Twarz profesora Effenbergera posiada latem barwę czerwoną, w zimie fioletową. Profesor jest zapamiętałym hydropatą67; lubi żywioł płynny pod każdą postacią. Kąpie się zapamiętale przez rok cały: w porze upałów bierze prysznice pod kołem młyńskim, podczas mrozów zanurza się w przeręblu. Postawę ma sztywną, włosy szpakowate, przy samej skórze ostrzyżone. Chodzi prędko po linii prostej, nigdy nie zbaczając, przed nikim nie ustępując, krokami odmierzonymi, w tempie wojskowym: raz-dwa raz-dwa
Jest muzykalny i towarzyski. Poza szkołą daje lekcje gry na skrzypcach; zastępuje też niekiedy na chórze chorego organistę. Uczestniczy we wszystkich wieczorkach ponczowo-pączkowych, urządzanych w karnawale; nie brak go też na żadnej uroczystości rodzinnej w rodzaju imienin, chrzcin, jubileuszów, wesel. Bierze nawet udział w stypach pogrzebowych. Oświadcza się zawsze z wielką miłością dla Polaków i co dziwniejsze, miłości tej składa dowody.
Posiada dużo stron sympatycznych oraz przysłowie: tak, panie tak
Otóż profesor Effenberger, dojrzawszy przez silne okulary Księżopolczyka, zawołał:
A ty tam tak, panie tak skąd sze wsząleś?
Chłopiec milczał, żuł chleb razowy i patrzył przez okno na liście, opadające z kasztana.
Gadaj sara tak, panie tak!
Księżopolczyk nie odwracał się, ani wiedząc, że do niego mówiono.
Effenberger zaperzony zeskoczył z katedry, przybiegł do ławek, zaciśniętą pięścią groźnie potrząsał
Sara wstawaj! krzyczał natichmiast! jak najpręsej! w pól minuta!
Dopiero kilka kuksańców, wymierzonych pod ławką przez kolegów, zbudziło Księżopolczyka. Wstał, leniwie się przeciągając.
Czego? zapytał z pełnymi ustami chleba.
Gniew nauczyciela spotęgował się jeszcze.
Ach, ty, tak, panie tak! jak sze nasywasz?
Ale tamten nic sobie z gniewu nie robił nie rozumiał go nawet. Dłoń zwiniętą przyłożył do ucha i powtarzał przeciągle:
Czegoooo? Czegoooo?
Koledzy zaczęli wykrzykiwać mu nad uchem, jeden przez drugiego:
Pan psor mówi Pan prosor każe Pan fesor żąda żebyś powiedział, jak się nazywasz?
Księżopolczyk zrozumiał nareszcie. Twarz jego przybrała najpierw wyraz wielkiego zdumienia; potem odmalował się na niej namysł głęboki
Długo milczał, szukając czegoś w pamięci wreszcie oczy spuścił i rzekł:
Zabacułem68
Klasa w śmiech Effenberger zaś, nic zrozumieć nie mogąc, zwrócił się do prymusa:
Prymus! tak, panie tak! gadaj sara, so on powiedział?
Pierwszy uczeń wyprężył się jak struna i cienkim głosem zaraportował:
On, panie prosorze, powiedział, zabaczułem.
Was ist denn das69: .sabba-szulem? To po żydowsku musi być oder70 po arabsku? Prymus, panie tak! Gadaj sara so to znaczy?
Studencik, rozkaz spełniając, zapiał:
To znaczy, panie prosorze, że on zapomniał, jak się nazywa!
Effenberger oczy wytrzeszczył klasa zanosiła się od śmiechu.
Ach, ty tak, panie tak! wpadł Niemiec na Księżopolczyka. Ty własne Name71 zapomniała? Ach, ty oszol!
Czegoooo? spytał tamten, nie dosłyszawszy i przestępując z nogi na nogę, bo go długie stanie zmęczyło.
Baran!
Chłopiec wzruszył ramionami. Twarz jego wyraziła wielkie zdziwienie.
Wieprz!
Wyrzuciwszy z siebie ostatnie słowo i dodawszy jeszcze dla nacisku energiczne: pfuj! profesor, pełen oburzenia i wstrętu, odwrócił się od sponiewieranego ucznia.
