Мастак. Да 200-годдзя з дня нараджэння Тараса Шаўчэнкі (зборнік) - Тарас Шаўчэнка 5 стр.

На шчасце, паэт ачуняў. Шаўчэнка ў пачатку 1846 года канчаткова завяршае альбом сваіх твораў.

23 паэтычныя творы за тры гады 1843, 1844, 1845 заносіць ён у рукапісны зборнік і дае яму назву «Три літа». Адкрывае любоўна створаны альбом верш «Чигрине, Чигрине», напісаны 19 лютага 1844 года, а завяршае «Заповіт» ад 25 снежня 1845 года.

«Розрита могила» пачынаецца пытальнай інвектывай:

Цяжкая хвароба ў канцы 1845 года і велізарнае псіхаэмацыйнае ўзрушэнне, выкліканае прадчуваннем смерці, схілілі Шаўчэнку да канчатковага выбару свайго лёсу. Ён бачыў сябе нацыянальным паэтам, духоўным правадыром свайго народа. Пра гэта сведчыць і аўтапартрэт шарж на адваротным баку малюнка Ераміі, а на старонцы трэцяй, пасля старонкі другой з загалоўкам, паэт падае эпіграф са Старога Запавету на царкоўнаславянскай мове пад назвай «Молитва Ієремії пророка».

Што сімвалізуе Ерамія і за што моліцца ён у Шаўчэнкі, над чым яго плач?

Пакліканне прарока будзіць закалыханы няволяй дух свайго народа, абуджаць яго свядомасць і весці яго за сабою праз церні выпрабаванняў для набыцця свабоды і нацыянальнай годнасці. Ерамія плача над лёсам габрэяў, якія трапілі за грахі бацькоў у няволю да сваіх былых рабоў. Князёў іхніх пакаралі смерцю, старэйшыны не ў пашане, моладзь знемагае на рабскай працы, а паэты-прарокі нямеюць. Цалкам выразная аналогія з Украінай, відавочная праекцыя вобраза біблейскага Ераміі на сваё як паэта і духоўнага правадыра нацыі пакліканне.

Складаючы «Три літа» гэты своеасаблівы дыялог з Богам пра Украіну, пра ўкраінскага чалавека,  Тарас Шаўчэнка бачыў свой лёс як нацыянальнага прарока, адказнага за вывад з «егіпецкага палону» роднага народа нават коштам уласнага фізічнага быцця.

Паэту трыццаць адзін год, а ён хваравіта перажывае няўмольны лёт часу і баіцца «заснуць навекі», не пакінуўшы за сабой следу. Але яго болей палохае сон на волі, чым кайданы і смерць у няволі, таму ён моліць у Бога хоць злога лёсу, калі не заслужыў лёсу добрага:

Яго болі і перажыванні ад крыўды, нанесенай Украіне, ад няшчасцяў свайго народа, нацыянальнай варожасці і заняпаду нацыянальнай душы.

Малады Шаўчэнка перасцерагае ад братазабойчай варожасці, ад асляплення сумнеўнай славай, здабытай на полі крывавай помсты, бо кроў спараджае кроў, зайздрасць выклікае гвалт, гістарычнае забыццё прыводзіць да паўтарэння горкіх здрад і нацыянальных паражэнняў.

Перасцярога важная для Шаўчэнкі місія. Місія яго слова, яго «агню святога». Паэт бязлітасна аспрэчвае размежаванне нацыянальных сіл пад спакуслівы бляск лёгкай нажывы, асуджае грэшнае забыццё мінулых і цяперашніх чалавечых пакут, выклікае Божую кару на галовы тых, хто далей гатовы хадзіць у ярме, хто і далей распінае малодшага брата, імкнецца аддаць свой народ «на здзек суседзям».

Хваравітае рэагаванне Шаўчэнкі на трагічныя гістарычныя падзеі мела жыватворную мэту: праз суперажыванне мінулага, праз драматычныя раны да абуджэння нацыянальнай свядомасці, да маральнага ачышчэння, аздараўлення духу. Таму, лічыць ён, віну за рабства і спусташэнне варта бачыць перш за ўсё ва ўласных палітычных памылках, у перараджэнні ўкраінскай душы, у спрэчках, янычарстве, у здрадзе роднай нацыі, свайму народу.

Шаўчэнкавае слова вярталася ва Украіну для таго, каб абудзіць прыспаны нявольніцтвам дух, усяліць у свядомасць народа веру ў лепшы дзень, падняць нацыю на самаздзяйсненне, запаліць энергіяй тварэнне новага лёсу.

Ніколі і ні ў чым Шаўчэнка не ўзвышаў свой народ над іншымі, наогул не шукаў у ім рыс, уласцівых толькі яму і больш нікому. Ён быў не проста чалавекам, быў праўдзівым Чалавекам у прамым сэнсе гэтага слова,  пры тым, што быў сынам свайго часу і свайго народа, падзяляў іх недахопы ў дробным, але ў вялікім ішоў на шмат гадоў наперадзе, пра некаторыя рэчы мог сказаць так, як мы сёння не выказаліся б,  але гэта таму, што быў ён чалавекам праўды і не прыстасоўваўся да ідэальных уяўленняў, нават уласных. Не меў патрэбы ні цягнуцца да народа, ні нагінацца да яго, ні «дыялектычна» спалучаць адно з адным, як гэта даводзілася рабіць многім і многім людзям, выдатным, сумленным, але пастаўленым лёсам на вялікай і часта непераходнай адлегласці ад народа. Для яго народ не быў тэарэтычнай праблемай, ні нават шуканай кропкай апоры. Ён сам быў народ, таму што жыў яго жыццём і паняццямі.

