Тады ж, у дзвярах, ён дадаў, як заўсёды:
Прывітанне Шуману і Грыгу!
Дужа патрэбны ім твае прывітанні!
Дзверы шчоўкнулі. Надзя потым яшчэ доўга плакала, успамінаючы іх развітанне і з абразай кінутае «манашка». Быў у гэтым вызначэнні нейкі прыхаваны намёк. На тое, што ў ёй няма нечага істотнага, што патрэбна для звычайнага шчасця. І тады атрымлівалася, што калі ў Алега не было цікавасці да яе, дык вінаватая ў тым сама Надзя. Але час загаіў раны, усё адышло, страціла вастрыню і зрабілася ўспамінам, да якога яна імкнулася не вяртацца.
Час ад часу Алег нагадваў пра сябе, але часцей праз тэлевізар. На яго Надзя глядзела спакойна, нібыта ніколі ён і не жыў разам з ёй у адной кватэры, нібыта яны не снедалі на адной кухні і не мелі агульнага сына. Тое, што Алег рабіў на сцэне якія песні выбіраў, як рухаўся, якога колеру пінжакі насіў, усё гэта выклікала ў яе ўнутраную нязгоду, пярэчанне і штосьці падобнае на раздражненне. Патрываўшы хвіліну-другую, Надзя звычайна выключала тэлевізар і сядала за фартэпіяна развучваць чарговую праграму. Алег даўно зрабіўся прачытанай кнігай, вяртацца да якой ёй зусім не хацелася.
Частка трэцяя
Голас
Свет і людзі заўсёды падзяляліся для Надзі на дзве вялікія часткі. У адной з іх жыла музыка, у другой яе ніколі не было.
Патлумачыць той падзел словамі амаль немагчыма. Можа, варта назваць іначай душэўнай грацыяй ці высакароднасцю? Унутраная музыка выяўлялася па-рознаму: у абліччы, твары, голасе і яго тэмбры. Часам мілавідная бухгалтарка з раённага ці абласнога ўпраўлення культуры, прывабны твар касіркі ў хлебнай краме, аблічча выхавацелькі ў дзіцячым садку, куды хадзіў малы Алесік, звярталі яе ўвагу гармоніяй і высакароднасцю. I абавязкова голасам.
Чым далей ішоў час, тым больш прафесія рабіла Надзю ўспрымальнай да гукаў прыроды і чалавечых галасоў. Нават не спеўных, а звычайных, жыццёвых. Як вакалістка, яна была пераканана, што голас можа расказаць пра чалавека ўсё. Нібы кампютар, ён захоўвае ў памяці гісторыю жыцця, ён маленькая мадэль, адлюстраванне ўнутранай канструкцыі асобы. Інтанацыя, быццам чулы сейсмограф, фіксуе шчырасць ці фальш душэўных памкненняў.
У творчасці вастрыня ўспрымання гукаў дапамагала, у паўсядзённым жыцці стварала турботы. Мажная, крыклівая цётка, якая доўга і на ўвесь тралейбус дапытвалася, чаму вадзіцель не абявіў патрэбны прыпынак; сусед-алкаголік, які жыў на адной з Надзяй лесвічнай пляцоўцы і, перабраўшы меру, ганяў па кватэры жонку і дачку, адтуль чуліся яго хрыплы, прастуджаны голас, жаночы віск, енк, грымелі перакуленыя крэслы, дзынькаў разбіты посуд, такія ўражанні прыводзілі Надзю ў адчай. Хацелася заткнуць вушы і нічога не чуць.
Самае крыўднае заключалася ў тым, што былы Надзін муж з катэгорыі людзей, у душы якіх жыла музыка, спакваля, але няўхільна перайшоў да тых, дзе музыкі не было. Таму на яго не варта спадзявацца.
Думкі вярнуліся да маючага быць канцэрта. Гэта прэмера. Звычайна Надзя складала праграмы ўласных канцэртаў так, каб у першым аддзяленні гучалі творы сучасных кампазітараў, цяперашніх і жывых, а ў другім класіка. Новае і вечнае, незнаёмае і любімае. Калі ўлічваць псіхалогію ўспрымання, такая логіка беспамылковая.
