Увесь тыдзень, што Людвік быў у Вільні, Пелагея дапамагала ахмістрыні па гаспадарцы. Ішлі дажджы, зявілася шмат грыбоў, і сяляне кашамі насілі іх у маёнтак. Усяму гэтаму трэба было даць рады.
Марыя Іпатаўна з пакояў амаль не выходзіла, сядзела ў ядальні і раскладвала пасьянс. Яна вельмі пастарэла за апошні год і ўсе падзеі, што адбываліся навокал, успрымала, як прыкрую перашкоду ўласнаму спакою і засяроджанасці. Адзіным месцам, дзе яна яшчэ калі-нікалі зяўлялася, была пякарня.
Там, у сярэдзіне пакояў, заўсёды пахла хлебам і прыправамі, там яна адчувала сябе ўтульна і бяспечна. Яе звычка адкрышваць ад кожнага бохана па кавалачку скарынкі не падабалася ахмістрыні, але яна на тое не зважала. Пакуль ахмістрыня не паскардзілася графу і той не даручыў Пелагеі пагаварыць з жонкаю.
Размова скончылася нічым. Марыя Іпатаўна, абражаная, зачынілася ў спальні і двое сутак нікому не адгукалася. А напачатку трэціх, калі Пелагея выправілася ў школу, зайшла ў яе пакой, паскідала мапы ў грубку і падпаліла. Юшка была зачынена, і памяшканне напоўнілася дымам.
Калі Бронак з чаляднікамі адчынілі яго, графіня ляжала ў міжсценні пад сталом і амаль не дыхала. Столь і кафля на грубцы зачарнелі, пах гарэлай тканіны поўніў пакоі.
Марыю Іпатаўну вынеслі на двор, і там яна, хапіўшы свежага паветра, хутка ачуняла.
Пелагея, даведаўшыся пра здарэнне, толькі паціснула плячыма. Гэта было на яе непадобна, і Бронак вырашыў скарыстаць сітуацыю як зачэпку для размовы. Але яна не адрэагавала. Чаканне новага спаткання з Людвікам цалкам завалодала яе думкамі.
Людвік вярнуўся, як і абяцаў, праз тыдзень, напярэдадні дня Усіх Святых. Была субота, Лазоўскія збіраліся ў мястэчка да касцёла. Царква, што павінна была неўзабаве адчыніцца ў суседняй вёсцы пасля перабудовы з уніяцкай, яшчэ не працавала, і Андрэй Мікалаевіч таксама вырашыў зездзіць у мястэчка. Пелагея, якая згарала ад жадання як хутчэй пабачыць Людвіка, паехала з ім.
Спаткаліся ля Юдэлевай крамы. Імша ў касцёле і царкве скончылася адначасова, граф забег па нешта ў краму, а двойка Лазоўскіх якраз спынілася побач.
Людвік, крыху стомлены пасля падарожжа, выглядаў занадта засяроджаным.
Пелагея хацела нагадаць пра мапу, але ён сам загаварыў пра яе. Два дні шукаў такую, якая ёй патрэбна, але ўсё-ткі знайшоў.
Бачыце, стрымалі слова! сказала яна жартам і ўпершыню за ўвесь тыдзень гучна, весела засмяялася. Ну, дзякуй. А то Марыя Іпатаўна мае папаліла якраз.
Хочаце, падвязу вас аж да Дубраўкі?
Не-не, сказала яна і азірнулася на дзверы крамы, з якой павінен быў з хвіліны на хвіліну выйсці Андрэй Мікалаевіч. Тут паблізу сяброўка мая, Карольця, жыве, дык хочам да яе наведацца.
Дзень пры дні станавілася сцюдзёней. Але настрой у Андрэя Мікалаевіча быў добры: праца на лямусе падыходзіла да завяршэння. Склеп, лядоўня, галерэя усё было гатова, заставалася толькі набыць гонту для страхі.
