podżary niejednolitej maści, podpalany. [przypis edytorski]
27
pałuba (daw.) tu: kryty wóz towarowy. [przypis edytorski]
28
poklat okrycie wozu rozpięte na wysokich pałąkach. [przypis edytorski]
29
cwelich (z niem. Zwilich) prosta, solidna, tania tkanina. [przypis edytorski]
30
ruski (tu daw.) ukraiński. [przypis edytorski]
31
naczynie tu daw.: narzędzia, zestaw naprawczy. [przypis edytorski]
32
ufnal a. hufnal duży gwóźdź do przybijania podków. [przypis edytorski]
33
chocimska potrzeba bitwa pod Chocimiem, rozegrana we wrześniu i październiku 1621 r. między wojskami sułtana tureckiego Osmana II a armią polsko-kozacką pod dowództwem J.K. Chodkiewicza. Wynikiem bitwy było taktyczne zwycięstwo strony polskiej. [przypis edytorski]
34
Wołosi tą nazwą określano w przeszłości różne ludy z południowego wschodu Europy, z Półwyspu Bałkańskiego oraz z terenów dzisiejszej Rumunii i Mołdawii. [przypis edytorski]
35
kotiuha (ukr. dial.) pies. [przypis edytorski]
36
barwa tu daw.: strój, mundur. [przypis edytorski]
37
biesaga torba, sakwa. [przypis edytorski]
38
mołojec (daw. ukr.) dzielny młody mężczyzna; bohater; wojownik. [przypis edytorski]
39
Kozacy nieposłuszni wolni, nie znajdujący się na niczyjej służbie. Wolni Kozacy mieszkali w XVII w. na Zaporożu w dolnym biegu Dniepru (dziś płd.-wsch. Ukraina). [przypis edytorski]
40
Terpy, Kozacze, budesz otomanom (ukr.) wytrzymaj, Kozacze, a zostaniesz atamanem (dowódcą). [przypis edytorski]
41
po rusku (tu daw.) po ukraińsku. [przypis edytorski]
42
Czerkasy miasto nad Dnieprem, ok. 200 km na płd. wsch. od Kijowa. [przypis edytorski]
43
assawuła a. esauł oficer kozacki, adiutant atamana. [przypis edytorski]
44
przeworyna zagroda w stajni dla jednego konia. [przypis edytorski]
45
łubie kołczan, pojemnik na strzały. [przypis edytorski]
46
kobza strunowy instrument muz. popularny wśród Kozaków, podobny do lutni lub mandoliny. [przypis edytorski]
47
olstro skórzany futerał na pistolety, podwieszany przy siodle. [przypis edytorski]
48
kulbaka wysokie siodło. [przypis edytorski]
49
rychłoli (daw.) czy prędko; jak szybko. [przypis edytorski]
50
nagotować tu: przygotować, przyszykować. [przypis edytorski]
51
ino waryty, koby buło szczo! (daw. ukr.) tylko gotować, gdyby było co (gdyby się coś znalazło). [przypis edytorski]
52
burzan (z ukr. бурян, burian) chwast, zielsko. [przypis edytorski]
53
znaju (ukr. знаю) wiem, znam. [przypis edytorski]
54
liman zatoka u ujścia doliny rzecznej do morza. [przypis edytorski]
55
wereszka a. brzechwa drzewce strzały. [przypis edytorski]
56
płoszczyk płaski grot strzały. [przypis edytorski]
57
więciorek a. więcierz plecionka, gęsta sieć w formie cylindra z wikliny. [przypis edytorski]
58
czyste pole (z ukr.) puste pole. [przypis edytorski]
59
siewierz (daw.) północ. [przypis edytorski]
60
cale (daw.) wcale; zupełnie, całkiem. [przypis edytorski]
61
czumak (ukr.) chłop zarabiający na życie przewożeniem towarów na długich trasach, często wozem zaprzężonym w woły. [przypis edytorski]
62
żupica (daw.) płaszcz, długa kurtka. [przypis edytorski]
63
pletnia (daw.) pleciony bicz z bydlęcej skóry. [przypis edytorski]
64
lubom nic nie rozumiał (daw.) chociaż nic nie rozumiałem. [przypis edytorski]
65
na niezabudysz (daw. ukr.) na pamiątkę. [przypis edytorski]
66
debra a. debrza dół, wąwóz, rozpadlina. [przypis edytorski]
67
chadzka wyprawa. [przypis edytorski]
68
Boh znaje (ukr. Бог знає) Bóg jeden wie. [przypis edytorski]
69
Ławra Peczerska ośrodek religijny, dziś w granicach Kijowa; klasztor, w którego podziemiach (pieczarach) spoczywają mumie wielu świętych i błogosławionych mnichów prawosławnych. [przypis edytorski]
70
Sicz Zaporoska wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis edytorski]
71
Zaporoże kraina w dolnym biegu Dniepru, poniżej porohów, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis edytorski]
72
Krzysztof Kosiński herbu Rawicz (15451593) polski szlachcic, który po utracie majątku został hetmanem kozackim. Zorganizowany przez niego najazd, mający pierwotnie na celu odzyskanie dóbr ziemskich pod Kijowem, przeistoczył się w bunt kozacki przeciwko Polakom. [przypis edytorski]
73
Jacko Nerodycz-Borodawka (ukr. Яцько Бородавка- Неродич; zm. 1621) hetman Kozaków Zaporoskich w latach 16191621. W czasie wojny z Turcją został przez Kozaków pozbawiony władzy na rzecz Sahajdacznego i stracony pod Chocimiem. [przypis edytorski]
