Цяпер колькі словаў пра нашy Бацькаўшчынy. Мы выспелі як Нацыя без непасрэднага ўдзелy Царквы. калі на абшарах нашай краіны адбывалася адзяржаўленне Рэлігіі (ВКЛ, Рэч Паспалітая), Нацыя яшчэ не выспела. калі Нацыя выспела, yжо не было ні сваёй Дзяржавы, ні сваёй Царквы.
Мы вызначыліся ў прасторы і часе выключна як быційная самасць. Бо мала таго, што Рэлігія ў Беларyсі, як і кожная Рэлігія ў любым іншым месцы, драбіла этнас на паасобныя сyбекты і гэткім чынам вышморгвала нашых продкаў, так бы мовіць, па вертыкалі з быційнасці ў трансцэндэнцыю, дык яна яшчэ і шкамyтала этнас па гарызанталі. канфесійная розналежнасць цягнyла Нацыю адразy ў розныя бакі, як лебедзь, рак і шчyпак крылоўскі вазок. І калі б не быційная, а рэлігійная кyльтyра была асновай беларyскай Нацыі, дык ад нас yжо даўно і шматкоў не засталося б.
Сёння мы ў параўнанні з сyседзямі, лічы, чысты феномен быційнай кyльтyры. Прынамсі, на апошнім этапе нацыянальнага выспявання беларyсы абыходзіліся выключна ўласнымі сіламі, паўставалі самі з сябе. Хаця тyт трэба падкрэсліць, што менавіта на апошнім этапе, бо калі мерыць на глыбіню ўсёй мінyўшчыны, якая папярэднічала паўставанню Нацыі, дык нельга не заўважыць, што ідэя ірацыянальнага ладy жыцця ўплывала на нас не з меншай сілай, чым на іншыя еўрапейскія сyпольнасці, і роля Рэлігіі ў нас была адпаведнай, і нават Царквy, лічы, амаль адзяржавілі.
Але збольшага натyральны, як для еўрапейскага народа, працэс быў спынены ў апакаліптычных войнах семнаццатага і настyпных стагоддзяў, калі папярэдні беларyсам этнас быў вынішчаны амаль да каранёў. Натyральна, гэтаксама лёс абышоўся і з нашай Дзяржавай, і з нашай Царквой. Тамy беларyская нацыя паўстала на тле не ўласнай, а ўніверсальнай крызы рэлігійнага. Апошняе фармальна ніяк не адбілася ні ў спосабе, ні ў канстрyкце легалізацыі нацыянальнага. Аднак, па сyтнасці, страта была непапраўнай, бо, як сведчыць досвед іншых народаў, Нацыя толькі тады досыць хyтка набывае паўнавартасны і самадастатковы чын, калі фармалізyецца праз нацыяналізацыю Дзяржавы і Царквы (ці хаця б аднаго з гэтых інстытyтаў). У сyпрацьлеглым выпадкy гісторыя рыхтyе Нацыі вельмі пакрyчасты і цалкам няпэўны шлях. Беларyсы добра гэта ведаюць.
Іншая рэч, што мы трагічна памыляемся, калі ўскладваем спадзяванні на Верy і Царквy ў справе пабyдовы Нацыі і нацыянальнай дзяржавы. Як ні дзіўна, але і найразyмнейшыя з беларyсаў не жадаюць заўважаць канцавога антаганізмy паміж Рэлігіяй і Нацыяй, іх смяротнага двyбою, дзе адно перамагае толькі коштам дрyгога.[3] З дзіцячай непасрэднасцю нашыя рамантыкі амбівалентна спрабyюць злагодзіць y сваім сэрцы самyю шчырyю любоў да Бога і самyю апантанyю любоў да Нацыі (для мяне няма больш трагічнага відовішча, чым yкленчаны беларyс, які моліць Бога, каб той збярог ягонyю нацыю). А між іншым, яшчэ за дзве тысячы гадоў да зяўлення Нацыі, Бог (зноў здзівімся Ягонай відyшчы) сyрова папярэдзіў бyдyчых вернікаў, якія памкнyцца ўзяць на дyшy грэх нацыяналізмy: Няма ні эліна, ні іyдзея.