Дапамаглі Лазоўскія. Старэйшы Людвікаў брат Валенты, які пасля вайны два гады адсядзеў у фартэцыі ў Дынабургу за помач французам, зараз рабіў у зямельным банку і намовіў лістоў у знаёмага немца. Напярэдадні Задушнага дня шэсць падвод прывезлі іх ад парома, а яшчэ праз чатыры дні дах быў даведзены да ладу.
Цяпер, калі ўсё было зроблена як след, а палеткі прыбраныя, можна было і адпачыць. Напрыканцы лістапада ў Марыі Іпатаўны быў дзень нараджэння, вырашылі яго справіць, запрасіўшы гасцей. Графіні, якая любіла атрымліваць падарункі, ідэя спадабалася.
Падрыхтаваць запрашэнні гасцям даручылі Пелагеі. Яна напісала тэксты прыгожымі літарамі, і ў суботу Бронак іх развёз: два Лазоўскім, павятоваму суддзі Барэйку і ягонай жонцы і Пелагеінай сяброўцы-настаўніцы Карольці.
На пачатку наступнага тыдня Пелагея з Бронакам двойчы зездзілі на падводзе ў мястэчка да жыда па бакалею і прэзенты для імянінніцы. Абодва разы Пелагея, каб менш загаворваць у дарозе з хлопцам, брала з сабою Антольку.
Добра ўцямнела, у пакоях пазапальвалі лямпы, а гасцей усё не было. Андрэй Мікалаевіч раз-пораз пазіраў на гадзіннік. Марыя Іпатаўна рабіла абыякавы выгляд, каторы раз раскладвала карты. Пелагея з ахмістрыняй і пакаёўкай Зосяй завіхаліся ля стала.
Першыя, хоць ім і было далей за ўсіх, прыехалі местачкоўцы. І тут жа, амаль следам, і брычка Лазоўскіх падкаціла да ганка.
Старога Лазоўскага не было, затое разам з Людвікам прыехаў Валенты. Не такі вытанчаны ў абыходжанні, як брат, ён ад першае хвіліны не спадабаўся Марыі Іпатаўне.
Добра ўцямнела, у пакоях пазапальвалі лямпы, а гасцей усё не было. Андрэй Мікалаевіч раз-пораз пазіраў на гадзіннік. Марыя Іпатаўна рабіла абыякавы выгляд, каторы раз раскладвала карты. Пелагея з ахмістрыняй і пакаёўкай Зосяй завіхаліся ля стала.
Першыя, хоць ім і было далей за ўсіх, прыехалі местачкоўцы. І тут жа, амаль следам, і брычка Лазоўскіх падкаціла да ганка.
Старога Лазоўскага не было, затое разам з Людвікам прыехаў Валенты. Не такі вытанчаны ў абыходжанні, як брат, ён ад першае хвіліны не спадабаўся Марыі Іпатаўне.
Яшчэ арыштантаў не хапала, скарыстаўшы момант, калі ўсе выйшлі на двор праветрыцца, сказала яна Пелагеі. Вось уробіць што, тады будзеце ведаць.
Што ён уробіць, цёцечка? засмяялася тая. Скажаце!
Яна хуценька ўвайшла ў будынак, нячутна прычыніла дзверы, хіснулася за шафку, дзе стаяў ложак для чэлядзі. У памяшканні пахла стружкамі, з-пад ісподу, хоць лёд яшчэ не паклалі, пацягвала холадам.
Дзверы з пакояў расчыніліся, нехта зашоргаў нагамі па жвіры, няспешна наблізіўся да лямуса. «Можа, Бронак», падумала яна і стаілася ў цемры.
Аднак ішоў не Бронак. Пра тое яна адразу здагадалася, як толькі чалавек пачаў намацваць уваход. Бронак ведае пабудову і наўрад будзе гэтак доўга валаводзіцца з дзверыной. Ды і не парфуміцца ён, а тут ад паху не прадыхнуць.
Вы тут, панна Пелагея? Голас, крыху прастуджаны ці то проста сіплы ад выпітага, канчаткова развеяў сумнеў.
Яна выйшла са схову, моўчкі наблізілася ў цемры да Людвіка.
