Аркадзь Ліцьвін
Дыплом на царства
Частка I. Курер Вялікага княства
Найбольшым няшчасцем ёсць, калі правяць чужаземцы: адсюль родзіцца прыгнёт і вяліка небяспека для вольнасці,
Біскуп мерсэбурскі Тытмар, нямецкі летапісец (9751018 гг.)Восемдзесяць год з гакам правілі Рэчай Паспалітай маральныя чужаземцы народжаныя ў Грыпсхольме, у Лобзаве і ў Кракаве
Павел Ясеніца Рэч Паспалітая Абодвух НародаўУступ
Адкуль пайшла смута?
Слабога розумам цара Фёдара Іаанавіча ягоны апякун Барыс Гадуноў моцна напужаў пагрозаю з боку царэвіча Дзьмітрыя*. Выправілі малога разам з маці, пятай жонкай Івана Жахлівага Марыяй Нагой, да Угліча, удзелу, прызначанага царэвічу бацькам. Да Ніжняга Ноўгарада выслалі апекуна Дзьмітрыя і патаемнага пачынальніка смуты імянітага баярына Багдана Якаўлевіча Бельскага*. Праз сем год пасля бацькі 3 чэрвеня (15 мая) 1591 года ў Углічы загінуў Дзьмітрый, а яшчэ праз сем, вечарам 26 (6) студзеня 1598 году на маскоўскім Крамлі аддаў Богу душу 40-гадовы вялікі князь маскоўскі Фёдар Іаанавіч. Вялікая княгіня Ірына з Гадуновых адраклася ад улады і пайшла шукаць суцяшэння ў манастыры.
Суседзі, ліцьвіны ды палякі, з безначаллем давалі сабе рады, хоць часам і без войнаў не абыходзіліся, а для Масковіі гэта было не ў звычаі. Але з Божай ласкі ўсё кацілася сваім парадкам, без вэрхалу, і абмеркаванне, хто сядзе на пасад, адклалі на 40 дзён. Межы закрылі адразу, каб ні туды ні назад, ані падарожнаму, ані купцу, ані віжу ці шпегу тым болей. Да двух ваяводаў дадалі яшчэ чацвярых. Варты па крэпасці стаялі што ні крок, моцныя разезды па ваколіцах пільна зыркалі на падарожных. Купцы польскія, ліцьвінскія ды розныя нямецкія сядзелі па гарадах на дзяржаўным кошце ды рассылалі служак вынюхаць сцежкушчыліну, каб праслізнуць дадому з грашыма ды таварамі. Нават ганцоў ад улады выпраўлялі пад наглядам. Не к дабру непрыяцелям ведаць, у якіх абставінах будзе абірацца новы ўладар. Таму і прапанову Рэчы Паспалітай паклікаць на маскоўскі трон каралевіча Уладыслава адкінулі адразу. З усёй Еўропы да Масковіі прыглядаліся, бо немалая дзяржава і войска ў яе адпаведнае. І галоў прыдатных пад шапку Манамаха хапала. Праўда, люд на Маскве непакоіўся, каб не пакаціліся, як камень з гары, збройныя сутычкі, бо канца ім не будзе. А як жа абраць вялікага князя ў ваенных забурэннях?
Найбольш шанцаў на вялікакняскую шапку мелі Барыс Гадуноў, Багдан Бельскі, Фёдар Мсціслаўскі, Фёдар Раманаў. Як на забаву, трое апошніх мелі продкамі людзей з Вялікага Княства. Самы рашучы, Багдан Бельскі зявіўся ў Маскве адразу пасля смерці вялікага князя з ладным гуртам набліжаных. Але бліжэй усіх да ўлады быў Барыс Гадуноў. Што яму з абяцанкі каралём Жыгімонтам ІІІ пасады правіцеля пры каралевічу, калі паўстала магчымасць самаўладдзя.
Хітры Гадун, пагадзіўся на цараванне 21 лютага 1585 года, але венчаны на царства толькі 1 верасня 1598 года, таксама нядоўга насіў шапку Манамаха.
