Году таксама, відаць было па ўсім, ажыло: пупырышкі надзьмуліся, зрабіліся мяккія і пульхныя, бы нарыў на пальцы.
Пелагея разрэзала нажом кару на дрэве, акуратна, як вучыў садоўнік Зыгмусь, уставіла ў разрэз флянец і гэтаксама акуратна затуліла яго столкамі кары. Затым моцна перапавіла надрэз колькі разоў анучаю і завязала яе на тугі вузел.
Усміхнулася сама сабе: соку шмат у дрэве, вунь як пацякло значыць, прыжыве.
Ад пакояў, з-за алеі, данёсся тупат нехта ішоў. Яна хіснулася ўбок, шпурнула шклянку ў кустоўе, пайшла насустрач гукам.
Андрэй Мікалаевіч, худы (пасля смерці жонкі ён вельмі падупаў), убачыў яе, паспяшаўся прывітацца:
Пелагея! Што тут робіш?
Ды вось, вырашыла цябе наведаць, дзядзечка, адказала яна.
Вельмі добра. Лішні раз перад адездам спаткацца не зашкодзіць.
Значыць, усё-такі адязджаеш?
Ён дапаў да альтанкі, аддыхваючыся, увайшоў унутр, сеў.
Учора зноў атрымаў ад Тані ліст. Так ужо просіць вярнуцца.
А з пакоямі што?
Прадам. Гаспадара, што быў перада мною, Кандратовіча, сястра жадае набыць. Няхай купляе, як-ніяк роднае котлішча. Шкада мне: прывык, і людзі тут неблагія.
Ага, неблагія! успыхнула Пелагея. Хацела яшчэ сёе-тое сказаць, але стрымалася: навошта псаваць настрой старому чалавеку.
Ды і спяшалася: у школе прызначыла рэпетыцыю хору крайнаўскіх песень, а яшчэ тры вярсты цягнуцца паўз шарачок.
* * *Павэлак
(з запісаў былога сябра таварыства філарэтаў настаўніка Юльяна Пачопкі для этнаграфічнага бюлетэня)
Паночка помню, а як жа. На панадворак тока ступілі, адразачку і прыпомніў. Мала змяніліся, патаўсцелі троху, а твар гэдакі самы. Праўда, патаўсцелі. Наш тэж таўсты. Гэнан самы, Мікалаевіч, што пры хранцузе быў астаўшыся, сеў. Добры пан, ня ціснець. Як няўрод, і паможаць яшчэ. Летась гужавую[9] двума разамі ў Рыгу адбылі, і па ўсём.
Апатаўна ягоная памёрла, дык адзін цяперака. Паня дзівакаватая была, усё сама сабой, ні слова з кім. Раз пажар уробіла ледва рады далі. Каб троху йшчэ, гамон быў ба. Мая Туфіля зёлкамі посля адпойвала. Нешта з ахмістрыняй зайшло, во і зробіла. А тады зразу й сохнуць пачала. Пахарон важны быў, з музукантамі. У мястэчка вязлі, як з пруцэсіі акурат.
Мікалаевічу Палагея памагаець. Перва за Бронакам аканомавым улягала, а посля, як ён паехаў, з Лазоўскім маладзейшым, пана станулёўскага сынам, знюхалася і замуж за яго зайшла. Тамака ў пакоях жывуць, а сюды нараччас прыязджаюць. Ня любіць нас. Іншы раз глянець ворах па плячох. Уперад другая была за наўчыцельку, Карольця. Гэна з польскага вучыла, а як Палагея прыехала, саступіла ей. Тэж гунуровая, але дружуць. Анадась, відалася, западрэнкі ля ракі хадзілі.
