Boś skarżył na mnie.
Wiaduch popatrzał nań.
Król na was skarżył przedemną, odparł obojętnie nie ja przed nim
Pan nie odpowiadał nic.
Czyńcie sobie co chcecie dodał Leksa wola wasza.
Neorża miał widać wielką ochotę inaczej się z kmieciem rozprawić lecz coś go wstrzymywało. Podniósł rękę do góry, pogroził.
Poznasz ty mnie! zawołał poznasz
I batem z całych sił skropiwszy konia, pobiegł dalej, a dwór i ludzie za nim się puścili.
Wiaduch nałożył czapkę na uszy, ręce powkładał w kieszenie, obejrzał się ku studni, a że na zrębie wiadro stało, poszedł się napić z niego, otarł usta i tak obojętny, jak przyszedł, do swojego pługa powrócił.
Ciarach myślał, że mu co powie.
Wiu hot! odezwał się na konie i orać począł
W chacie cicho było, ale w dni trzy urzędnik Neorży stóg siana z łąki Wiaducha w biały dzień zabrał do siebie. Na zapytanie odparł, że takie było przykazanie, że trzy miarki żyta miał zaraz przywieść Leksa i pół grzywny zapłacić.
Za co?
Włodarz powtórzył krótko, że takie było przykazanie.
Nazajutrz dwóch urzędników włodarskich wzięli gwałtem wóz i konie, niewiadomo dokąd i na jak długo. Ciarach, żeby mu chudoby nie zniszczono, siadł tam też i pojechał.
Zaczynało się prześladowanie.
Wiaduch cierpiał, lecz nie syknął, Garuśnica po całych dniach klęła.
Milczałabyś babo rzekł do niej nie pomoże to nic. Poczekamy mało, a jak się wilczysko nie nasyci rychło no to pociągniemy w świat. Ziemi jest dosyć Jam ci nie niewolnik, a człek z pradziadów swobodny
Garuśnicy starą chatę opuścić, było jak życie stracić płakała
Wóz z końmi spędzonemi ledwie powrócił, aż włodarz byczka z obory wziął. Takie było przykazanie. Na polu, w trzodzie owiec, psy jego szkodę zrządziły umyślną, kilka owiec było pokaleczonych. Gdy Wiaduch zagadywał go o to, odpowiadał mu: Przykazanie mam!
Czekaj nie koniec! będzie więcej.
Jeden z czeladzi włodarskiej przyszedł potem wieczór, niby z wielkiej przyjaźni podszepnąć, żeby Wiaduch z podarkiem do Neorży pojechał przebłagać, ukorzyć się i o przebaczenie prosić.
Kmieć nic na to nie odpowiedział, zmarszczył się i wkrótce go zbył w ostatku.
Idź, zkąd cię wysłali.
Baby rozpaczały, nie lepiej może było i Wiaduchowi ale on, im go co mocniej bolało, szczelniej usta zaciskał.
Wtem jednego dnia, gdy na południe do chaty przyszedł, słyszy wołanie w dziedzińcu i śmiech wesoły
Nim się do progu dostał ujrzał zbliżającego się do chaty króla, który parę psów z sobą wiodąc, konia zostawiwszy u wrót, wchodził już wołając.
Zdrów bywaj gospodarzu!
Wiaduch, jak panu należało, do nóg przypadł.
Wstawajże, stary odezwał się król bądź ze mną tak, jakeś był pierwszą razą. Na Zamku ja królem jestem, a tu jam prosty myśliwy
I siadł na ławie. Psy mu na kolanach głowy ogromne pokładły.
Wiaduch stał milczący.
Mówcie mi cóż tam u was? baby zdrowe? żyto wschodzi?
Kmieć się zupełnie opamiętał i ochłonął z pierwszego niepokoju.
Miłościwy królu rzekł, wyście dobrzy dla ludzi, ale co za wami chodzić, licha warto
Neorża mnie prześladuje za to, jakobym skarżył przed wami nań. Dalej nie strzymam!
Głos mu zadrżał.
Król oburzył się.
Niepoczciwy człek zawołał, mówcie co wam uczynił?
Wiaduch począł skargi rozwodzić, ale jak zawsze chłodno, z pomiarkowaniem, z szyderstwem.
Do sądu go pozwij rzekł król.
W sądzie siedzi albo brat, albo swat do sądu bez datku nie dostąpię nie stać mnie nań.