Я тут, сказала і з жахам адчула, як рука міжволі пацягнулася да ягонай.
Людвік абхапіў яе за стан, абдаў дыханнем, прыціснуў да сябе так моцна, што яна войкнула ад болю. Але вызваляцца не стала занадта ж жаданай была гэтая хвіліна.
Хадзем на галерэю.
Нешырокая, ледзь дваім змясціцца, галерэйка была мокрая ад нядаўняга дажджу. Пелагея адхінулася спінаю да парэнчы, гледзячы ў густую, з водарам прэлае травы цямрэчу, гучна засмяялася. «Шчасце на краі сусвету які цуд!» падумала і зняможана асела на падлогу пад цяжарам Людвікавага цела.
Андрэй Мікалаевіч увайшоў у пакой, знарок, як заўжды, калі хацеў выказаць незадаволенасць, грукнуў ботамі, грузна апусціўся ў фатэль ля акна.
Што ж Браніслава крыўдзіш, пляменніца?
Я? Крыўджу? Пелагея зрабіла круглыя вочы. Што вы, дзядзечка?
Граф колькі хвілін моўчкі глядзеў на яе.
Адязджае ён, вось што.
Адязджае? Куды?
У Крайну. Будзе там Тацяне і Валодзю памагаць. Нядобра атрымалася.
Маёй віны няма ў тым, ціха, але ўпэўнена сказала яна.
Такое судзіць цяжка, устаючы, сказаў Андрэй Мікалаевіч. Тут кожны сам сабе суддзя. Адно прашу: развітайся па-чалавечы. Ён любіць цябе.
Любіць! Пелагея ўздыхнула. Любiць гэта добра, але так мала, дзядзечка.
8
18271828
Школа
Марыя Іпатаўна памерла лёгка, суботнім надвячоркам, пад пошум кароткага узляцеў і тут жа аціх дажджу. Яшчэ на пачатку лета ў яе распухлі ногі, пухліна паступова паднялася вышэй, спаралізавала сэрца. Так сказаў лекар, і нічога не заставалася, як яму паверыць.
Напярэдадні, калі жонцы стала зусім кепска, Андрэй Мікалаевіч выправіў фурмана ў мястэчка па папа. Але было запозна, калі той прыехаў, графіня ўжо не дыхала. Туфіля з дзеўкамі ўзяліся мыць нябожчыцу, Антольку выправілі ў Станулі паведаміць Лазоўскім.
Прыехала адна Пелагея. Нервова прайшла на покуць, схілілася над цёткай.
Людвік яшчэ не вярнуўся? глытаючы слёзы, спытаў граф.
Мабыць, заўтра вернецца, адказала яна спакойна. Злосць на мужа, што не ўзяў яе з сабою ў Дынабург на хрэсьбіны Валентавага першынца, яшчэ не прайшла, але паказваць яе тут, пры нябожчыцы, было недарэчы.
Што рабіць мне цяпер? усхліпнуў Андрэй Мікалаевіч. Такі год нядобры Бяда адна не ходзіць. Там ліст у вітальні, пачытай.
Пелагея выцерла далонню мокрую шчаку, перайшла ў вітальню.
Ліст быў з Крайны, ад Тацяны Мікалаеўны. Яе Валодзю два гады таму за ўдзел у снежаньскім паўстанні саслалі ў Сібір, і днямі ён там загінуў пры пераправе праз таёжную раку. Цяпер яна зусім адна і не ведае, што рабіць з маёнткам.
Андрэй Мікалаевіч увайшоў у вітальню, стомлена апусціўся на канапу.
Труну добрую зрабілі, сказаў неўпапад. А вось дзе пахаваем Марыю Іпатаўну?
У мястэчку, пры царкве, дзе яшчэ. Не на гэтым жа вясковым, дзе адны каталікі. Пелагея склала ліст, аддала графу. А наконт Крайны таксама вельмі не турбуйцеся. Я, можа, хутка туды паеду, дык даведаюся, што ды як.