Але за гэты час вялікі канцлер літоўскі Леў Сапега выкарыстаў абранне Гадунова дзеля заключэння Вечнага міру Рэчы Паспалітай з Масковіяй. Было спадзяванне, што пры пэўных настроях у Маскве выбарны, а не спадчынны манарх улічыць думку Земскага сабору, як у Рэчы Паспалітай кароль меркаванні паслоў Сойма.
І тут высветлілася, што ліцьвіны за вечны мір, а караняжам ён не даспадобы. І гэта тады, калі Карл Судэрманскі* рыхтаваўся адабраць у Рэчы Паспалітай Інфлянты. А «вечны мір» з Масковіяй пазбавіў бы шведаў яе падтрымкі, ліквідаваў небяспеку вайны з двума непрыяцелямі, калі не ўзгадваць татараў.
Кароль Жыгімонт не адразу ацаніў сітуацыю. Але калі Карл Судэрманскі захапіў Фінляндыю і апынуўся ў Эстоніі, а валашскі гаспадар Міхай захапіў Сямігроддзе і навязаў зносіны з царом, Жыгімонт ачомаўся і даручыў Льву Сапегу рыхтаваць грамату ў Маскву. Сапегавы прыхільнікі заскарбілі падтрымку караля абяцанкай забяспечыць фінансава вайну за шведскую карону. Агульнымі высілкамі дабіліся для Сапегі надзвычайных паўнамоцтваў на падпісанне Вечнага міру.
Вялікі канцлер выбраўся ў Маскву 27 верасня 1600 года, маючы пад рукою Іллю Пельгрымоўскага, сакратара Княства, Андрэя Варапая, аршанскага земскага суддзю, віцебскага ваяводу Івана Сапегу ды ад Кароны Станіслава Варшавецкага. Падарожнічалі тры тыдні: дзве сотні вазоў харчу і пажыткаў, розных падарункаў і прылад не давалі спяшацца. Тысяча аховы ды абслугі таксама не магла гнаць рыссю.
У сталіцы, як і ў кожным паселішчы па дарозе, пасольства сустрэлі ўрачыста і гасцінна. Але ўжо на другі дзень, 17 лістапада, пачаліся непрыемнасці. Каб свабодна хадзіць па Маскве, не было гаворкі. Тое ж і пра сустрэчы з падданымі цара Барыса без дазволу. Пасольства сядзела бы ў вязніцы за высокім плотам і пад аховай.
Не дзіва, што і шведскае пасольства зявілася ў Маскве ўслед за пасольствам Рэчы Паспалітай. Нібы дзеля паказу шведаў правезлі перад домам каралеўскага пасольства.
Бясконца адкладвалі цырымонію прадстаўлення манарху. Праўда, працякалі чуткі, што цару няможацца, так што і да благой весткі недалёка. За цэлы месяц чакання толькі і адбылося незвычайнае, што пажар у суседніх дварах. Канцлер узлаваўся і прыгразіў, што падумае, як паставіцца да такога абыходжання, ды яшчэ ў небяспецы згарэць за чарговым пажарам.
Праз дзесяць дзён, 26 лістапада адбыўся прыём паслоў царом Барысам, а праз тыдзень пачаліся перамовы па артыкулах «вечнага міру». Але як жа без нечаканасцяў? Хоць бы такой, што цара прадстаўляў 10 гадовы сын Фёдар і ўвесь першы дзень занялі размовы пра прызнанне Барысу царскага тытулу. Каб умацаваць новую дынастыю, баяры пачалі з гістарычнай казкі пра каранаванне Уладзіміра Манамаха і прызнанне яму царскага тытулу візантыйскімі імператарамі. Калі ж Леў Сапега паказаў паперы падпісаныя маскоўскімі ўладарамі як вялікімі князямі, маскавіты прыгразілі ўжыць дзеля прызнання зброю.
Артыкулы Вечнага міру былі абвешчаны толькі наступным днём. Каб іх усвядоміць патрабаваўся час, таму адказ быў атрыманы праз тры дні. Баяры пачалі торг. Але ні дабіць торгу, ні тым больш піць магарыча не давялося.