Песні? Не. Бабы болі часці пяюць, а мужукі не. На валоцы зацягаесся не да песень. За Дзвінай у Краслаўцы, кажуць, паня ёсці, добра пяець. Нашы ей наравяцца, простыя. У Станулёх, у пана Людвіка, папытайцеся, ён знаець. Гэна пяець, праўда. Што ж, як нечага болі робіць Мы па святах тока: на Каляды там у вігілію ці на Вяльканац, а так не.
Дзераўца? Што яму расцець. Трава каля яго клустая. Летась брат мой, Банэдак, мала ня беркавец[10] пошару ўзяў з двух укосаў. Гною многа ад ягад, во і родзіць. Густая трава, касы не сцягнуць. Паспробаваць сёлета пад жыта ягад растрасці. Цяперака сіла ў мяне, Антолька памагаець. Спрытная дзеўка, каб чалавека ей добрага. Вучанай цяжка найсці: мальцы простыя ўсюдых, а падпанак які сам глядзіць, каб багацейшую ўзяць. Кажу сваей: пашто было ўчыць, ні паня, ні мужычка цяпер.
Двор лоўкі, ку-уды! Лядоўню нанова адробілі, гонтай пакрылі. Унізе, дзе крукі для тушаў, дол выцамантавалі, аж блішчыць, хош таньч на ім. У капцільні пліта новая. Тым тыгоднем з Банэдакам комін чысцілі, дык паглядзелі. Ку-уды, гаспадар Мікалаевіч! Шкода будзець, як адедзець. Туфіля кажаць, чула, бытта да сястры збіраецца. А можа, чуткі тока. Каб жа ж і астаўся ўжо. А то неспакойна ўсюдых крый божа чаго.
Што неспакойна? А халера яе ведаець. Рух нейкі, усе ездзіюць. Упярод цішэй было. Заўчора з мястэчка маршалак[11] былы з пісарам з нейкай паперчынай цягаліся. Бытта Польшч ізнова хочуць зробіць. Але нас не чапаюць, усё са шляхтай болі. Каб што й ня зробілася з гэнага цягання. А то будзець, як у вайну. Рабункі ўсякія і голад табе. За Антольку боязна.
Вясна дрэнь сёлета, слізкая. Гнілая, хорт яе: дажджы а дажджы. Чэрвец на носе, а ў гародзе як з восені шэра.
Ага, давідзэня. Як што якое захадзіцеся, не стыдайцеся. Можа, цяперака? Зраня курыцу засек, мая квашаніну[12] робіць пачастуецеся. Не? Ну, як ведаеце
9
1829
Помста
Яна выйшла са схову, нібыта ўсё яшчэ спадзеючыся на нейкі цуд, рашуча ступіла да ганка. І толькі сабралася з духам, каб пастукаць у шыбіну, як убачыла Людвіка. Ён сядзеў ля стала воддаль ад акна і размаўляў з нейкім мужчынам. Твары ў абодвух былі сурёзныя, перад абаімі клубіліся параю кубкі з гарбатай. Праз колькі хвілін яны паўставалі, накіраваліся да дзвярэй.
Пелагея хіснулася назад у схоў, стаілася ў прыцемку паміж плотам і зараснікамі бэзу.
Выйшаў адзін незнаёмец. Трымаючы рукі ў кішэнях і штосьці ціха насвістваючы сабе пад нос, прайшоў міма яе і знік у цемры.
Яна вярнулася да ганка, зазірнула ў акно.
Людвік сядзеў на ранейшым месцы. Ззаду стаяла Карольця, адной рукой абдымала яго за плечы, другою вадзіла па грудзях. І праз заімглёную шыбіну няцяжка было здагадацца, што яму гэта даспадобы. Сцэна, аднак, працягвалася нядоўга.
Карольця ўзяла лямпу, пасунулася ў спальню. Людвік увайшоў у спальню следам за ёю, не чакаючы, пакуль яна распранецца, дацягнуўся рукою да лямпы, выкруціў кнот.
Пелагея як здранцвелая застыла перад акном. Значыць, усё праўда, што ёй сказалі? Хацелася заплакаць, але слёз не было.