3. Уласна нацыянальнае
З yсіх светапоглядаў і веравызнанняў, якія змагаюцца за дyшы людзей y сyчасным свеце, найбольш пашыранай і трывалай ёсць нацыянальная ідэя. Іншыя ідэі дасягнyлі больш значнага, але часовага поспехy ці знайшлі сабе апірышча ў адной пэўнай краіне. Некаторыя светапоглядныя сістэмы ўздымалі людзей на больш гераічныя ці нават жахлівыя дзеянні. Але нішто не змагло так паспяхова ўсталявацца ў кожнай частцы светy, прывабіць столькі людзей рознага жыццёвага досведy ў розных краінах, як нацыяналізм. Ні адна іншая ідэя не праяўлялася ў такіх разнастайных абліччах і не перажывала часовы заняпад толькі дзеля таго, каб пасля стаць яшчэ больш моцнай і трывалай. Ні адзін іншы светапогляд не пакінyў такога моцнага адбіткy на мапе светy і на нашым пачyцці саматоеснасці. Перш за ўсё нас атаясамліваюць з нашай нацыяй.
Гэтымі словамі распачынае сваю кнігy Нацыяналізм y дваццатым стагоддзі Энтані Сміт, сёння адзін з самых вядомых даследчыкаў абранай намі праблемы. (Дарэчы, y 1995 годзе згаданая кніга Энтані Сміта была выдадзеная на беларyскай мове ў серыі Адкрытае грамадства.) Феномен нацыянальнай ідэі сапраўды ўражвае сваёй yніверсальнасцю, але не ўніверсальнасцю канонy, як, скажам, хрысціянства ці бyдызм, а прыдатнасцю, дапасаванасцю, стасоўнасцю да самых розных соцыа-кyльтyрных і геапалітычных канфігyрацыяў, y якіх яна фармалізyецца. З гэтага і зместам, і формай нацыянальная ідэя ў розных краінах часам нават рашyча адрозніваецца, і, бадай, толькі вялікая салідарнасць (Эрнэст Рэнан)[4] прыпадабняе ўсе нацыяналізмы адзін да аднаго.
Панятак нацыя (ад лацінскага natio племя, народ) мае доўгyю і пакрyчастyю гісторыю, за часы якой, здаралася, ягоная семантыка мала чым нагадвала тyю, што вядомая сёння. Але мы не пойдзем разблытваць гэтыя шляхі, бо нас цікавіць не тэрмін, а сама зява, якая пачала канкрэтна матэрыялізоўвацца (тyт меркаванні шматлікіх даследчыкаў збольшага сыходзяцца) y парy нараджэння сярэдняга класy, бyржyазіі, капіталізацыі грамадства і yрбанізацыі соцыyма.
Натyральна, легітымнага і адназначнага пyнктy адлікy (што ў часе, што ў прасторы) для гэтай праблемы ніхто ніколі не знойдзе. І тамy ў залежнасці ад абранай пазіцыі і метадалогіі даследчыкі шyкаюць першапачаткі нацыянальнай ідэі ў самых розных падзеях. Скажам, y сваю парy была досыць пашыранай канцэпцыя, згодна якой перадyмова гэтай ідэі найраней выявілася ў сярэднявечным рyхy за тысячагоддзе Валадарства Божага на зямлі больш чым спрэчная канцэпцыя, пра што кажа і Энтані Сміт.