Tamten, widząc, że sprawa skończona, usiadł, wyciągnął z kieszeni nową pajdę razowca, i zabrał się spokojnie do jedzenia.
Klasa ryczała.
Od owego to dnia Księżopolczyk został Zabacułem.
Biedny Zabacuł!
Są istnienia dziwne, zagadkowe, fatalnością naznaczone, które wśród bliźnich budzą okrzyki oburzenia lub wybuchu śmiechu szyderczego, w jednym zaś i drugim wypadku zasługują wyłącznie na współczucie.
Należał do nich ten syn zagrodowego szlachcica, szaraczka pyszniącego się blaszaną szabelką przy chłopskiej siermiędze.
Wilczy apetyt, apatyczne spojrzenie, przytępiony słuch, słabo rozwinięty umysł wszystko to były objawy groźnej, nurtującej organizm chłopca choroby.
Jeszcze rok szkolny nie dobiegł do końca, gdy Księżopolczyk musiał przerwać naukę i do łóżka się położyć.
Ojciec wywiózł go na wieś ułożywszy na prostych drabkach72, wysoko sianem wysłanych. Chłopiec chorował całą wiosnę i pół lata i zdrowia odzyskać nie mógł.
Na kilka dni przed śmiercią oczy jego zaczęły nabierać niezwykłego blasku, twarz straciła swój zwykły, nieruchomy, osowiały wyraz. Zaczął mówić o szkole, nauczycielach, współuczniach
Musiano mu nieustannie odczytywać listę kolegow. Była to jego najmilsza rozrywka. Słuchając to uśmiechał się, to mrugał powiekami, to wzdychał głęboko.
Raz szepnął, jakby tylko do siebie:
To dobre chłopaki
Potem rzekł głośniej, z twarzą, nagłym blaskiem rozpromienioną:
Tak bym chciał poznać się z nimi bliżej, pobratać!
Ocknęła się w nim dusza za późno gdy już na sen wieczny kłaść się musiał
IV. Prymus-lizus
Przyjemnie być prymusem.
Prymus jest w klasie pierwszą osobą po profesorze. On to przynosi i odnosi wielki dziennik klasowy; on dwa razy na dzień wchodzi do kancelarii, gdzie ma dostęp do samego inspektora; on melduje, że atrament w kałamarzu na katedrze73 wysechł, kreda przy tablicy wypisała się, gąbkę ktoś świsnął74
Do prymusa profesor zwraca się w sprawach delikatnej natury, na przykład: kto rzucił na środek klasy skórkę od pomarańczy? Albo: dlaczego Baranowski przy odczytywaniu listy był obecny, a gdy został wezwany do lekcji, oświadczono, że go nie ma? Albo: skąd się wziął w klasie zapach dymu tytoniowego?
Nazwisko prymusa znajduje się na wszystkich ustach w szkole i na wielu ustach poza szkołą. Każdego ucznia pytają w domu rodzice i znajomi:
Kto u was jest prymusem?
Prymus stanowi łącznik pomiędzy kolegami a zwierzchnością szkolną i gdy jest zręczny, może służyć obu stronom, żadnej nie krzywdząc. On, wstępując na katedrę dla podania profesorowi pióra lub ołówka, ma sposobność zerknąć na dziennik lub katalożek, i podchwyciwszy drogocenną tajemnicę stopni, udzielać jej zaufanym kolegom. Są tacy, co znając wpływy i stosunki prymusa, starają się go przekupić ale on niedostępny pokusom, jak Kato75. Jednak nie pogardza ofiarowanym w porę papataczem76, do fundowanych sobie babek śmietankowych wstrętu szczególnego nie żywi nie widziano też nigdy, żeby wyrzucał za okno jabłko lub gruszkę, których smak niezwykły zachwalał mu kolega
Co prawda, te wszystkie dary przyjmuje z wyniosłą obojętnością, jakby mówił:
Należą mi się ale mnie do niczego nie zobowiązują
Przyjemnie być prymusem. Przyjemnie i zaszczytnie, ale tylko wówczas, gdy się do tej godności doszło prostą drogą osobistych zasług. Są bowiem inne jeszcze drogi, boczne, kręte, którymi nawet i na to miejsce wcisnąć się umieją niezasłużeni a zręczni.
