39
Drohiczyn miasteczko nad Bugiem w powiecie Biała Podlaska.
40
Mazurskie Jeziora w bitwie nad Jeziorami Mazurskimi (58 IX 1914) wojska carskie, wskutek nieudolności dowództwa, poniosły ciężką klęskę; po raz drugi zostały tu pobite w lutym 1915 r.
41
O Panie, co losy ludzkości! pieśń kościelna St. Moniuszki do słów M. Radziszewskiego.
42
Był w Karpatach ofensywa rosyjska przez Karpaty na Węgry przypadła na zimę 1915 r.
43
safes (ang. safe) opancerzona skrytka na pieniądze i przedmioty wartościowe; dziś: sejf.
44
dzień dnia dziś popr.: co dnia, co dzień lub dzień w dzień.
45
udarienje (ros.) akcent; ze względu na swą ruchomość sprawia sporo trudności uczącym się języka rosyjskiego.
46
chandra (ros.) melancholia, przygnębienie.
47
wykonywuje dziś popr.: wykonuje.
48
rewolucja od lutego 1917 r. do władzy w Baku pretendowała, obok Komitetu Wykonawczego, Rada Delegatów Robotniczych. 31 X 1917 na fali wrzenia rewolucyjnego w całej Rosji rządy przejęli bolszewicy (Baku stanowiło tu wyjątek na całym Zakaukaziu; na pozostałym obszarze kraju tzw. Komitet Zakaukaski realizował dążenia separatystyczne w stosunku do zrewolucjonizowanej Rosji). Do tego właśnie momentu historycznego nawiązuje tu Żeromski.
49
trostoczka (ros.) laseczka.
50
merkaptany związki organiczne odpowiadające co do budowy alkoholom; różnią się od nich tym, że zamiast tlenu zawierają siarkę. Są to bezbarwne ciecze o nadzwyczaj nieprzyjemnej woni.
51
Dwa żywioły miasta w okresie przedrewolucyjnym istniała silna nienawiść między poszczególnymi narodami Zakaukazia, świadomie podsycana przez rząd carski w celu osłabienia ruchu rewolucyjnego i narodowowyzwoleńczego. W Rosji carskiej nazywano ludność azerbejdżańską Tatarami zakaukaskimi; Żeromski stale używa tej nazwy.
52
mityng (z ang.) wiec.
53
in effigie (łac.) pod postacią obrazu (dawny zwyczaj wykonywania symbolicznego wyroku śmierci na podobiźnie zmarłych lub zbiegłych przestępców).
54
adept uczeń, zwolennik.
55
Kura główna rzeka na Zakaukaziu, wpada do Morza Kaspijskiego, na południe od Baku.
56
imperiał w carskiej Rosji złota moneta wartości 15 rb.
57
Prywacje wyrzeczenia.
58
Grabit nagrablennoje (ros.) grabić to, co zostało zagrabione (hasło anarchistów).
59
diametralnie biegunowo, skrajnie.
60
czinodrał (ros.) urzędnik (pogardliwie).
61
stupajka brutalny a tępy niższy urzędnik lub wojskowy (wyraz nie znany słownikom rosyjskim, utworzony od ros. stupaj odejdź).
62
kokarda (ros.) znaczek blaszany na czapce wojskowej.
63
armiak (ros.) wierzchnia odzież chłopska z grubego sukna, rodzaj kaftana.
64
rubaszka, rubacha (ros.) koszula (noszona przez chłopów rosyjskich jako odzież wierzchnia).
65
czrezwyczajka (Czeka) skrót nazwy Wsierossijskaia czrezwyczajnaja komissja po borbie s kontrrewolucjej i sabotażom, czyli: Wszechrosyjska Komisja Nadzwyczajna do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem. W latach 19171922 centralny organ bezpieczeństwa państwowego republiki radzieckiej. Na czele WCzK stał Feliks Dzierżyński.
66
obudwu dziś popr.: obydwu.
67
Obiedwie dziś popr.: obydwie.
68
tiepłuszka (ros.) ogrzewany wagon towarowy przystosowany do przewożenia ludzi.
69
turma (ros.) więzienie.
70
sustaw (ros.) staw.
71
Pogib (ros.) zginął.
72
arkan mocny sznur, więzy.
73
jednę dziś popr.: jedną.
74
sobacza (z ros. sobaka: pies) psia.
75
anemon sasanka lub zawilec, roślina o ciemnofioletowych kwiatach.
76
Wszystkę dziś popr.: wszystką.
77
przemądrzała chodzi tu raczej o wyjątkową mądrość, a nie mądrość pozorną, połączoną z zarozumiałością; słowo przemądrzała jest więc użyte błędnie.
78
tunika zaprawiona krwią... Nessosa według legendy greckiej centaur Nessos, zraniony śmiertelnie przez Heraklesa, nakłonił podstępnie żonę bohatera, Dejanirę, do zaczerpnięcia z jego rany krwi, która miała jej zapewnić wierność małżonka. Gdy Dejanira wręczyła Heraklesowi szatę zabarwioną krwią Nessosa, całe jego ciało zaczęła palić straszliwa trucizna. Bohater, nie mogąc znieść okropnych mąk, zbudował stos, na którym żywcem spłonął.
