119
obadwaj dziś popr.: obydwaj.
120
wieszczka grecka Pytia; kapłanka objawiająca wyrocznie w świątyni w starożytnych Delfach.
121
diuny wydmy piaszczyste wzdłuż wybrzeży morskich.
122
eo ipso (łac.) tym samym.
123
Zund, Kattegat i Skagerrak cieśniny wiodące z Morza Bałtyckiego na Morze Północne.
124
zwornik w architekturze: element wiążący sklepienie.
125
bogaczów dziś popr. forma: bogaczy.
126
marzenia futurystyczne futuryzm: awangardowy kierunek artystyczny; zrywając gwałtownie z tradycją dążył do odtworzenia w sztuce dynamizmu życia nowoczesnego. Twórczość futurystów cechował m.in. kult nowoczesnej techniki i zainteresowanie jej perspektywami rozwojowymi. (Do tego rysu nawiązuje określenie Żeromskiego).
127
mularzów, cieślów dziś: murarzy, cieśli.
128
fugi tu: rowki, nacięcia, w które wchodziłyby odpowiednie występy tafli szklanych.
129
Apis w mitologii egipskiej święty byk, który przedstawiał na ziemi boga Ozyrysa.
130
Swarożyc bóstwo pogańskich Słowian, któremu poświęcony był czarny koń.
131
starsi... bracia w Darwinie tj. zwierzęta (żartobliwa aluzja do teorii ewolucji Karola Darwina).
132
Reforma rolna uchwalona 10 VII 1919 r. przez sejm większością jednego głosu, pozostawiała w rękach właścicieli majątki do 180 ha (w Poznańskiem, na ziemiach białoruskich i ukraińskich do 400 ha) i zapewniała im odszkodowanie. Parcelację ograniczono do 200 tys. ha rocznie, w praktyce jednak w latach 19181921 zrealizowano ją zaledwie w 40%. Oddanie parcelacji w ręce różnych banków i spółek doprowadziło do spekulacji ziemią, w rezultacie przechodziła ona przeważnie w ręce bogatych chłopów. Porozumienie stronnictw prawicowych w roku 1923 ograniczyło parcelację prawie wyłącznie do majątków państwowych i publicznych. Również w ostatniej swej wersji z roku 1925 reforma rolna uwzględniała przede wszystkim interesy zamożnych właścicieli ziemskich, nie zaspokajając zupełnie głodu ziemi wśród małorolnego chłopstwa i proletariatu wiejskiego.
133
latyfundia wielkie posiadłości ziemskie.
134
Ludwik Ariosto (14741533) największy poeta włoski późnego Odrodzenia, autor epopei Orland Szalony, osnutej wokół walk rycerzy Karola Wielkiego z Saracenami, obfitującej w epizody komiczne i fantastyczne.
135
hipogryf wymyślone przez Ariosta uskrzydlone zwierzę z tułowiem konia i głową gryfa.
136
czyściejsze dziś: czystsze.
137
cidevant (franc.) niegdyś, dawniej; podczas rewolucji francuskiej określenie umieszczane przed tytułami arystokracji.
138
noktambulista lunatyk; tu: człowiek żyjący nocnym życiem.
139
Któż to wie, kto wśród nas jest łotr... refleksje starego Baryki, podobnie jak analogiczne poglądy Korzeckiego z Ludzi bezdomnych, są echem teorii Abramowskiego o rewolucji moralnej.
140
kazanie na górze według ewangelii św. Mateusza (V. 39) w kazaniu tym Chrystus miał powiedzieć: Żebyście się nie przeciwili złemu, ale kto by cię uderzył w prawy policzek twój, nadstaw mu drugi.
141
termy w starożytnym Rzymie bogato urządzone łaźnie publiczne, połączone z pomieszczeniami do ćwiczeń gimnastycznych i występów artystycznych.
142
Błogosławiony żywot... cytat z Ewangelii św. Łukasza (Łk 11:27).
143
optant po Rewolucji Październikowej Polacy przebywający na terenie Rosji Radzieckiej otrzymali możność opcji, tj. prawa wyboru przynależności państwowej i powrotu do kraju.
144
Obadwaj dziś popr.: obydwaj.
145
białokamienna stolica stały epitet nadawany Moskwie w poezji rosyjskiej.
146
dobiegał do końca dziś popr.: dobiegał końca.
147
zaunywno (ros.) smętnie, płaczliwie.
148
deposito (łac. depositum) przedmiot złożony na przechowanie; tu: przechowalnia.
149
parień (ros.) chłopak, młodzieniec.
150
czemodan (ros.) walizka.
151
Słysz, towariszcz... (ros.) Słuchaj, towarzyszu! Nie hałasuj. Lepiej nie mów tyle.
152
zasekwestrowano skonfiskowano.
153
rtuczeka... po rewolucji w związku z powstaniem nowych urzędów i instytucji weszło w życie wiele skrótów. Pierwszy z wymienionych w tekście oznacza jedną z instancji Czeka; znaczenie dalszych skrótów: gubczeka gubernialna Czeka, gubispolkom gubernialny komitet wykonawczy, narobraz wydział oświaty ludowej, narkompros ludowy komisariat oświaty, sownarkom rada komisarzy ludowych (nazwę ministerstwo zmieniono po rewolucji na komisariat ludowy).
154
proweniencja pochodzenie.
155
iścizna (stpol.) prawda istotna, rzeczywistość.
156
słuchaczów dziś popr. forma: słuchaczy.
157
sylogizm wnioskowanie (wyprowadzenie nowego sądu, zwanego wnioskiem, z dwóch innych sądów, zwanych przesłankami).
158
genialny geometra mowa o Karolu Marksie.
159
triangulacja metoda obliczania większych płaszczyzn przy pomocy rachunku trygonometrycznego; pozwala ustalić niektóre odległości bez ich mierzenia.
160
skałotoczpalczak porównanie to nasunęła Żeromskiemu prawdopodobnie nowela A. Sygietyńskiego pod tym tytułem (1895).