Królowi zapłonęła twarz.
Spokojny bądź odezwał się powstając z ławy, ja go zawezwę jutro na sąd przed się U mnie on nie wygra sprawy.
Wiaduch podbiegł do Kaźmirza ze złożonemi rękami.
Królu panie krzyknął, a nie czyńcież tego! Neorża mnie potem zje przez zemstę, a ja zawsze do was na skargę chodzić nie będę mógł Trudno. Wy macie całe królestwo, o którem musicie pamiętać, nie mnie jednego. Nie zawsze czas, nie zawsze wy tutaj Pojedziecie na Ruś na Węgry, Bóg wie dokąd w odwiedziny jakie do królów, na łowy. Was nie będzie, a Neorżę ja na karku zawsze będę miał.
Cóż ja ci uczynić mogę? zapytał smętnie król na pół przekonany.
Kmieć westchnął, myślał czas jakiś, niby nie śmiejąc powiedzieć, co mu się do ust cisnęło.
Mów! dodał król żywo
Nic wy dla mnie uczynić nie możecie z cicha odparł Wiaduch, a nietylko dla mnie, jak i dla nas wszystkich kmieci, ile nas jest. Panów ziemian jeden król nie upilnuje, ani strzyma Wy widzieć i wiedzieć nie możecie, co się z nami dzieje. Spytacie, powiedzą wam, że spełnili rozkaz, a nas będą dusili, jak duszą
E! dodał, ja z Neorżą moim powoli sobie radę dam.. jam nie wieczny, ani on
Posmutniał król.
Wierz mi gospodarzu rzekł, iżbym los wasz poprawić chciał, ale, masz ty słuszność król bezsilny przeciw nim
Ha! dodał szydersko, na to już chyba tę jedną macie radę. Krzesiwo u pasa, na polu się krzemień znajdzie, w lesie huba rośnie
Kmieć się uśmiechnął smutnie.
Tać! rzekł, nie jeden się tego sposobu chwycił, gdy innego nie było, ale to już chyba ostatni.
Zażądał król mleka.
Zasłali mu ręcznik czysty, przynieśli chleb świeży, na ławie siadł. Dwór miał rozkaz, aby na pana za wrotami czekał.
Gospodarstwo oboje pyszni tem, że pana przyjmowali, krzątali się, aby ugościć Garuśnica nawet psom mleka postawiła na misie u pieca
Król tymczasem rozpytywał starego o gospodarstwo, o życie, o zarobek, o ciężary
Ośmielający się coraz bardziej stary Leksa, tak w końcu poufale i swobodnie odpowiadał, jakby z prostym człowiekiem rozmawiał. Daleko mniej strasznym mu był król od Neorży.
Znowu tedy nazwisko to się nawinęło na usta kmieciowi.
A toś się powinien pocieszyć, mój stary rzekł król do niego, bo nie ciebie jednego odziera Neorża, próbował i mnie.
Miłościwy panie! a jakżeby się on ważył! zawołał kmieć.
Jak? tak jako na ciebie rozśmiał się Kaźmirz. Masz wiedzieć, że w Wieliczce przy soli konie moje żupnicy utrzymywać mają powinność Dobrze się tam szkapom dzieje Neorży się też zachciało swoich tam parę dać, aby mu je żywiono darmo Trukla i Lewko, gdy je przyprowadzono, nie śmieli odpędzić jadły więc moje obroki i spasły się
Wiaduch głową pokręcał.
Alem dobrze skarcił tego śmiałka dodał Kaźmirz, i zakazałem, aby mi się na oczy nie pokazywał
Ot, czego mu się zachciało! rozśmiał się gospodarz
Widzicie więc dokończył Kaźmirz, żem ja od was nie lepszy i mnie drą. A nie jeden Neorża, ale i drugich wielu
Trudno mi wszystko widzieć i być wszędzie
Tak się dalej przeciągnęła rozmowa, bo król o stan kmieci rozpytywał pilno. Gdy naostatek zabierał się do odjazdu, Wiaduch za połę sukni go ujął i całując ją szepnął.
Miłościwy panie dobrzy dla nas być chcecie, uczyńcież to dla mnie, a między Neorżę a mnie nie wkładajcie palca bo się mścić będzie. Ja sobie z nim poradzę.
Krzesiwem? spytał Kaźmirz.
To już na ostatnie danie zostawić muszę odparł wieśniak I głową potrząsnął.
