W rozpaczy zwraca się wykluczony ze szkoły chłop do chóru Chmur o poradę. Arcychmura poleca, aby zmusił syna do wstąpienia na studia. Odrzykoń, któremu ojciec zagroził wypędzeniem z domu, zgadza się volens nolens57 na wolę ojca. Występują dwaj rzecznicy, jako przedstawiciele, personifikacje, dwu kierunków wychowania staroświeckiego i modnego (sokratycznego): w szermierce słownej tj. w agonie, zwycięża modny nieprawy rzecznik, przedstawiciel szkoły Sokratesa. Odrzykoń oddaje się mu z przekonania, zostaje uczniem pomysłowni i czyni szybkie postępy w sofistyce. Tymczasem lichwiarze nachodzą Wykrętowica o pieniądze: zaufany w biegłość prawniczą syna, przepędza ich skąpy chłop batogiem. Nauka syna skończona: Sokrates oddaje ucznia wyzwolonego ojcu, który z uciechy wyprawia ucztę tak zdolnemu jedynakowi. Na tej uczcie powstaje między ojcem a synem sprzeczka o Eurypidesa, którego stary nienawidził: zuchwały synek używa jako argumentu pięści i to tak skutecznie, że ojciec wypada z krzykiem o pomoc. Syn dowodzi bardzo umiejętnie, że ma prawo bić ojca, nawet matkę, i że dobrze uczynił, tak postąpiwszy. Wtedy nareszcie zrozumiał stary Wykrętowic, jaka ta nauka58
20
Apologia dialog Platona, bardziej znany pod tytułem Obrona Sokratesa. [przypis edytorski]
21
odszedł z tym przekonaniem, że jest mędrszy Jakob Burckbardt Griechische Kulturgeschichte III, str. 380384. Tą nieustanną krytyką, zawsze bezwzględną, często brutalną (Laches), uprawianą z artystami, uczonymi lub zwykłymi śmiertelnikami, z ojcami rodzin wobec synów, młodzików zuchwałych, których uświadamia a którzy przy lada okazji wybuchają śmiechem na widok zakłopotania starszych osób, sprawił Sokrates, że wszystko, co żyło, uciekało na cztery strony świata, gdy go tylko ujrzano gdzieś na rogu ulicy; ostatecznie oburzył wszystkich: uczonych, artystów, kapłanów, prawdziwych demokratów, którzy mu nie mogli przebaczyć, że na czele oligarchii stali jego uczniowie, wreszcie patriotów starego pokroju, zaciekłych nieprzyjaciół sofistyki. Chmury powstały właśnie w czasie, kiedy ta nienawiść była powszechna. Zaznaczyć tu należy, że Hellenowie byli niezmiernie ambitni i wrażliwi na formę dyskusji, były wypadki, że sofista, pokonany i zawstydzony wobec publiczności, szedł do domu, pisał odpowiedź i obronę swej tezy i popełniał samobójstwo. Już jeden z uczniów Pitagorasa, urażony surowym słowem mistrza, odebrał sobie życie. Diogenes Laertios, II, 11, 1; Plutarch, De adulatione et amico c. 32. [przypis tłumacza]
22
Orestes (mit. gr.) syn Agamemnona i Klitajmestry, który pomścił ojca, zabijając jego morderczynię a swoją matkę. [przypis edytorski]
23
Elektra (mit. gr.) córka Agamemnona i Klitajmestry, wspólnie z bratem zabiła matkę, mszcząc się za śmierć ojca. [przypis edytorski]
24
Acheront (mit. gr.) rzeka w podziemnej krainie umarłych, jej nazwa oznacza płynący cierpieniem. [przypis edytorski]
25
Hades (mit. gr.) podziemna kraina umarłych. [przypis edytorski]
26
Ajschylos (525456 p.n.e) dramaturg grecki, uważany za twórcę tragedii jako gatunku literackiego. [przypis edytorski]
27
Eurypides (ok. 480406 p.n.e.) dramaturg grecki, autor tragedii, uznawany za reformatora gatunku. [przypis edytorski]
