W tym czasie zbliżył się duchowo do ojca, jak swego czasu do matki. Głęboka żałość i dojmujące ssanie wewnętrzne bolesnej litości łączyło się i przeplatało z żądzą życia. Cezary patrzał teraz na rozmach rewolucji w jej pierwszym rozkwicie. Uczył się organizacji rozmaitych: rtuczeka i gubczeka, gubispołkom, narobraz, narkompros, sownarkom[153] Zdarzało mu się widywać marynarzy o kwadratowych lub kulistych facjatach, spalonych i rudych jak rondle, pędzących automobilami poprzez miasto Charków dokądś, w jakimś kierunku. Biła od nich potęga ludzka, męska, niezłomna. Śpiewali swoje rewolucyjne pieśni, wyhodowane w poświstach wichrów na zrewoltowanych pancernikach, kiedy to oficerom, którzy ich ongi łomotali po tychże kwadratowych i kulistych kufach, przywiązywano wielkie, stożkowate armatnie kule do nóg i puszczano na głębinę, ażeby tam na dnie Czarnego Morza potańcowali maleńko. Odwiedzał sale mityngów, nabite nie przez Tatarów i Ormian zjuszonych na siebie, jak to miało miejsce w Baku, lecz przez lud pracujący ruski, małoruski, rumuński, żydowski, polski, jaki kto chce, lecz jeden, niepodzielny, robotniczy. Słuchaj tutaj mówców pierwszorzędnych, wszystko jedno jakiej proweniencji[154], lecz wysuwających i rozwijających rzecz rewolucji w sposób nieubłaganie logiczny, jasny, niezwalczony. Zachwycał się szczególniej mówcami pochodzenia żydowskiego. Ci z fenomenalnym jasnowidzeniem ujawniali geniusz swej rasy, zdolność docierania do najgłębszej, najostatniejszej iścizny[155], do samego sedna spraw ludzkich odsłaniali słabość i miejsca chore, zgniłe, obumarłe konającego świata burżuazji i ofiarowywali pracującemu ludowi swe najtrafniejsze pod słońcem rozumowanie o istocie i potędze przewrotu, który się właśnie dokonywał.
Gdy się znajdował w tłumie słuchaczów[156], w ciżbie robotniczej, która za każdym zbawczym sylogizmem[157] mówcy ciężko a zarazem radośnie wzdychała, gdyż te spokojne wywody zdejmowały, zdawało się, z ramion przeogromnego pogłowia skrzywdzonych ciężar niedoli, przymus, przekleństwo i sam nieszczęsny los bytowania w jarzmie Cezary wzdychał również ciężko jak oni. Jakże w takich momentach pragnął rozstać się z ojcem, wyprawić go w ów świat nieznany, w krainę mitycznej Polski, a zostać tam, wśród rozumnych i silnych! Jakże pragnął dołożyć ramienia do pracy nad realizacją dzieła, nad skruszeniem aż do podwalin świata starego łotrowstwa! Podziwiał i uwielbiał niezrównane zjawisko przewrotu, ukazujące się oczom ludzkim w czynie najpotężniejszym od zarania świata a wysnutym z logicznych przesłanek genialnego geometry[158], który inaczej niż wszyscy dotychczas, niż najpotężniejsi z tyranów, podzielił i pomierzył okrąg ziemi swym systemem triangulacji[159] na niewidziane.
Ale gdy młody entuzjasta wracał do dziury pod schodami, czuł, że nie da rady. Ten ojciec, przychodzień mało znany, to nie było jestestwo bierne i czujące jedynie, jak matka. To był przeciwnik czynny. To był rycerz. Z jego ran, których na ciele miał pełno, sączyła się nie tylko krew, lecz jakoweś światło uderzające w oczy. On nie tylko wierzył w coś innego, lecz śmiał inaczej świat kształtować. To, co mówił, było mgliste, wymyślone z rozbitej głowy, nawet śmieszne, ale z tym trzeba było potykać się, zaiste, na szpady. Czyż ten ojciec był burżujem, stronnikiem bogaczów i pochlebców bogaczów? Nie. Czy był stronnikiem starego porządku rzeczy? Nie. Jakże tedy dlaczego nie chciał współpracować w sprawie przewrotu? Znał przecie tę potęgę, która wyzwalała robotników świata z pęt ucisku przemysłowców i zdzierców. Bywał na wszelakich wiecach w Moskwie i słuchał najciekawszych referentów. Nie tylko tyle; w drodze swej do Baku przewędrował całą Rosję, przewiercił ją jak ów małż niepozorny, skałotoczpalczak[160]
3
Symbirsk dzisiejszy Uljanowsk nad Wołgą.
4
Tuła miasto w Rosji środkowej, nad rzeką Upą.
5
Zych malowniczo położona miejscowość w okolicach Baku, dawniej ulubiony cel zamiejskich wycieczek; obecnie osada przemysłowa.
6
Sekuła i Rakowiec osady podmiejskie koło Siedlec.
7
Muchawka rzeczka przepływająca pod Siedlcami.