Przeprowadził króla aż do wrót.
Tym razem Bogna wcale się nie pokazała, choć Kochan, który z królem był, a o piękności jej słyszał od pana, podglądał, czy nie zobaczy dziewczęcia. Matka z jakąś trwogą przeczucia, skryła ją w komorze, tak, że tylko przez szpary drzwi, mogła się przypatrywać królowi
Jechali nazad ku Krakowu, Kaźmirz przodem, tuż za nim Kochan, który odwiedzin tych inaczej sobie nie umiał wytłómaczyć, chyba tem, że mu dziewczę ładne w oko wpadło
Zagadnął więc o to, że Bogny im nie pokazano.
Król się obejrzał nań szydersko.
Dobrze uczynili rzekł, bo nie na to ją chowali, aby się zmarnowała. Żalby jej było
Ziemianka a mieszczka nie wiele sobie waży niewieścią poczciwość, ale u kmiecia to rzecz święta, i tykać się nie godzi, co u niego skarbem jedynym.
Kochan się śmiać zaczął po cichu.
Miłościwy Panie odezwał się, ziemianie was nie darmo królem chłopów przezywają
Myślał, że Kaźmirz to weźmie do serca, lecz uśmiech tylko wywołał na usta pańskie.
Myślisz Kochan że ja bym się powstydził królem im być, gdybym mógł? rzekł. Toć niedola moja, żem ja tu król malowany wiele pragnę, a mogę mało!!
Westchnął, jechali dalej milczący.
Neorża ów, który w Sandomirskiej ziemi posiadłości miał i w Krakowskiem, należał do Toporczyków, to jest do najmożniejszego i jednego z najstarszych rodów w Krakowskiem, który się już i po innych ziemiach rozrodził, a wszędzie możnym był.
Dwór też miał w Krakowie, w którym często przesiadywał.
Królowi w początkach przypodobać się starał, marząc o wielkich dostojeństwach i łaskach, a chociaż Kaźmirz, obdarzony instynktem dobrym do ludzi, pochlebcy zabiegliwego nie lubił, zimno go przyjmował, odpychany, narzucał mu się gwałtem.
Nie rychło dopiero postrzegł, że Kaźmirza ani zmusi, ni podejdzie, i choć Województwo mu dawniej przyobiecano, aby się go zbyć, łask się już więcej nie spodziewał.
Przed ludźmi Neorża nie wydawał się z tym zawodem, mówił wiele o swej przyszłości, lecz do króla ząb miał i nie lubił go.
Nie było im wszystkim zbytnikom w ład, że Kaźmirz porządek chciał zaprowadzić wszędzie, wglądał we wszystko, z chłopami rozmawiał o tem, co im ciążyło, żydów do siebie puszczać kazał ze skargami, żupom i dochodom z nich marnować się nie dawał
I Neorża i inni na to szemrali mocno, nie takiego króla miećby byli chcieli.
Gdy się wydało przez Lewka, który Wieliczkę trzymał, o owych koniach, narzuconych mu przez Neorżę, a król przepędzić je kazawszy, srodze się pogniewał i winowajcy na Zamek do siebie nie kazał puszczać, wpadł w gniew wielki Neorża
Takich jak ów niechętnych z różnych powodów, Kaźmirzowi było wielu Sarkało po cichu duchowieństwo, bo Arcybiskup Bogorja zbyt, według niego, był królowi powolny, ziemianie się skarżyli, że w sądach im nie dawano przewodzić, i pilno strzeżono wymiaru sprawiedliwości.
Nie lubiono i księdza Jana Suchywilka, który był nieustanną radą przy królu, bo ani duchowni, ani rycerstwo z tego surowego prawnika nie byli radzi.
Z dniem każdym mnożyły się skargi i żale na króla.
Wiedział o nich, czy nie, Kaźmirz? donoszono mu, czy tajono? nie było można poznać, bo po sobie nie okazywał, aby dbał wiele o ludzkie mowy i niechęci. Nie wstrzymało go nigdy nic na drodze, którą sobie wyznaczył.
Do niechętnych królowi liczył się i młody ksiądz Marcin Baryczka, z rodziny, która niegdyś z Węgier przesiedliła się była na Ruś, zrodzony z Grzymalanki, a za granicą wychowany, i z wymowy, surowości obyczajów, nieustraszonego charakteru słynący.