Przyjemnie być prymusem. Przyjemnie i zaszczytnie, ale tylko wówczas, gdy się do tej godności doszło prostą drogą osobistych zasług. Są bowiem inne jeszcze drogi, boczne, kręte, którymi nawet i na to miejsce wcisnąć się umieją niezasłużeni a zręczni.
W ostatnim wypadku ma się władzę, powagę, znaczenie ale nie ma się miłości współkolegów.
Ślimacki, który przed miesiącem objął stanowisko prymusa po Sprężyckim, zawdzięcza je okolicznościom dwuznacznym. Wszyscy wiedzą, że Sprężycki od niego zdolniejszy, że ma pojęcie żywe, bystre, że w lot wszystko chwyta i łatwo, logicznie wypowiada. A jednak Sprężycki musiał Ślimackiemu ustąpić. Dlaczego?
Zaraz z początku roku prymusem zrobiono Sprężyckiego. Był to wybór zupełnie naturalny, zasłużony i przez wszystkich przewidywany. Winszowali go też wybranemu wszyscy prócz Ślimackiego.
Ślimacki został trzecim czy czwartym uczniem widoczne zaś było, że się rwie do miejsca pierwszego. Dowiedziawszy się o swej porażce, spochmurniał. Blada, chłodna jego twarz stała się jeszcze bledszą i chłodniejszą; wąskie usta zacięły się tak szczelnie, jakby nigdy już z nich nie miało wyjść słowo bratniej, koleżeńskiej miłości
I nigdy też podobno nie wyszło
Jakoś w tydzień po usadzaniu, profesor Izdebski, który bardzo lubił Sprężyckiego, chwycił go lekko za sterczącą czuprynkę i rzekł tonem ostrzegawczym:
Bój się Boga, prymus! Mówią, że się puszczasz na zbereżeństwa, że kozły fikasz, na rękach chodzisz, węglem fizys77 smarujesz
Sprężycki zerwał się energicznie, wyprostował.
Kto mówi, panie prosorze? śmiało zapytał.
Profesor palec na ustach położył, obejrzał się wokoło.
Baczność, uwaga nikogo wskazywać nie można To tajemnica kancelaryjna Ale, bój się Boga, dobrze się pilnuj, żebyś z prymusostwa nie wyleciał
W kilka dni później z podobnymi ostrzeżeniami, w tym samym tajemniczym tonie, wystąpił profesor Żebrowski. Było to tym dziwniejsze i tym bardziej niepokojące, że ten nauczyciel prawie nigdy nie wdawał się w prywatne sprawy uczniów, zajęty całkowicie przylądkami, międzymorzami, wulkanami wykładał bowiem geografię.
Jednocześnie i milczący inspektor dziwnym, badawczym i podejrzliwym wzrokiem w Sprężyckiego wpatrywać się zaczął
Ale Sprężycki nic sobie z tego nie robił.
Zaufany w swe zdolności, pilny przy tym i punktualny, przeświadczony we własnym sumieniu, że obowiązki prymusa spełnia uczciwie o resztę nie dbał.
Był zaś z natury żywy jak skra, równie biegły w wymienianiu państewek, składających się na Rzeszę Niemiecką78 (jeszcze jej wówczas Bismarck79 w jedną całość nie spoił!) jak w prawidłach80 palanta81 i ekstry82 chłopiec, słowem, do różańca i do tańca.
Pod tym względem Ślimacki wyobrażał jego zupełne przeciwstawienie. Spokojny, zimny, z jasnymi włosami i oczyma, z głosem piskliwym, z ruchami powolnymi, nigdy nie brał udziału w zabawach uczniowskich, nigdy nie dokazywał, nigdy się nie uśmiechał.
Profesor Luceński nazwał go Rybą
Jednego dnia prymus Sprężycki, uprosiwszy kolegów o jak największą spokojność, wystąpił na środek klasy, żeby im pokazać, jak to się tańczy polkę-ułankę. Była wówczas ta polka w modzie i Sprężycki znakomicie wykonywał ją solo, popisując się na wieczorkach tańcujących83 u rodziców i znajomych. Przed kolegami tańczył ułankę, z mnóstwem dodatków własnego wynalazku Zachwycali się nimi wszyscy prócz Ślimackiego, który nieznacznie wymknął się z klasy.
