Алесь Пашкевіч
РУХ
.
© Пашкевіч А., 2015
© ПУП «Кнігазбор», 2015
Яго ведаюць усе. Прынамсі чулі ці сустракаліся. Калі і не з прозвішчам, дык з тым, што яно пачало азначаць у свядомасці грамадства ХХ і ХХІ стагоддзяў: ДЫЗЕЛЬ
І ні тыя стагоддзі, ні грамадства без яго ўжо існаваць не могуць, хоць і не памятаюць. Аднак штодня чуюць і сустракаюцца
Падчас зяўлення гэтай аповесці пра лёсы вынаходнікаў і нафтамагнатаў узнікала яскравае жаданне: з таго, што было, ёсць і будзе, выпісаць рэальнасць, якой, магчыма, і не было, але якая нараджаецца ва ўяве чытача ці хаця б самога аўтара. Але ж ён звычайны чалавек, які, здараецца, нават і сябе можа не ведаць. А што казаць пра рэальна дзейсных сто гадоў таму персанажаў?
Вось і давялося, усведамляючы творчы грэх біяграфічнай выдумкі ды абыходзячы цянёты калядакументальнай прозы, змяняць некаторым героям імёны ці літары ў прозвішчах, пераўвасабляючы іх у двайнікі-цені.
І, спадзяюся, яны не будуць мець на тое крыўды. Ну хоць бы лепшыя з іх
Аўтар
I
У шкле вакон кавярні «Vіkón» астывала парыжскае сонца.
Тут не занята? спытаў цыбаты наведнік.
Не, калі ласка, мужчына ў сінім швэдары машынальна кіўнуў галавой і перагарнуў старонку тоўстай кнігі.
Але чытаць расхацелася, і ён увомірг агледзеў суседа ў спакойным шэрым гарнітуры, затым свае пазногці і прыхінуўся да спінкі фатэля.
Яны замовілі амаль адно і тое ж: кураня на грылі, салат і віно. Толькі той, хто ў гарнітуры, чырвонае, а мужчына ў швэдары белае.
Сонца спусцілася яшчэ ніжэй на бульвар Монпарнас, адлюстравалася ў соннай Сене ды зноў мякка дзюбнула промнем у шкло. З веранды далягляд закрывала жалезная спаруда ў драўляных рыштаваннях ужо на трэць узведзеная вежа Эйфеля. Чатырохногую раскірэку не абмяркоўваў толькі нямы
А як вам гэты монстр? спытаў мужчына ў швэдары суседа па століку.
Ды нічога Забаўна. Здаецца, і сонца да яго ўжо прывыкла: глядзіце, ляжыць на вежы, як на трымальніку яйка ўсмятку.
Вы паэт?
Не, наадварот
Адкуль жа такая метафара?
Напэўна, ад перанасычанасці тэхнікай. Я інжынер. Гэта вы, думаю, літаратар, мужчына ў гарнітуры паправіў пазалочанае пенснэ і кіўнуў на адкладзеную кнігу.
«Швэдар» усміхнуўся:
Не, таксама наадварот. Ён паказаў шмуцтытул, на якім тлуста значылася «Супраціўленне металу Ёзафа Легера», і працягнуў руку: Выкладчык тэхнічнай школы Адам Мацкевіч.
Рудольф Дызель, назваўся і суразмоўца.
Яны замовілі яшчэ віна і загаварылі, як даўнія таварышы, якія, аднак, адзін пра другога нічога не ведалі. Былі неабароненымі ад алкаголю, паколькі сустракаліся з ім нячаста, а таму хутка захмялелі і яшчэ хутчэй раззнаёміліся.
