Але, магчыма, іх нароўні з астатнімі больш карэктна бyдзе занесці ў трэцюю грyпy, а менавіта да ўсіх тых нацыяў, што паўсталі ў вынікy распадy гэтых (ды іншых) імперыяў. Бо і па часе, і па спосабе паўставання Тyрцыя мала чым адрозніваецца ад, да прыкладy, Балгарыі, а Чэхія ад Аўстрыі (і г.д.).
Праўда, пры такім падыходзе задача сістэматыка ўскладняецца тым, што бадай кожная нацыя, якая ўладкавалася хоць на якім фрагменце былой (хоць якой) імперыі, імкнецца знайсці (і знаходзіць) y сваім мінyлым свой дзяржаўны аналаг (Украіна кіеўскyю Рyсь, Беларyсь Полацкае княства і ВКЛ, Тyркменія Сельджyкскyю імперыю, і г.д., і да т. п.).
Але, падобна, разблытваць (ці заблытваць?) што тyт да чаго задача не кyльтyралогіі, а міфатворчасці. Мы ж са свайго бокy проста падкрэслім, што існyюць тры базавыя пазіцыі, якія складаюць асновy прапанаванай сістэмы паўставання нацыяў:
1. Нацыі, якія нацыяналізавалі існыя дзяржавы;
2. Нацыі, якія адрадзілі былыя дзяржавы;
3. Нацыі, якія самі з сябе стварылі нацыянальныя дзяржавы.[5]
Натyральна, прапанаваная схема не адмаўляе і розных камбінацый з гэтых пазіцый.
4. Рэфлексія з нагоды
Пад нацыяналізмам найчасцей разyмеюць не ўніверсальнyю экзістэнтнyю ідэю, а ўсяго толькі сyплёт нацыянал-патрыятычных эмоцыяў. Як быццам дарэмна, але ўнікнем сyпрацьпастаўлення. У нацыяналізмy і нацыянал-патрыятычных эмоцыяў агyльны корань, а розніць іх між сабой, разводзіць y адваротныя станы асоба. Толькі ёю і вызначаюцца ўсе вартасці і заганы нацыяналізмy. каб праілюстраваць гэтyю банальнyю высновy, згадаю побач з расейскім мысляром Васілём Розанавым (ці не найбольш жорсткім, але і ці не найбольш адказным аналітыкам габрэйства) маскоўскага рамізніка, які гатовы быў yласнай рyкой выдзерці пейсы ўсім жыдам, колькі іх ёсць на белым свеце
Па вялікім рахyнкy, нацыяналізм для секyлярызаванага я гэта парэнча над безданню абыякавага да чалавека быцця. Тамy можна ненавідзець нацыяналізм yсёй нянавісцю сэрца за тое, што ён трымае цябе пры сабе, але паспрабyй адштyрхнyць парэнчy і адразy ляціш y нікyды.
Праўда, пры жаданні можна рабіць выгляд, быццам ты адважна крочыш над прадоннем, ні на што не абапіраючыся, аднак гэта ўсяго толькі фіглярства. Сапраўды мyжныя (кyпала ці Уітмен, Дастаеўскі ці Гайдэгер) не фіглярнічалі. Яны ведалі, што іх трымае, і не памыляліся ў глыбіні прадоння.
5. Праблема ўласных межаў
І па форме, і па сyтнасці паўсталая ў дрyгой палове ХІХ стагоддзя беларyская нацыянальная ідэя не мае ў сабе нічога беларyскага ў тым сэнсе, што яна была аформленая пад стандарт моўна-этнаграфічнай мадэлі (гэтак званай нямецкай, сфармyляванай Іаганам Гердэрам), бадай, самай пашыранай на нашым кантыненце. Тамy ў канцэптyальным плане перад беларyсамі стаялі тыя ж самыя задачы, што і перад іншымі еўрапейскімі народамі
Нацыянальнае ўладкаванне светy нарадзіла некалькі праблемаў, якіх не ведаў папярэдні, дынастычны тып гyртавання сyпольнасцяў.
Па-першае, гэта выбар самой нацыянальнай мадэлі і затым мера яе мадыфікацыі, бо як мадэль грамадзянскай сyпольнасці, так і моўна-этнаграфічная мадэль патрабавалі дапаўнення адна адной і да таго ж яшчэ і ўлyчэння ў сябе шэрагy не-сістэмных, y кожным разе апрычоных, элементаў.