Яна рванулася з месца, пашыбавала паўз клумбы з кветкамі ў завулак, дзе, заўважыла яшчэ, калі ішла сюды, да Карольці, стаялі не распрэжаныя мужавы коні.
Яна падхапіла Любашу за плечы, Людвік за ногі, і яны ўдваіх, тузаючы, пасунулі безуладнае цела на край ложка, падалей ад дыму. Воблака ўгары парадзела, бязладнымі пасмамі хіснулася пад столь. Але тут жа зноў асела долу, да галавы Любашы. Людвік кінуўся раз ганяць яго наўлечкаю, але яму перабаразнілі. Карольця, вясёлая, у новым белым строі, выплыла зза рабрыны, схапіла Людвіка за руку, пацягнула да сябе. Пелагея памкнулася да іх, каб развесці, але сяброўка адпіхнула яе. Затым загарадзіла Людвіка сабою, трымаючы за руку, падышла да Любашы і гучна зарагатала. Падхоп лены выдыхнутым ёю паветрам дым зноў самкнуўся ў воблака, павольна асеў на Любашын твар
Яна вырвала з рота лінейку, яшчэ не апрытомнеўшы як след, узняла голаў.
Вось так, панечка. Антолька трымала яе адной рукой за плячо, другою спрытна сцягвала з падушкі акрываўленую наўлечку.
Пелагея расплюшчыла вочы: Антолька і Фларыян стаялі ва ўзгалоўі, спачувальна глядзелі на яе.
Вам лепш паляжаць. Фларыянаў голас канчаткова вывеў яе з забыцця.
Але яна не паслухала: счакала, калі Антолька з Фларыянам выйдуць, тут жа паднялася, перайшла ў фатэль. І толькі паспела ўладкавацца ў ім, як з калідора пачуліся крокі.
Людвік, чырвоны ад хады, у заляпаных гразёю ботах, уляцеў у пакой, кінуўся да яе.
Бедная мая, загаварыў і прыкленчыў побач. Прабач, што гэтак позна Коні, трасца іх, сарваліся з прывязі, дык пешкі давялося з мястэчка шкандыбаць. Цёмна, хоць вока калі, чыста збіўся. А тут дождж яшчэ Даруй!
Усё парабіў, што меўся? не зважаючы на перапрашэнні, спытала яна. Карольці перадаў, што прасіла?
Ой, Карольці! Ён ляпнуў сябе далонню па лбе, дастаў з кішэні паперчыну. Зусім забыўся да яе зайсціся. Ну, прабач, не крыўдуй.
Ладна, сама паеду.
Сама! запярэчыў Людвік. Не пушчу адну.
Пусціш. Пелагея адкінула галаву на спінку фатэля, паказваючы, што размова скончана, заплюшчыла вочы.
Яшчэ шмат што мела сказаць мужу, але зараз было не да слоў.
Карольця, на дзіва бадзёрая пасля неспакойнае ночы, спачатку доўга, нашмат даўжэй, як звычайна, адшчэплівала засаўку, а ў пакоі ўсё ніяк не магла ачомацца ад неспадзяванага візіту: цікавала спадцішка за выразам твару госці, хапалася то за адно, то за другое. Упэўнілася ўрэшце, што ўсё нібыта ціха і скандал не пагражае, супакоілася, прынялася ладзіць пачастунак.
Усё сама. Пелагея няўхвальна ўсміхнулася. Узяла б якую дзеўку, хай бы рабіла.
Антольку узяла б.
Антольку! А мне хто будзе памагаць? Ды ёй і падвучыцца не пашкодзіць.
Глядзі, навучыш на сваю галаву.
А ты?
Я іншае Флякі навучу гатаваць.
Флякі! Пальшчызну ў мазгі ўбіваць! Дужа вы рахманы,[13] палякі, як пагляджу!