Паабедняй парою 23 (13) красавіка 1605 года, у выніку нечаканага параксызму, магчыма ад дзеяння атруты, маючы пяцьдзесят чатыры гады, Барыс Гадуноў скончыў цараванне, пакінуўшы трон сыну Фёдару*. Але з царскай сям'ёю жвава ўправіліся князі Васіль Галіцын і Рубец-Масальскі з дваранамі Малчанавым і Шэфетдзінавым, а ўсіх родзічаў Гадуна, больш сямі дзесяткаў сямействаў, тут жа выправілі ў ссылку.
Засада, цары і «царэвічы»
Сцяжына была добра знаёмая абодвум. У шырокім полі нікога не бачна, цёмная смуга лесу яшчэ далекавата і коннік трываў у лёгкім адранцвенні, якое апаноўвае падчас доўгага пакалыхвання ў сядле, калі падковы аднастайна выстукваюць, што да пастою і начлегу не блізка. Конь сам пераходзіў з лёгкай рысі на спакойны крок і зноўку на рысь. Колькі яшчэ давядзецца ваяжаваць з-за гэтага другога Дзьмітрыя, лена думалася чалавеку.
Ні адмовіцца, ні іншым спосабам пазбегнуць цяжкой службы не мог і толькі міжволі лаяў імянітых вінавайцаў сваіх вандровак. Што чулася ад старэйшых, а што і сам дасведчыў у падзеях бурлівых год. Гары яны гарам маскоўскія закалоты, але сёння мусіш ведаць, што да чаго, дзеля ўласнага ацалення. Балазе ад юнацкіх год быў няблага ўсвядомлены ў дачыненнях з усходнім суседам Вялікага Княства. Яно век, кажуць, не мела спакою, само іншым не давала, але надта востра пайшло за царом, як яны завуць, Іванам Чацвертым. Як пайшло ад сакавіцкага дня 1584 году, калі сканаў гэты вылюдак і негадзівец Іван Жахлівы, так і няма тым маскоўскім закалотам спыну.
Калі пасля смерці Гадуна яснепан Леў Сапега страціў надзею дапяць свайго праз Вечны мір, па абодва бакі мяжы шмат казалася і шапталася, што дзеецца нешта зусім незвычайнае Нібыта царэвіч Дзімітрый цудам ацалеў у маскоўскай разні і мае прынесці люду шчасце і выбавенне з усіх згрызот і пакут. Дзеля таго, нібыта, у лістападзе таго ж 1605 года ў Кракаве ўзяў шлюб per procura з дачкою сандамерскага ваяводы Марынай Мнішах*. За адсутнага, дзеля патаемнасці і бянтэжлівасці, царэвіча маладую вёў пад вянец выдатны маскоўскі дыпламат дзяк Афанасі Власьеў*. Што гэта сведчыла? Адно і неаспрэчнае: рыхтуе царэвіч адпаведную хвілю, чакайце яго, добрыя людзі.
І ўзбілася такі адчайная пара на крамлёўскі сталец! прамармытаў ганец у свае маладыя вусы.
Спыніў каня, старанна агледзеў збрую, падцягнуў сядзельную папругу, спраўдзіў, ці не рассыпаўся порах на палічках пісталетаў. Неўзабаве і ўзлессе, час насцярожыцца. Не было лесу, гайка ці парослага хмызняком логу, адкуль не магла б выскачыць гайня двуногіх ваўкоў, званых шышамі, збройных цара Васіля, альбо зухаў царэвіча, цікаўных да ганцоў і кур'ераў.
Ці то сапраўды быў намер вялікага канцлера Сапегі, ці шмат іншых можных прыклала свае старанні, але карысці з уваскрэслага царэвіча атрымалася вобмаль. На світанні 27 (17) траўня 1606 года ў Маскве выбухнула паўстанне і ледзь не надоечы каранаваны Дзьмітрый страціў жыццё. Колішні прыхільнік Грышкі Атрэп'ева няблага прыклаўся да змовы супраць Самазванца і, пакінуўшы чудаўскую келлю, як новаменаваны мітрапаліт круціцкі Пафнуцій заняўся палітыкай. Не пуставаць жа святому месцу: нарок на царства імянітага баярына Васіля Шуйскага* і з нагоды ўрачыстасці адслужыў малебен. Цырымонія па праву належала старэйшым іерархам наўгародскаму ці растоўскаму мітрапалітам, але ад пэўнага часу на Масковіі ўсё з'іначвалася.