І Рудольф, і Адам нарадзіліся ў Парыжы. Бацькі першага немцы некалі мелі тут скураную майстэрню, галоўны прыбытак якой прыносіў пераплёт кніг. Аднак пачалася французска-пруская вайна, сямя падалася ў бежанства ў Англію. Напалеон ІІІ са сваім войскам капітуляваў, і трынаццацігадовага Рудольфа выправілі да родзічаў у нямецкі Аўсбург набірацца навукі. І ён не падвёў: займеў добрую стыпендыю ды закончыў Мюнхенскую вышэйшую тэхнічную школу. А дзевяць гадоў таму па рэкамендацыі свайго настаўніка прафесара Ліндэ зноў вярнуўся ў Парыж на халадзільны завод Хірша і стаў яго дырэктарам.
Лёс Адама быў надзіва падобным: таксама вайна і паязджанства бацькоў
Неверагодна, дзівіўся Рудольф, мой бацька, як і твой, быў пераплётчыкам!
Казімір Мацкевіч, бацька Адама, малады прафесар, звольнены з працы за незалежніцкі светапогляд і «нядобранадзейнасць», вымушаны быў «лячыць» у сваім маёнтку кнігі для ўсёй губерні. Калегі ды сябры спрабавалі падтрымаць грашыма, але ганарлівы шляхціч крыўдаваў і адмаўляўся. І тады яны пайшлі ў абход: знайшліся сотні кніг, уладальнікі якіх неадкладна захацелі даць ім новае жыццё. Так і зявілася праца
Во як! Праўда, да таго ён выкладаў гісторыю ў Віленскім універсітэце, а затым, пакінуўшы пераплётчыцкі варштат, стаў паўстанцам, узяў у рукі стрэльбу ды пайшоў у лес Адам узняў келіх і прапанаваў: Давай за здароўе нашых бацькоў!
Прыгубілі, і Рудольф удакладніў:
А Віленскі ўніверсітэт гэта дзе?
У Літве-Беларусі, Адам уздыхнуў, бачачы, што суразмоўца застаецца ў неразуменні, пастукаў пальцамі па стале, падсунуў дзве талеркі, а паміж імі паставіў келіх з віном. Вось, глядзі Тут, дзе салата, Польшча
Рудольф усміхнуўся і бадзёра кіўнуў.
А дзе парэшткі курыцы Расія. Паміж імі радзіма маіх бацькоў. Цяпер жа і там, і там, Адам тыцнуў пальцам на салат і віно, Расійская імперыя
Невядомасць новага гістарычнага мацерыка, было заўважна, зацікавіла да таго скаванага і напружанага Рудольфа. Ён расшпіліў на пінжаку некалькі верхніх гузікаў і зноў спытаў:
Дык твой бацька быў паўстанцам дыктатарам, як і Напалеон?
Ды не, Адам прыхінуўся да стала і расправіў свае каштанавыя вусы. Кіраўніком паўстання супраць расійскага цара ў тым краі быў іншы чалавек Адам задумаўся і махнуў шырокай даланёй. Забыў прозвішча Гэта быў, калі памятаеш гісторыю французскай рэвалюцыі, Марат і Рабеспер у адной асобе.
Цікава, Рудольф расшпіліў усе гузікі на пінжаку і паправіў гальштук. І даўно тое было?
У 1863-м, за год да майго зяўлення.
А сам ты выкладаеш?
Так. А калі пачала расці гэтая вежа, Адам кіўнуў на рыштаванні жалезнай спаруды, стаў адным з арміі інжынераў на яе будаўніцтве.
Яны дапілі віно і выйшлі на вуліцу. На Марсавым полі, дзе і вырастала Эйфелева вежа, ужо збіраўся кастрычніцкі прыцемак, адагнаны з Сены агнямі Енскага моста. На тратуарах паменела людзей, зрэдку праязджаў экіпаж, на лаўках шапталіся закаханыя пары.
А чым ты тут непасрэдна займаешся? спытаў Рудольф і схаваў пенснэ ў верхнюю кішэньку пінжака.