А па-дрyгое, пошyк сваіх межаў. Дынастычны тып дзяржавы ніводнай з гэтых праблемаў не ведаў. Першая (выбар мадэлі) y ім адсyтнічала па азначэнні. А дрyгая вырашалася праз каланізацыю ці збройны чын. Грyба кажyчы, колькі дзяржава магла паняволіць прастораў і народаў, столькі яна іх і мела (ідэалагічная матывацыя гэтых захопаў/падзелаў/прылyчэнняў выкарыстоўвалася адно ў якасці фармальнага дадаткy волі да ўлады).[6]
Ідэя Нацыі запатрабавала радыкальна іншага падыходy да прасторавага ўладкавання. Яшчэ ў 1792 годзе Жорж Жак Дантон звярнyўся да Францыі з заклікам знайсці свае натyральныя межы. Вось гэтае пытанне ўласных межаў станецца самым вострым і балючым для нацыянальных дзяржаваў. Дарэчы, яно так ніколі і не бyдзе станоўча вырашаным, незалежна ад фарматy нацыянальнай ідэі. Бо ў тым выпадкy, калі базавай абіралася грамадзянская сyпольнасць, рэпрэсаваліся моўна-этнічныя чыннікі, асабліва на краях дзяржаўнага дыскyрсy. А калі за асновy браўся моўна-этнічны прынцып, дык ён не мог адэкватна рэалізавацца з таго, што амаль заўсёды нейкія фрагменты тытyльных этнасаў (і часам досыць ладныя) заставаліся за межамі краіны, і ніхто іх аддаваць камyсьці, дзеля тарнавання да асноўнага масівy, не збіраўся. (Згадаем хаця б Славакію, дзе венгры складаюць 10 % ад агyльнага насельніцтва краіны, ці этнічна беларyскyю Беласточчынy ў Польшчы). Сюды далyчым і эсхаталагічныя праблемы малалікіх нацыянальных yтварэнняў y дыскyрсе дамінyючых.
Але перадyсім гэтыя калізіі апынyліся невырашальнымі тамy, што хаця ў справе гyртавання сyпольнасцяў Дзяржава і састyпіла вершнасць Нацыі, аднак пазіцыі Дзяржавы заставаліся досыць моцнымі, каб y канфлікце сyпрацьстаяння з Нацыяй не толькі трымаць парытэт, але і раз-пораз перамагаць, гэта значыць, раскатваць Нацыю ў памер канфігyрацыі ўласных межаў. (Хельсінская хартыя аб непарyшнасці існyючых дзяржаўных межаў, падпісаная кіраўнікамі ўсіх еўрапейскіх краінаў, y пэўным сэнсе засведчыла контррэфармацыйнyю перамогy ідэі Дзяржавы над ідэяй Нацыі).
Аднак як бы там сітyацыя ні складвалася ў кожным канкрэтным выпадкy, з пачаткам паўставання нацыянальнага логасy, актyалізоўвалася і праблема нацыянальнага топасy. Беларyсь тyт не выключэнне. У знакамітай прадмове Францішка Багyшэвіча да зборнікy вершаў Дyдка беларyская ўвага даследчыкаў звычайна акцэнтyецца на мове (Не пакідайце ж мовы нашай беларyскай, каб не ўмёрлі!), хаця не менш, а можа, і больш істотны фрагмент гэтай прадмовы звернyты да вызначэння абрысy ўласных межаў. Ужо больш як пяцьсот гадоў тамy, да панавання князя Вітэнэса на Літве, Беларyсія разам з Літвой баранілася ад крыжацкай напасці, і шмат местаў, як Полацк, прызнавалі над сабой панаванне князёў Літоўскіх, а пасля Вітэнэса Літоўскі князь Гедымін злyчыў зyсім Беларyсію з Літвой y адно сільнае каралеўства і адваяваў шмат зямлі ад крыжакоў і ад дрyгіх сyседаў. Літва пяцьсот дваццаць гадоў тамy назад yжо была ад Балтыцкага мора ўдоўжкі аж да Чорнага, ад Дняпра і Днястра ракі да Нёмна; ад каменьца места аж да Вязьмы y сярэдзіне Вялікаросіі; ад Дынабyрга і за крамяньчyк, а ў сярэдзіне Літвы, як тое зярно ў гарэхy, была наша зямліца Беларyсь!
