіпеў сабе пад нос Лёднік. Не першы раз, думаю. Дый не сталі б будаваць у небяспечным месцы.
Пранціш яшчэ раз агледзеў такое спакойнае наваколле. Гэтак непрыемна шчыміла пад лыжачкай перад тым, як іх атрад пад Слонімам нечакана атакаваў разезд казакаў. Лёднік перахрысціўся:
Пайшлі. Маліцца будзем.
Вырвіч пастараўся выкінуць невядомую небяспеку з галавы. Тым больш Алесь ачуньваў, можна было за кубкам гарачай яблычна-хваёвай гарбаты абмеркаваць планы.
Бутрым штосьці падлічваў, крэмзаючы ў кішэнным каляндарыку.
Мы едзем праз Кракаў. У Ягелонскім універсітэце мяне павінна чакаць пасланне. А калі пашанцуе, і выберамся адсюль хаця б праз тыдзеньдык і з Жанам перастрэнемся.
Вырвіч нахмурыўся: што за навіны? Аказваецца, у Чорнага Доктара была дамоўленасць з сябрам і паплечнікам па гарадзенскай медычнай акадэміі Жанам Жыліберампаспеў з ім спісацца да адезду ў Італіюкаб падтрымліваць сувязь з Саламеяй. Француз збіраўся з канца кастрычніка да Калядаў быць у Кракаўскім універсітэцетам медычная кафедра, толькі зусім нядошлая, з адным прафесарам. Яго вялікасць Станіслаў Панятоўскі выказаў жаданне, каб і ў знакамітым Ягелонскім універсітэце медычнае навучанне падняць, так што Жыліберу загадана адправіцца на кансультацыю.