79
dyspozytor tu: rozkazodawca.
80
nad Bosforem tj. w Konstantynopolu, u sułtana tureckiego, który jako zwierzchnik i obrońca mahometan całego świata nosił tytuł kalifa, tj. następcy Mahometa.
81
współtowarzyszów dziś popr.: współtowarzyszy; Żeromski stale stosuje końcówkę ów.
82
walory waluta albo papiery wartościowe.
83
gaz, pałający węglowodór gaz ziemny, wydobywający się z głębi ziemi wraz z ropą naftową, służy do opalania i oświetlania; w Baku występuje w dużych ilościach; często zapalając się w powietrzu, tworzy ogniste słupy, zwane wiecznym ogniem Baku.
84
Prometeusz według mitologii greckiej wykradł ogień z nieba i przyniósł go ludziom. Za karę przykutemu na rozkaz Zeusa do skały, sęp szarpał wciąż odrastającą wątrobę.
85
Barachan i Surachan właściwie Bałachany i Surachany, miejscowości na Półwyspie Apszerońskim, gdzie znajdują się bogate złoża naftowe. Świątynia czcicieli ognia, w której wieczny ogień utrzymywany był dzięki gazom palnym wydobywającym się z ziemi, znajdowała się w Surachanach (na początku XX w. już opuszczona).
86
Zoroaster (a. Zaratustra) mityczny prorok irański (VI w. p.n.e.), według legendy twórca religii zwanej zoroastryzmem, rozpowszechnionej wśród ludów Azji Środkowej, Iranu i Azerbejdżanu. Dla zoroastryzmu charakterystyczna jest wiara w istnienie dwóch walczących z sobą pierwiastków: dobra (światła) i zła (ciemności), oraz kult ognia.
87
skalny olej ropa naftowa.
88
Nord (ang.) wiatr północny; w Baku nazywają tak silne i częste wiatry północnozachodnie, stąd pochodzi nazwa miasta (Badkube: po persku: uderzenie wiatru)
89
okrom oprócz.
90
wypędka wypędzonego, wygnańca.
91
Jeniec Kaukazu tytuł poematu Aleksandra Puszkina (wyd. 1822).
92
Sartowie nazwa nadawana różnym osiadłym ludom Turkiestanu, dziś nie używana.
93
Lwy albańskie pułki armii tureckiej złożone z Albańczyków znane były z waleczności. Przestały one jednak istnieć po uzyskaniu przez Albanię formalnej niepodległości w r. 1912. Stąd określenie lwy albańskie jest raczej anachronizmem.
94
piechota dardanelska piechota turecka, która obroniła cieśninę Dardanele w czasie operacji desantowej wojsk angielskofrancuskich w roku 1915. Pozycje wojsk tureckich znajdowały się wówczas istotnie w okolicach starożytnej Troi.
95
Lechistan (tur.) Polska.
96
in spe (łac.) w (oczekiwanej) przyszłości (dosł. w nadziei na).
97
asker (tur.) żołnierz turecki.
98
miecąc dziś: miotając.
99
gzemsy dziś popr.: gzymsy.
100
mamałyga potrawa z mąki kukurydzianej.
101
amatorowie dziś popr. forma: amatorzy.
102
cadaver (łac.) trup.
103
sprychy dziś popr.: szprychy.
104
casemate (franc.) sklepione i zabezpieczone przed pociskami pomieszczenie w fortyfikacji; stąd utworzono słowo: kazamaty.
105
umerlaków dziś popr.: umarlaków.
106
współkopaczów dziś popr.: kopaczy.
107
Barynczyszka wyraz ten, utworzony od nazwiska bohatera, przypominał zarazem otoczeniu słowo barin jaśnie pan; przyrostek yszka nadawał mu odcień pogardliwy.
108
jurodiwyj (ros.) opętany, obłąkany, posiadający rzekomo dar proroczy.
109
hapencucyk wyraz nie znany słownikom: oszust.
110
Brodiaga (ros.) włóczęga.
111
obudwu dziś popr.: obydwu lub obydwóch.
112
jednę dziś popr.: jedną.
113
funkcjonariuszów dziś popr. forma: funkcjonariuszy.
114
obozy (z ros.) tabory.
115
ambaje (z łac.) bzdury.
116
obadwaj dziś popr.: obydwaj.
117
Carycyn miasto w Rosji, późniejszy Stalingrad, dziś Wołgograd.
118
tułupy (ros.) długie kożuchy, zazwyczaj nie kryte suknem.
119
obadwaj dziś popr.: obydwaj.
120
wieszczka grecka Pytia; kapłanka objawiająca wyrocznie w świątyni w starożytnych Delfach.
121
diuny wydmy piaszczyste wzdłuż wybrzeży morskich.