Гэта быў менавіта лёс, гэта значыць болей, чым нават поўнае прысвячэнне сябе служэнню роднаму народу. Адсюль, з аднаго боку, гнеўнае бічаванне сацыяльнай несправядлівасці, жыццёвай няпраўды, з другога гарачае слова пра гераічныя моманты нацыянальнай гісторыі, звязаныя з барацьбой за свабоду, пра пераможны дух народа,  але не для яго ідэалізацыі і самалюбавання і пыхі, а з мэтай абудзіць прыспаную нацыянальную свядомасць і дух народа. Адсюль спалучэнне ідэі нацыянальнага вызвалення і развіцця з сацыяльным пераваротам і перабудовай, атаясамленне айчыны і яе лёсу з працоўным народам і яго лёсам; брацкія пачуцці да ўсіх іншых народаў, акрамя каланізатарскіх элементаў у іх; сумленны інтэрнацыяналізм, які ведае свой абавязак перад агульначалавечай сямёй народаў, аднак мае мужнасць і гэтай сямі народаў нагадаць пра яе агульначалавечы абавязак перад сваёй пакрыўджанай нацыяй, без раўнапраўнага сцвярджэння якой свет будзе няпоўны і несправядлівы, такім чынам, не будзе мець апраўдання перад сумленнем і розумам.

Таму пякельныя пакуты душы за крыўды сваёй айчыны, якія не спыняюцца ні на хвіліну, балючае перажыванне гістарычнай несправядлівасці і разнастайнай тупой пагодненасці з ёй, тытанізм уступання ў барацьбу з усімі варожымі сіламі, нават з самім Богам за свой родны народ, чэрпанне сілы ў бяздольным працоўным людзе і парыванне падняць яго да новага жыцця, да бою

Вялікая любоў ускладае вялікія абавязкі і дае вялікія правы. І той, у каго цяжкія пакуты душы нарадзілі словы гарачай любові да сваёй шматпакутнай айчыны, той меў права казаць ёй і горкія словы болю, гневу і сораму. Бо адна толькі любоў, адны толькі словы любові не былі бы праўдай і да праўды не давялі б. А ён быў прызваны сказаць «святую праўду на зямлі», тое новае слова, той «новы голас», пра які ён маліў «святую праведную маці»:

Гэтае вогненнае слова Шаўчэнка явіў з Украіны, і яно было адначасова словам любові да Украіны, словам нянавісці да яе ворагаў, словам нецярпімасці і гневу супраць «злозачатых», недастойных сыноў самой Украіны. Гэтае вялікае трыадзінае слова Шаўчэнкі ва Украіне «свяцілася», жыло і памнажалася ў сэрцы народа, яно памнажалася і разрасталася ў словах спадчыннікаў Шаўчэнкавага духу Івана Франко, Лесі Украінкі, Вольгі Кабылянскай і яшчэ шмат-шмат каго

Тут аб адным складніку гэтага «трыадзінага» слова. Шаўчэнка творца ва ўкраінскай літаратуры, у духоўным жыцці Украіны таго магутнага і бязлітаснага духу нацыянальнай «самакрытыкі», што заўсёды быў патрэбай і ўмовай вялікага сацыяльнага і нацыянальнага руху, усякага вялікага нацыянальнага адраджэння і спаборніцтва,  і які з тых часоў ва ўкраінскай літаратуры гучаў пільна і востра, стаўшы адным з вядучых яе матываў (успомнім матывы нацыянальнай «ганьбы» ў Лесі Украінкі, «здрады» ў Вольгі Кабылянскай, успомнім знакамітае Франковае: «ад сораму, які нашчадкаў позніх будзе паліць, заснуць я не магу»).

Такія матывы знаёмыя многім літаратурам свету, асабліва літаратурам народаў, якія падвергліся нацыянальнаму прыгнёту, катастрофе ці заняпаду і ўзяліся за вялікую гістарычную справу нацыянальнага адраджэння.

Выразныя аналогіі знойдзем у творчасці Беранжэ, Гюго, у Лесінга, Гейне, Зейме, іншых нямецкіх паэтаў-дэмакратаў першай паловы XІX ст.; у Герцэна, Чарнышэўскага, Салтыкова-Шчадрына, В. Курачкіна, а асабліва у паэтаў нацыянальна-вызваленчай барацьбы: Міцкевіча, Пецёфі, Хрыста Боцева, Хасэ Марці Можна спаслацца і на высокую хвалю нацыянальнай самакрытыкі ў французскай літаратуры канца XІX ст. (у прыватнасці, Рамэна Ралана) пад уплывам паразы ў франка-прускай вайне 1870 года і выкліканай ёю нацыянальнай дэпрэсіі (а наколькі цяжэйшай была гістарычная катастрофа Украіны!). Ва ўсіх гэтых пісьменнікаў знойдзем нямала амаль даслоўных пераклічак з нашымі Шаўчэнкам, Франко, Лесяй Украінкай. І гэта не выпадкова: супастаўляльныя абставіны даюць супастаўляльныя наступствы.

Але адначасова Шаўчэнка вельмі спецыфічны ў характары і амаль недасяжны ў энергіі бічавання «ўласнага» панства, псеўдапатрыятызму, рабства, лакейства, халуйства, заспанасці, ленасці, страты традыцый гераічнай барацьбы за свабоду. Тут у яго ёсць моманты глыбокай унутранай супольнасці з вялікімі паэтамі нацыянальных адраджэнняў шэрагу іншых народаў Расійскай імперыі.