74
Grzegorz Łoboda (ukr. Григорій Лобода; zm. 1596) hetman kozacki, uczestnik powstania Nalewajki przeciwko Polsce, uważany przez współplemieńców za zbyt ugodowego w stosunku do Polaków, w czasie bitwy pod Łubniami został posądzony o zdradę i zabity. [przypis edytorski]
75
Seweryn Nalewajko a. Semen Nalewajko (ukr. Северин Наливайко; zm. 1597) ataman kozacki, przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 15951596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty. [przypis edytorski]
76
Petro Konaszewicz-Sahajdaczny herbu Pobóg (ukr. Петро Конашевич-Сагайдачний; 15701622) hetman kozaków rejestrowych, uważany za jednego z najwybitniejszych wodzów kozackich. [przypis edytorski]
77
Synopa miasto portowe w Turcji, ok. 650 km na wsch. od Stambułu. [przypis edytorski]
78
Archioka prawdopodobnie Ortaköy, dziś dzielnica Stambułu. [przypis edytorski]
79
Oczaków miasto portowe, dziś na terenie Ukrainy; założone w starożytności jako kolonia Miletu; w XV-XVIII w. bywało pod panowaniem polskim i tatarskim. [przypis edytorski]
80
z Konaszewiczem Warnę spalił w latach 16131620 Kozacy pod wodzą Konaszewicza-Sahajdacznego złupili i spalili porty tureckie nad Morzem Czarnym: Warnę (dziś Bułgaria), Synopę (w środkowej części Turcji), Oczaków (dziś Ukraina) i podpalili i splądrowali nawet przedmieścia samego Stambułu. [przypis edytorski]
81
Stanisław Koniecpolski herbu Pobóg (15911646) hetman wielki koronny, kasztelan krakowski, uważany za jednego z najwybitniejszych polskich dowódców. Brał udział w wielu walkach z Tatarami i Turkami, spędził trzy lata w niewoli w Stambule, wykupiony, był głównodowodzącym w wojnie przeciw Szwecji. Był bardzo ceniony przez króla i szlachtę, a do Kozaków odnosił się z ostentacyjną pogardą, co wywoływało ich nienawiść i szacunek jednocześnie. [przypis edytorski]
82
choroszyj (ukr. хороший) dobry. [przypis edytorski]
83
Dymitr Wiśniowiecki Bajda (zm. 1563) kniaź ukr., wódz kozacki, przywódca wielu wypraw łupieskich przeciwko Turkom i Tatarom. Uważany za jednego z założycieli Siczy Zaporoskiej, bohater kozackich pieśni. W 1563 r. próbował wpływać na wybór hospodara wołoskiego, wpadł w pułapkę i został przewieziony do Stambułu, a tam stracony. Według podań ludowych, powieszony na haku za żebro, jeszcze przez trzy dni strzelał z łuku do swoich oprawców i nawet zranił samego sułtana. [przypis edytorski]
84
laszy (daw. ukr.) polski. [przypis edytorski]
85
aspry daw. drobne monety tureckie. [przypis edytorski]
86
lewki monety z wizerunkiem lwa, bite w wielu krajach (dziś nazwę lew, лев, nosi waluta Bułgarii). [przypis edytorski]
87
piastry (z wł. piastra: blaszka) drobna moneta w krajach Bliskiego Wschodu. [przypis edytorski]
88
czerwone złoto, częściej czerwony złoty dukat, polska moneta ze złota, warta ok. 5 złotych srebrnych. [przypis edytorski]
89
taras (tu daw.) więzienie, loch (por. zatarasować). [przypis edytorski]
90
czerniec (z ukr.) mnich prawosławny. [przypis edytorski]
91
sajeta (daw.) cienka, kosztowna tkanina wełniana. [przypis edytorski]
92
porogi, właśc. porohy (ukr. пороги) progi wodne w dolnym biegu Dniepru, dziś już nieistniejące grzebienie skalne w poprzek nurtu rzeki, które sprawiały, że Dnieprem mogły pływać łodzie tylko bardzo doświadczonych żeglarzy, przeważnie Kozaków. [przypis edytorski]
93
smolak najemny strażnik, walczący z rozbójnikami, opłacany przez państwo lub miejscowego pana. Wielu smolaków rekrutowało się spomiędzy dawnych zbójników. [przypis edytorski]
94
miasto (tu daw.) zamiast. [przypis edytorski]
95
otrok (daw.) chłopiec, chłopak. [przypis edytorski]
96
Terpyty, terpyty, z Bohom sia ne byty! (ukr. gw.) wytrzymać, znosić los, z Bogiem się nie bić. [przypis edytorski]
97
dościgły (daw.) dorosły, dojrzały. [przypis edytorski]
98
miesopustny (daw.) karnawałowy. [przypis edytorski]
99
potaż (z hol. pot: garnek; asch: popiół) popiół drzewny, używany w różnych gospodarczych czynnościach. [przypis edytorski]
100
karazjowy (daw.) z grubego, taniego sukna. [przypis edytorski]
101
nadziak czekan; broń o kształcie zaostrzonego młotka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika. [przypis edytorski]
102
łaszt daw. jednostka objętości, licząca od 3 do prawie 4 tysięcy litrów, czyli 3-4 metry sześcienne; tu: wielki ciężar. [przypis edytorski]
103
popsować (daw.) popsuć. [przypis edytorski]