Заклёпкамі, Адам ускудлаціў свой густы «вожык», усміхнуўся, і ад вачэй разышліся маладыя маршчынкі. Праз іх я і патрапіў на гэтую грашавітую будоўлю. Уяўляеш, ва ўсёй канструкцыі неабходна змацаваць 18 тысячаў металічных дэталяў. А яны ад адной да дзясяткаў тон вагой! І па праекце трымацца будуць на двух з паловай мільёнах балтоў-заклёпак. А яны, як разумееш, мусяць быць мацнейшымі за асноўны метал. Вось я і сачу за іх закалкай. Ну ды ты і сам як інжынер ведаеш
Рудольф узняў бровы і загаварыў, як на лекцыі:
Трываласць металу можна значна павысіць шляхам ягонага высокага награвання, а затым хуткага астуджвання. Пажадана у вадкасцях.
Так. На шчасце, мае загатоўкі аказаліся наймацнейшымі і мяне ўзялі на працу. Ну а працэс загартоўкі металу, прызнаюся, падгледзеў яшчэ падчас студэнцкай практыкі ў адной з правінцыйных кузняў
Яны маладыя, няўрымслівыя, амбітныя маглі прагаварыць пра свае клопаты бясконца, але кожнага зранку чакала праца, а таму мусілі развітвацца. Абмяняліся адрасамі, дамовіліся пра новыя сустрэчы і разышліся.
Дома састарэлы Казімір Мацкевіч ужо збіраўся класціся спаць, калі ўзбуджаны сын абняў яго і нечакана выдыхнуў:
Нешта ты даўно не расказваў мне пра свае маладыя гады
Бацька сеў на ложак, уважліва паглядзеў на сына і ўсміхнуўся:
Я ўжо драмлю, прабач. А калі табе не спіцца ты ведаеш тую шафу. Вазьмі і пачытай
IІ
У той жа час праз вуліцу ад кавярні «Vіkon», яшчэ бліжэй да Сены і будоўлі Эйфеля (з жаўтком вечаровага сонца над ёй) у асобным пакоі рэстарацыі «Viktoіrе» вячэралі дзве пары, якія таксама мелі дачыненне да Расійскай імперыі. Прамое малады палкоўнік Віктар Аляксандравіч Берг з прыгажуняй-жонкай Елізаветай і, дачыненне ўскоснае, нямецкая сямя Люцыусаў, Генрых і Клара. У агульнай вандроўцы мужчыны правялі два тыдні, і, паколькі сумесная дарога збліжае найбольш, збоку выглядала: на вячэру сабраліся сябры дзяцінства. І мова іх была дзіўная: адны гаварылі па-расійску, устаўляючы там-сям нямецкія словы, другія па-нямецку з расійскім акцэнтам.
Віктар Аляксандравіч, мужчына статнай знешнасці гадоў пад сорак, з іскрыстымі зрэнкамі пад далікатным пенснэ, з крыху азызлаватым тварам, знаходзіўся ў незвычайна прыўзнятым настроі. Гэта была яго першая паездка за мяжу. Пасля адносна спакойнай гарнізоннай службы і выкладчыцкай працы ў Ваеннай акадэміі яму ўсміхнулася службовая фартуна: стараннага афіцэра прызначылі начальнікам статыстычнага аддзела Канцылярыі Генштаба Ваеннага міністэрства. Заробак канторскага справавода не надта радаваў, але адначасова Віктару Аляксандравічу дазволена было застацца і на ранейшай пасадзе адюнкт-прафесара ў Ваеннай акадэміі па сумяшчэнні. Неўзабаве ён быў узведзены ў палкоўніцкі чын. Упершыню сямейны даход перарос расход, і па свабодных вечарах, хоць і рэдкіх з прычыны занятасці на службе, Віктару Аляксандравічу часцей заўсміхалася яго маладая жонка. І яны пачалі ўжо нават думаць пра нашчадкаў, а каб вырвацца са сталічных клопатаў ды крыху падправіць здароўе, вырашылі ажыццявіць даўнюю мару: зездзіць за мяжу. Ну а куды ехаць з Расіі, калі не ў Парыж?