Naówczas jeszcze ks. Baryczka wikarjuszem był tylko, i przy biskupie krakowskim na dworze jego zostawał.
Mało znaczył młody Wikarjusz, lecz mu już naówczas ludzie przepowiadali w kościele dostojeństwa wielkie.
Gdy inni kapłani zawsze po troszę ludźmi się okazywali, o beneficjach, o godnościach, o podnoszeniu się myśleli i stan duchowny dla nich był drogą do ziemskiego celu; u księdza Marcina nic nie ważyło, oprócz co jego powołanie mu nakazywało. W ogień, w wodę, gdzie wołała powinność, zawsze był gotów, i to tak chłodno a cicho, jakby najprostszą rzecz spełniał.
Wszyscy go szanowali, ale mało kto się nie obawiał. Czasem i biskupowi bywał niedogodny, bo ustępstw żadnych nie rozumiał. W sprawie bożej gotów był iść przebojem, nie zważając na nic.
Sama jego powierzchowność budziła trwogę. Żółty, wychudły, asceta na modlitwach i karceniu ciała, przedwcześnie zestarzały, wzrok miał ostry, przenikający, głos suchy i niemiły, ruchy gwałtowne. Cnota w nim przechodziła w namiętność, nabożeństwo w passję. Na kazalnicy niemal szalony zapał go ożywiał.
Przez Grzymalankę, matkę swą, spokrewnionym był z Neorżą, którego wujem zwał, i widywał go dosyć często.
Dwór Neorży drewniany i niepokaźny stał na Okolu. Siedział w nim odźwierny jeden, baba i dworzanin stary, gdy pana nie było. Kilka izb składały mieszkanie opuszczone, zaniedbane, które przecież jedną izbę większą miało, aby było gdzie ludzi przyjmować.
Chciwy i skąpy Neorża, nie często ich u siebie miewał, i nie bardzo się doń kwapili, bo nie po pańsku przyjmował, choćby go było na to stało. Jadł sam i pił dużo, często, żarłocznie, lecz bez wyboru Najprostsze potrawy, kwaśne piwo, wszystko mu było dobre Gdy nikogo w domu nie miał, co dla czeladzi gotowano jadał, nie przebierając, byle mu największą misę zastawiono.
W kilka dni po bytności króla u Wiaducha, gdy konie mu wypędzone z Wieliczki parobek przyprowadził, a dowiedział się, że król gniewny nietylko je wygnać kazał, ale się na niego odgrażał, i na oczy go do siebie nie kazał puszczać, Neorża wpadł w złość okrutną
Nie było jej na kim spędzić, a nawet i przed kim się z nią wylać, bo sam się został. Ludzie dowiedziawszy się o głośnej niełasce królewskiej, stronili od niego, jak to zwykle bywa.
Nie znalazł się nikt przez cały dzień aż do wieczora, gdy podsędzia Sandomirski Jaśko, grochem zwany, przywlókł się już o mroku.
Jaśko Groch także do malkontentów należał. Jako prawnik, był to samouk, który mało co nauki przy szkole u P. Marji w Krakowie liznąwszy, naprzód skryptorem był przy sądzie, potem wdrożywszy się w prawo, wyszedł, gdy innego nie było, na Podsędzię.
Im mniej umiał, tem się dumniej z tą odrobiną nosił i cenił do zbytku
Chytry, chciwy jak Neorża, biedny przytem, słynął z tego Jaśko Groch, że najlepiej w sądzie z win, groszy i różnych opłat korzystać umiał. Ludzie się nań skarżyli, nie zważał na to.
On też na cały świat stękał, a szczególniej na to, iż tak małym był dotąd, gdy się czuł najwyższych miejsc godnym.
Neorża zobaczywszy w progu długiego tego i jak kij wyprostowanego Grocha, natychmiast wybuchnął.
Wiesz! wiesz! począł wołać niewyraźnie i bełkocząc, bo język miał tłusty. Wiesz ty! czegośmy to doczekali? Króla chłopów! a tak! Dla nich on jak ojciec rodzony, dla nas, ziemian starych, kat, tyran
Patrzajże, dodał, mnie, ziemianinowi staremu, Toporowi, mizernych parę koni nie wolno było żydowi łotrowi na wypas dać w Wieliczce! Kazał natychmiast szkapy precz!.. Hę? co mówisz na to?
Czekał na odpowiedź, lecz Groch tylko gębą wywracał.