У праграме бліжэйшага вечара абодва аддзяленні сучасныя творы. У гэтым ёсць пэўная рызыка. Каб не «перакарміць» адным кампазітарам і адным выканаўцам. Прафесіяналы, а іх будзе шмат, даслухаюць да канца, а вось аматары, чый густ выхаваны Бахам, Шубертам і Грыгам, аматары, чыё вуха не заўсёды прызвычаена да сучаснай музычнай мовы, ці не збягуць, самотныя, пасля першай дзеі?
Але задума агромністага вакальнага цыклу, частка якога павінна ўпершыню прагучаць падчас яе творчай вечарыны, была вельмі цікавая. Імклівая плынь чалавечых пачуццяў, гісторыя кахання так вызначыла Надзя для сябе сэнс і накіраванасць гэтай праграмы павінна прывабіць слухача. Тут ёсць свой сюжэт толькі не знешні, падзейны, а дынаміка, змена настрояў і эмацыянальнага напружання. Вершы, якія зрабіліся асновай цыклу, напісаны і паэтамі, і паэтэсамі. I таму зяўляецца ўражанне, што гісторыя кахання падаецца нібы з двух розных пунктаў гледжання Яго і Яе. Гэта дыялог выказаных пачуццяў і нявымаўленых думак. Такі падыход звычайна трымае ўвагу слухача. Зрэшты, паглядзім. Канцэрт усё пакажа.
Апошняя праграма яе творчы вечар. Дзякуй богу, ужо не першы. Надзю лічылі адной з самых таленавітых маладых спявачак краіны. Хоць паняцце «малады» ў творчасці адноснае. Малады, калі табе ўжо за трыццаць. Музычная школа, потым вучэльня, потым кансерваторыя пакуль адолееш, раней і не атрымаецца з цябе прафесіянала.
Апошняя праграма яе творчы вечар. Дзякуй богу, ужо не першы. Надзю лічылі адной з самых таленавітых маладых спявачак краіны. Хоць паняцце «малады» ў творчасці адноснае. Малады, калі табе ўжо за трыццаць. Музычная школа, потым вучэльня, потым кансерваторыя пакуль адолееш, раней і не атрымаецца з цябе прафесіянала.
Пра яе шмат пісалі. Прыгадвалі ў аглядах фестываляў, час ад часу ў газетах і часопісах зяўляліся творчыя партрэты і інтэрвю. Пісалі пра тое, што яна ўмее ўвасабляць розныя тыпы характару. Аблічча жанчыны моцнай і ўладарнай, чые пачуцці прымушаюць мужчыну падпарадкавацца; аблічча жанчыны-ахвяры нейчай пачуццёвай прыхамаці ці былой жарсці; жанчыны-цацкі ў руках сляпога лёсу. Пісалі, што яна ўмее ўвасабляць гармонію ўзаемаадносін і іх дысанансы, здольная адлюстраваць у голасе і яго адценнях, у выразе твару, міміцы, жэстах усю бясконцую разнастайнасць эмацыйных фарбаў і душэўных станаў.
Усе выразкі з газет, часопісы, праграмкі ўласных канцэртаў Надзя беражліва захоўвала. Калі цяжка ішлі рэпетыцыі або нехта сапсаваў настрой, яна даставала іх з шуфляды стала і пераглядала стос, нібы шукаючы ў напісаным пра яе маральную падтрымку і супакаенне. Але гэта здаралася рэдка. Часцей натхняла галінка клёна за акном, феерычнае багацце восеньскіх фарбаў, карціна, убачаная на вернісажы, твар у натоўпе. Але найперш сама музыка.
Апошнія шэсць-сем гадоў яна спявала шмат вакальных сачыненняў сучасных аўтараў. Ведаючы, што Надзя ахвотна адгукаецца на іх просьбы і прапановы, кампазітары часта прыносілі ёй новыя опусы. Здаралася, прысвячалі. Беручыся за новы, ніколі яшчэ не спяваны твор, Надзя адчувала сябе вандроўнікам, падарожнікам, якога чакаюць незвычайныя адкрыцці. Так у дзяцінстве яна чытала, а дакладней, глытала кнігу за кнігай! прыгодніцкія раманы. Піраты, скарбы, невядомыя землі і ўвесь час душа трымцела ад хвалявання: што будзе далей? Так i цяпер, калі яна перагортвала нотныя аркушы, яе вакальная душа хвалявалася: а што там далей?