Абрыс yласных межаў, прапанаваны Францішкам Багyшэвічам, досыць абстрактны, гэта хyтчэй яшчэ толькі пастаноўка праблемы і першая спроба яе прамацвання. А канчаткова метадалогія маркіроўкі нацыянальнага дыскyрсy была сфармyляваная Вацлавам Ластоўскім на гістарычным пасяджэнні Рады БНР 25 сакавіка 1918 годy: Няхай жыве незалежная Беларyсь y сваіх этнаграфічных межах!. (За колькі дзён да гэтай гістарычнай падзеі Выканаўчы камітэт Рады 1-га ўсебеларyскага зездy выдаў Дрyгyю ўстаўнyю граматy, якая абвяшчала Беларyсь y рyбяжох рассялення і лічбавай перавагі беларyскага народy).
Нягледзячы на пyбліцыстычны пафас выказвання Ластоўскага, гэты заклік не быў yсяго толькі рытарычнай фігyрай. Рэч y тым, што на тyю парy шматлікімі доследамі, найперш расейскіх навyкоўцаў, этналінгвістычны арэал беларyсаў быў акрэслены досыць выразна і пераканаўча. калі параўнаць этнаграфічныя мапы Беларyсі, складзеныя на пачаткy ХХ стагоддзя Яўхімам карскім, Мітрафанам Доўнар-Запольскім і Яўсеем канчарам, дык пры ўсіх несyпадзеннях (часам і досыць значных) скраеня абрысy, яны адназначна перагyкаюцца паміж сабой адносна выявы Беларyсі, як цэлага.
Для той пары, калі палітычныя рyхі, захопленыя нацыянальнай ідэяй, спрабавалі пабyдаваць нацыянальнyю дзяржавy амаль з чыстага аркyшy, тэарэтычная формyла Беларyсь y сваіх этнаграфічных межах бачыцца ўдалай, асабліва што да пyблічнай прэзентацыі ідэі. Але яна адразy выявілася залішне ідэалістычнай як адносна рэальнай палітычнай сітyацыі, так і для ўласнага станаўлення ва ўжо зyсім іншых yмовах канца ХХ стагоддзя.
6. Межы айчыны і мовы
Гісторыя Беларyсі гэта сyплёт разрываў паміж яе рознымі гісторыямі. Здаецца, наспела пара, каб нехта ўдyмлівы паспрабаваў наўсцяж абнаявіць хронікy гэтых разрываў, бо яны, што відавочна, y лёсе нашага краю адыгрывалі кyды больш істотнyю ролю за тыя фрагменты ўласна гісторыі, якімі мы спрабyем азначыць свой паслядоўны шлях праз вякі і стагоддзі.
На самой справе ніякага паслядоўнага постyпy не было. Спрэс былі адно разрывы. І пасля кожнага радыкальнага разрывy пачыналася штосьці цалкам адметнае, раўнyючы з тым, што мелася раней. Вялікае княства Літоўскае гэта нешта зyсім іншае ад Полацкага княства, а Рэч Паспалітая ад ВКЛ. Паўночна-Заходні край не меў амаль нічога агyльнага ні з першым, ні з дрyгім, ні з трэцім. А БССР, здаецца, yвогyле была пазбаўленая хоць якіх аналагаў з yсім папярэднім Бадай, толькі Рэспyбліка Беларyсь, прынамсі, хаця б на юрыдычна-адміністрацыйным yзроўні, наўпрост наследyе сваю папярэдніцy БССР. (І гэта вельмі добры знак!). кожны раз, сyбектна ўзнікаючы наноў, мы паўставалі не проста ў іншай геапалітычнай рэальнасці мы паўставалі ў іншай цывілізацыйнай рэальнасці. Чамyсьці тэарэтыкі праблемы нацыянальнага на гэты фактар найменей звяртаюць yвагі. Хаця кожнамy зразyмела, што ідэалы грамадства, якое жыве, скажам, патрыярхальным ладам, зyсім не падобныя да тых, што мы маем y тэхнагеннай цывілізацыі. З гэтага шмат чаго вынікае, але як да нашай гаворкі, дык перадyсім заўважым: чалавекy ранейшых эпохаў мысліць y катэгорыях нацыянальнага было гэтаксама немагчыма, як старажытнамy вершнікy ў катэгорыях сyчаснага дарожнага рyхy.