8
Iganie wieś pod Siedlcami; w czasie powstania listopadowego gen. Prądzyński stoczył tu bitwę z korpusem gen. Rosena.
9
Stoczek miasteczko w powiecie łukowskim, pamiętne zwycięską bitwą gen. Dwernickiego (14.II.1831).
10
Mordy miasteczko w powiecie siedleckim.
11
polonia rosyjska tj. emigracja polska w Rosji.
12
jamszczyk (ros.) woźnica.
13
mostowaja (ros.) bruk, jezdnia (po rosyjsku briuki znacz: spodnie; stąd nieporozumienie, o którym mowa w tekście).
14
kuczer (z niem.) woźnica.
15
płoche (zam. ros. płochije) złe.
16
Da czto wy, barynia... (ros.) A cóż pani, do licha, przyczepiła się do moich spodni! Złe spodnie, i złe spodnie! Widzisz babę! Złe spodnie, no to złe, a co to ciebie, babo, obchodzi?
17
Ach, kakaja u was krasnaja róża! pani Barykowa chciała powiedzieć: Ach, kakaja u was krasiwaja roza (Ach, jaką pani ma piękną różę); to, co powiedziała, znaczy: Ach, jaką ma pani czerwoną gębę.
18
Papieńka!... (ros.) Tatusiu! Tatusiu! Tu mnie obrażają!
19
tantiema tu: udział w zyskach przedsiębiorstwa, wypłacany jako dodatek do pensji wyższym urzędnikom.
20
wykonywuje dziś popr.: wykonuje.
21
arywista człowiek, który świeżo doszedł do stanowiska lub pieniędzy.
22
precjoza kosztowności.
23
wyprawa generała Józefa Dwernickiego (10 IV 1831) korpus Dwernickiego, liczący około 4700 ludzi, przeszedłszy Bug ruszył na Wołyń, by rozniecić tam powstanie. Odniósł zwycięstwo pod Boremlem, nie uzyskał jednak poparcia szlachty wołyńskiej, więc ciągle atakowany przez przeważające siły gen. Rüdigera, usiłował przedrzeć się na Podole; oskrzydlony przez wojska nieprzyjacielskie pod Lulińcami (koło Zbaraża) przeszedł na teren Galicji 12 IV, gdzie wojsko rozbrojono, a Dwernickiego internowano.
24
raptularzyk notatnik.
25
przemysły (z ros. promysły) kopalnie.
26
okresie czasu błąd logiczny; jedynie czas odmierzamy okresami, należy więc pisać: w tym czasie albo w tym okresie.
27
eskapada wybryk, swawola, awanturnicza wyprawa.
28
wagusach wagarach.
29
drałować uciekać.
30
gwebryjskie świątynie gwebrowie (z pers. ghebr: niewierny); nazwa nadawana przez mahometan wyznawcom Zoroastra.
31
arkan (tatarskie: argan) sznur (używany do ujarzmiania dzikich koni).
32
czarne miasto przemysłowa część Baku.
33
kiczki rodzaj gry (podbijanie jednej pałeczki drugą).
34
fortalicja ogólna nazwa budowli pełniącej funkcje i posiadającej cechy obronne.
35
wierszy Puszkina i innych pornografów niefortunny ten zwrot wywołał protest M. Arcybaszewa, konserwatywnego pisarza rosyjskiego, który przebywał wówczas na emigracji w Polsce. Odpowiadając mu, Żeromski pisał: ...dla mego bohatera, w tym specjalnie okresie jego życia Puszkin był autorem przede wszystkim rzeczy kpiarskich i nieprzyzwoitych, które Baryka wraz z kolegami w skałach i dziurach przechowywał, nie dla ich piękności poetyckich, lecz dla ich walorów pornograficznych. Jako autora tych właśnie wierszy bohater mój cenił wysoko Puszkina oraz innych bardzo nędznych pornografów, autorów scen czy wierszy. Lecz to nie dla mnie, lecz dla mego bohatera, i to w tym tylko okresie jego życia, Puszkin był pornografem. (W odpowiedzi Arcybaszewowi i innym, Echo Warszawskie 1925, nr 52. Jeszcze o swawolnych wierszach Puszkina, tamże, nr 63).
36
kinżał, kindżał używany w Gruzji i na Kaukazie nóż prosty, obosieczny, bez jelca (tj. części osłaniającej dłoń i oddzielającej głownię od rękojeści), często o ozdobnej pochwie i uchwycie; kindżałem bywa mylnie nazywany zakrzywiony nóż o podobnej budowie rękojeści, który poprawnie należałoby określać mianem: bebut.
37
Pałata (ros.) dosłownie: izba; nazwa niektórych instytucji państwowych w Rosji carskiej; tu: gubernialna izba sądowa.
38
unia podlaska mowa o oporze ludności greckokatolickiego (unickiego) wyznania na Podlasiu przeciw prawosławiu, narzucanemu jej przemocą przez rząd carski od roku 1875. Prześladowania unitów trwały aż do ukazu tolerancyjnego w roku 1905.