Рамансы, песні, вакальныя цыклы, арыі з опер і аперэт Надзя развучвала хутка, лёгка, з задавальненнем. А вось над засвоеным матэрыялам працавала доўга, літаральна мучылася, перабірала безліч варыянтаў. Канцэртмайстар, яе любімая i незаменная Ірачка, бландзінка з капой узбітых пышных валасоў, часам не вытрымлівала, губляла цярпенне i рашуча заяўляла:
Надзея Аляксандраўна, мы пераходзім да наступнага твора!
Надзя пагаджалася, але ноты забірала з сабой i дарабляла дома тое, што не дарабіла з Ірачкай. Пачаўшы асвойваць камерную лірыку пэўнага класіка, яна звычайна перачытвала пра яго ўсё, што толькі можна было знайсці. Але найперш не разумныя музыказнаўчыя манаграфіі, хоць часам i ix таксама, а найперш ліставанне, мастацкія творы, прысвечаныя яму. Немагчыма спяваць, не адчуўшы водар той эпoxi.
Надзя заўсёды лічыла сябе чалавекам успрымальным да гукаў мовы. А калі пачала спяваць не толькі на італьянскай, якую ведала яшчэ з кансерваторыі, але i на французскай, нямецкай, гэта таксама падалося асалодай. Фанетыка мовы дзіўным, таемным чынам звязана з агульным духам нацыянальнай культуры. У чым выяўляецца такая сувязь, Надзя не магла сказаць дакладна, але ў яе наяўнасці не сумнявалася ні хвіліны.
Прайшло некалькі гадоў з таго часу, як Надзя пачала ўпэўнена адчуваць сябе ў прафесіі. Крытыкі пісалі, што яе чароўнае сапрана можа ўвасобіць усю гаму чалавечых эмоцый, што яна вырастае ў сапраўднага майстра. Можа, i так
Частка чацвёртая
Маэстра
У творчым жыцці Надзі заўсёды шанцавала, у жыцці асабістым менш. Часам яна думала: мо i праўду Алег казаў, што яна манашка? Калі адкінуць здзеклівы тон, дык ён штосьці дакладна акрэсліў. Ці таму, што не надта пашанцавала з мужам, ці то з іншай прычыны, але Надзю не вельмі цікавіла тое, што супрацьстаіць манаству. Застаўшыся адна, яна не кідалася ў новыя знаёмствы ці вясёлыя кампаніі. Рэпетыцыі, канцэрты, студэнткі, Алесік зaбipaлі ўсе сілы, i часу на пагулянкі не заставалася.
Зразумела, час ад часу Надзі нарэшце хацелася займець асабістае жыццё яна ўсё-такі жывы чалавек, жанчына, а не толькі спявачка. Дый Алесіку патрэбен бацька штодзень. А не такі, як Алег, добра, калі раз у два месяцы ўспомніць. Але тыя, з кім Надзю сутыкаў лёс, хто здаля ёй падабаўся, зблізку моцна расчароўвалі.
Дзіўна! Колькі знаёмых, прыяцеляў, паклоннікаў, а яна адна. Часам Надзя ўспамінала ранейшыя сімпатыі. Відаць, нездарма там нічога не клеілася. Адзін яе праважаты, важны, як певень, быў так захоплены ўласнымі справамі, што толькі пра ix i гаварыў, не забываючы праз кожныя тры словы пахваліць сябе. Другі, апынуўшыся з Надзяй у кавярні, прасіў прабачэння, што грошай не ўзяў, i таму яны замовяць толькі каву. Або яна заплаціць сама?.. Джэнтльмен, што тут сказаць! Трэці, не паспелі яны застацца ўдваіх, пачынаў без усялякіх уступных слоў і цырымоній хапаць яе за калені вільготнымі рукамі.