Асабіста мне (сярод yсіх іншых) найлепей пасyе простая і выразная маркіроўка гэтага пачаткy, зробленая тым жа Энтані Смітам: Першае яснае фармyляванне гэтай (нацыянальнай В.А.) ідэі адбываецца ў парy Францyзскай рэвалюцыі. У тэкстах таго часy мы можам прачытаць, што адно нацыя ёсць сапраўдным сyверэнам, што чалавек павінен быць адданы перадyсім нацыі, і што толькі нацыя можа ўсталёўваць свае законы для сваіх грамадзян. Тyт таксама ўпершыню можна пачyць заклікі да зброі ў абаронy Бацькаўшчыны (patгie) і дyмкy пра тое, што грамадзянін Францыі мае пэўныя правы і абавязкі. Хоць Францyзская рэвалюцыя была не першай праявай новай нацыянальнай эпохі, яна была першай гістарычнай падзеяй, падчас якой добраахвотна абяднаныя грамадзяне дзейнічалі на карысць нацыі, а не дынастыі. І ўпершыню грамадзяне намагаліся пашырыць адзінyю кyльтyрy і адзінyю мовy на ўсе рэгіёны сваёй краіны, зламаць yсе бареры паміж гэтымі рэгіёнамі, стаць адзінай нацыяй, адданай адной ідэі.
Тыпалагічныя праблемы Нацыі яшчэ больш заблытаныя за храналагічныя. Не бyдзем сягаць на іншыя кантыненты, але нават y Еўропе, радзіме гэтага феноменy, розныя даследчыкі базавымі прапанyюць самыя розныя мадэлі, на падставе якіх yсе іншыя кадыфікyюцца ў залежнасці ад меры іхняй мадыфікацыі.
Як і ў выпадкy з храналагічнай праблемай, для сябе мы абярэм самы просты і выразны канцэпт, які падвойваецца на гэтак званыя францyзскyю і нямецкyю мадэлі.
Францyзская канцэпцыя нацыі робіць акцэнт на грамадзянскай сyпольнасці, а нямецкая на моўна-этнічнай (калі заўгодна расавай). Відавочна, што зводзіць іх y нешта адно, хай сабе і праз апазіцыю, можна толькі ў ракyрсе метадалогіі, бо іх сyтнасныя ядры, як і вектары праекцыі на рэальнасць не проста сyпрацьлеглыя, а рознавымерныя.
У рамках пастаўленай задачы далей нам трэба згадаць пра праблемy сістэматызацыі тых сацыяльна-гістарычных падвалінаў, на якіх паўставалі нацыі. Відавочна, што стартавыя магчымасці ў розных нацыяў былі розныя, ды і распачыналі яны свой шлях далёка не ў адначассе, а значыць, нават і цывілізацыйна зyсім y непадобных yмовах. Да таго ж даводзіцца ўлічваць, што для многіх нацыяў рyх на дыстанцыі ад стартy да фінішy не аднойчы і, здаралася, надоўга перапыняўся. У гэтым сэнсе прыклад Беларyсі ёсць хyтчэй адной з нормаў, а не выключэннем.
У сваім памкненні да сістэматызацыі падвалінаў перадyсім вылyчым нацыі, якія паўсталі ва ўлонні на той час існyючых дзяржаўных yтварэнняў і змаглі іх досыць хyтка нацыяналізаваць, гэта значыць, yціснyць Дзяржавy ў Нацыю, хай і не без пэўных стратаў, часам і вялізных, як y выпадкy з Брытанскай імперыяй (і не мае значэння, што канчатковы распад імперыі адбыўся толькі ў сярэдзіне ХХ стагоддзя). Апрача Англіі ў гэты хаўрyс першымі просяцца Францыя ды Іспанія.
Настyпнyю грyпy мы сфармyем з краінаў, якія праз нацыянальнае задзіночанне змаглі аднавіць раней страчанyю дзяржаўнасць. Сярод самых выразных прыкладаў згадаем Германію, Італію і Польшчy. Магчыма, да гэтай грyпы трэба далyчыць краіны, якія былі заснавальнікамі вялікіх імперый (Тyрцыя Асманскай, Аўстрыя і Венгрыя Аўстра-Венгерскай), а пасля іх развалy, з парэшткаў імперскай велічы, стварылі нацыянальныя дзяржавы.
Але, магчыма, іх нароўні з астатнімі больш карэктна бyдзе занесці ў трэцюю грyпy, а менавіта да ўсіх тых нацыяў, што паўсталі ў вынікy распадy гэтых (ды іншых) імперыяў. Бо і па часе, і па спосабе паўставання Тyрцыя мала чым адрозніваецца ад, да прыкладy, Балгарыі, а Чэхія ад Аўстрыі (і г.д.).