28
podanie, krążące w Atenach, że Sokrates pomaga Eurypidesowi w twórczej pracy krytyczni historycy zaprzeczają w ogóle temu, żeby Eurypides pisał pod wpływem Sokratesa, gdyż risum teneatis był o całych 15 lat starszym od Sokratesa; zapewne wtedy, gdy Eurypides miał lat 20, a Sokrates 5, wpływu tego nie było, ale różnica pojęć znikła, gdy pierwszy miał lat 45, a drugi 30. [przypis tłumacza]
29
ale potępić Sokratesa, uwierzyć, że działał jak sofista, że Arystofanes genialnym wzrokiem (.) dostrzegł trafnie Jakob Burckhardt Gr. Kulturgeschichte III, str. 381 nazywa go również sofistą. [przypis tłumacza]
30
exemplum (łac.) przykład. [przypis edytorski]
31
[zapatruje się na chór] jako na coś podrzędnego, byle było () klasycznym przykładem takiego byle było jest chór w jego Hippolitosie. Niewiasty opowiadają publiczności, że ich przyjaciółka była przy studni, aby wyprać bieliznę i tam słyszała od innych praczek, że Fedra zachorowała! [przypis tłumacza]
32
państwo, rząd wydzieliły działaniu muzyki pierwszorzędne, wychowawcze zadanie () liczyły na to, że () spełni nadzieje wyhodowania pokolenia dzielnego Burckhardt III, str. 155157. [przypis tłumacza]
33
proojmion (gr.) wstęp a. modlitewny utwór poetycki. [przypis edytorski]
34
przez usta Ajschylosa w Żabach Żaby w. 1419. [przypis tłumacza]
35
w innym miejscu powiada bóg Dionizos Żaby 10531056. [przypis tłumacza]
36
Sokrates sam wypomina przed sądem nazwisko Arystofanesa (..) (Plato) Jakob Burckhardt, Griechische Kulturgeschichte III, str. 288. [przypis tłumacza]
37
Bakchos (mit. gr.) bóg wina, znany też jako Dionizos; w mit. rzym.: Bachus (Bacchus). [przypis edytorski]
38
Z tego arcydzieła platońskiego wnosić, że Platon i Sokrates uważali Chmury za żart niewinny A. Couat, Aristophanes et l'ancienne comédie attique, Paris 1899, str. 311, 312. Edward Meyer, IV. str. 440 i nast. uw. [przypis tłumacza]
39
decorum (łac.) powaga bądź styl stosowny do tematu. [przypis edytorski]
40
podanie, które przechował Olympiodoros Olympiodoros tak pisze: Kochał (Platon) szczególniej komediopisarza Arystofanesa i mimografa Sofrona, z których brał wzór stwarzania charakterystycznych postaci w dialogach; kochał ich tak bardzo, że po śmierci znaleziono na łożu Platona ich utwory. [przypis tłumacza]
41
chram (daw.) świątynia. [przypis edytorski]
42
Ksenofont (ok. 430ok. 355 p.n.e.) pisarz, historyk i żołnierz grecki. [przypis edytorski]
43
arkan sznur z petlą na końcu, podobny do lassa. [przypis edytorski]
44
wżdy (daw.) przecież, jednak. [przypis edytorski]
45
Ksenofont () nawet stał w szeregach wroga w krwawej bitwie () przeciw własnym rodakom zupełnie słusznie nazwał go Niebuhr (Kleine Schriften, I. B. str. 467) najnędzniejszym wyrodkiem, jakiego kiedykolwiek jakie państwo wydało, gdyż zdradę popełnił bez powodu. Alkibiadesa tłumaczy po części krzywda, jaka go spotkała ze strony rządu; tego nic! [przypis tłumacza]
46
Czy mógł się rys, wspólny wszystkim Sokratykom wytworzyć bez wpływu mistrza? Arystofanes Ptaki w. 1282 powiada wyraźnie, że kto tylko w Atenach był Spartofilem, ten sokratesował. [przypis tłumacza]