Właśnie, gdy tancerz wśród ogólnej wesołości najpocieszniej fikał nogami i rękami, ktoś drzwi po cichu otworzył i cofnął się, w progu zaś ukazał się inspektor.
Ukazał się poważny, groźny, z wydętym, jak balon, brzuchem, z wysuniętą wargą dolną, z założonymi po napoleońsku rękami
Na ten widok wszystko nagle ucichło i jakby skamieniało. Sprężycki, zaskoczony znienacka w chwili, gdy jedną nogę do góry zadzierał, lewą ręką trzymał się pod bok, a rękę prawą zaokrąglał łukowato ponad głową zastygł, rzec można, w tej nadzwyczajnej pozycji
Wszyscy myśleli, że inspektor zagrzmi swym basem potężnym on jednak milczał, milczał zaś tak wymownie, że słuchającym tego milczenia ciarki po skórze chodziły
Przez kilka chwil wpatrywał się, bystro spod nasuniętych brwi, w przerażonego prymusa potem głową pokiwał i odszedł.
Nazajutrz Sprężycki został usunięty z prymusostwa, miejsce zaś jego zajął Ślimacki.
Klasa to niby maleńka respublika84; prymus to jakby tej respubliki prezydent. Zaraz po mianowaniu Ślimaka prymusem stało się widoczne, że to nie jest prezydent z wyborów, że ogół obywateli tej nominacji nie pochwala
Utworzyła się silna partia opozycyjna, na której czele stał Kozłowski.
Zaraz przy pierwszym usadzaniu, gdy inspektor naczelny wygłosił nazwisko Ślimacki w ostatnich rzędach krzyknięto donośnie, choć spod ławki:
Lizus!
Twarz inspektora przybrała wyraz straszny oczy pod krzaczastymi brwiami zabłysły jak u tygrysa.
Kto to powiedział? zagrzmiał głosem okropnym, od którego serca dzieci na chwilę bić przestały.
Wszyscy wiedzieli, że krzyknął Kozłowski ale nazwisko jego z niczyich ust nie wybiegło.
Inspektor powtórzył dwukrotnie pytanie również bez skutku.
Cała klasa do aresztu! pogroził wszystkim i wyszedł, drzwiami trzasnąwszy.
Tego dnia tylko Ślimacki jadł obiad o zwyklej godzinie. Wszystkich pozostałych rozdzielono zaraz po dwunastej na małe grupy i w pustych klasach pozamykano.
Przecierpieli głód mężnie kolegi nie wydali.
Mimo to nazajutrz zaraz po pauzie Kozłowski został wypukany85 z klasy. Wyszedł z miną smętną, jakby w przeczuciu nieszczęścia; wrócił po kwadransie zapłakany.
Koledzy odgadli bolesną prawdę. Pełnym współczucia wzrokiem objęli nieszczęśliwą, jakby zmiętoszoną postać Kozła; spojrzenie pełne nienawiści posłali Ślimakowi.
Ostatni siedział spokojnie jak trusia blady, zimny z dwuznacznym uśmieszkiem, błąkającym się na wąskich wargach. Zawsze on się uśmiechał nigdy nie śmiał głośno. Nie widziano go też ani razu grającego w piłkę, ślizgającego się, biegającego do mety. Ludzie obdarzeni najbujniejszą wyobraźnią nie byli w stanie wyobrazić sobie Ślimackicgo, wywracającego koziołka.
Osobliwy fenomen parole! mówił o nim profesor Luceński. Ryba pod postacią ślimaka.
Nowy prymus nie cieszył się miłością kolegów natomiast bali się go oni. Ile razy jakieś kółko żywo o czymś rozprawiało, a on się zbliżył natychmiast wszyscy milkli i rozchodzili się. On zaś, choć czynnego udziału w życiu koleżeńskim nie brał, niesłychanie był ciekawy wszystkiego, co się w kółkach mówiło i działo.
Ślimacki był synem urzędnika sądowego, zasuszonego wśród aktów, z twarzą bladą, zimną, z dwuznacznym na wąskich wargach uśmieszkiem. Bliźniacze podobieństwo istniało pomiędzy ojcem i synem zwiększone tym jeszcze, że Ślimacki ojciec nie nosił żadnego zarostu, wygalając codziennie twarz całą z pedantyczną, w manię przechodzącą starannością.