53
karbowaniec tu: dawna potoczna ukraińska nazwa rubla. [przypis edytorski]
54
u Szekspira () porwana dziewczyna dowiaduje się, że wystawiona jest na sprzedaż Szekspir, Perykles, akt IV, scena 2. [przypis edytorski]
55
guwernantka prywatna, domowa nauczycielka i wychowawczyni. [przypis edytorski]
56
koszałka (daw.) wiklinowy koszyk z przykrywką, służący zwykle do noszenia jedzenia. [przypis edytorski]
57
Napolion Napoleon (Bonaparte). [przypis edytorski]
58
stanowy, właśc. prystaw stanowy (z ros.) okręgowy urzędnik policji w Rosji carskiej, sprawował władzę nad stanem, okręgiem policyjno-administracyjnym złożonym z kilku gmin; 23 stany tworzyły powiat (ujezd). [przypis edytorski]
59
harapnik harap, bicz z krótką rękojeścią i długim plecionym rzemieniem. [przypis edytorski]
60
akcyzny (z ros.) w carskiej Rosji urzędnik skarbowy zajmujący się dochodami z akcyzy. [przypis edytorski]
61
Pascal, Blaise (16231662) fr. matematyk, fizyk i filozof religii; po 1654 porzucił nauki ścisłe na rzecz filozofii i teologii; powstały wówczas jego najsłynniejsze dzieła: Myśli i Prowincjałki. [przypis edytorski]
62
ryngraf medalion z godłem państwowym bądź wizerunkiem Maryi, zwykle w kształcie tarczy lub półksiężyca. [przypis edytorski]
63
Karakozow, Dmitrij Władimirowicz (18401866) rosyjski rewolucjonista, w 1866 jako pierwszy podjął próbę zamachu na Aleksandra II. [przypis edytorski]
64
Poznałem go czternastoletnim chłopcem poznałem go jako czternastoletniego chłopca. [przypis edytorski]
65
szkaplerz dwa małe kawałki materiału z imieniem lub wizerunkiem Matki Boskiej lub Chrystusa, połączone tasiemkami, noszone na piersiach, pod ubraniem; sukienny szkaplerz bywa zastępowany medalikiem. [przypis edytorski]
66
toć (daw.) przecież. [przypis edytorski]
67
Berezowski, Antoni (1847ok. 1916) polski szlachcic, powstaniec styczniowy, w 1867 dokonał w Paryżu nieudanego zamachu na cara Aleksandra II. [przypis edytorski]
68
chudopachołek (daw.) ubogi szlachcic. [przypis edytorski]
69
na lwa srogiego bez obawy siędziesz i na okrutnym smoku jeździć będziesz fragm. biblijnego psalmu 91 w tłumaczeniu Jana Kochanowskiego. [przypis edytorski]
70
Tertulian, właśc. Quintus Septimius Florens Tertullianus (ok. 155ok. 240) teolog chrześcijański z Afryki Płn., pierwszy z piszących po łacinie; przeszedł na chrześcijaństwo ok. 197; płodny apologeta; ok. 207 roku zerwał z Kościołem Rzymu i przeszedł do bardziej rygorystycznych moralnie i religijnie montanistów. [przypis edytorski]
71
zefir ciepły, łagodny wiatr. [przypis edytorski]
72
nihilizm tu: nurt intelektualny i społeczny w drugiej połowie XIX wieku w Rosji, odrzucający społeczne normy, wartości i tradycje; stopniowo przeszedł do krytyki niesprawiedliwości społecznych i zbliżył się do anarchizmu; nihilista to osoba żyjąca według zasad nihilizmu. [przypis edytorski]
73
Nabuchodonozor imię królów babilońskich; wg biblijnej Księgi Daniela król tego imienia w ramach kary za bluźnierstwo zaczął jeść trawę jak wół. [przypis edytorski]
74
lubo (daw.) chociaż. [przypis edytorski]
75
Karpiński, Franciszek (17411825) polski poeta epoki oświecenia, główny przedstawiciel nurtu sentymentalnego w polskiej liryce; autor m.in. pamiętnika pt. Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem (1844). [przypis edytorski]
76
gorących a świeżych domyślnie: batów, razów. [przypis edytorski]
77
w () bursiem się chował konstrukcja z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: w bursie się chowałem, tj. w internacie. [przypis edytorski]
78
łoza długa gałązka, zwłaszcza wierzbowa, witka. [przypis edytorski]
79
kułak pięść. [przypis edytorski]
80
komuna (z łac. communis: wspólny) grupa ludzi żyjących na zasadach wspólnoty majątkowej i razem pracujących; także: miejsce, w którym żyje taka wspólnota. [przypis edytorski]
81
falanstera popr.: falanster, osiedle zamieszkiwane przez wspólnotę zwaną falangą, forma organizacji zaproponowana przez francuskiego socjalistę utopijnego Charles'a Fouriera (17721837) zamiast państwa; na falanster miały się składać obszary rolne, park, zabudowania gospodarcze i obszerny budynek, gdzie żyłoby i wspólnie pracowało półtora tysiąca osób obojga płci i wszystkich potrzebnych wspólnocie profesji. [przypis edytorski]
82
Wszystko tak, jak było, tylko się ku starości nieco pochyliło z wiersza Franciszka Karpińskiego Powrót z Warszawy (1784). [przypis edytorski]
83
Michajłow, Aleksandr Dmitriewicz (18551884) rosyjski rewolucjonista, czołowy przedstawiciel organizacji Ziemla i Wola, po rozłamie członek Komitetu Wykonawczego Narodnej Woli; w 1880 aresztowany, zmarł w Twierdzy Pietropawłowskiej. [przypis edytorski]
84
skrofuliczny chory na gruźlicę węzłów chłonnych szyi, daw. zwaną skrofułami. [przypis edytorski]
85
okowita (daw.) mocna wódka lub nieoczyszczony spirytus; z łac. aqua vitae: woda życia. [przypis edytorski]
86
Jupiter a. Jowisz (mit. rzym.) bóg nieba i burzy, władający piorunami, najważniejszy z rzymskich bogów, odpowiednik gr. Zeusa. [przypis edytorski]
86
Jupiter a. Jowisz (mit. rzym.) bóg nieba i burzy, władający piorunami, najważniejszy z rzymskich bogów, odpowiednik gr. Zeusa. [przypis edytorski]
87
Junona (mit. rzym.) bogini kobiet, małżeństwa i macierzyństwa, żona Jowisza. [przypis edytorski]
88
androny bzdury. [przypis edytorski]
89
mitygować hamować, odwodzić od gwałtownego zachowania. [przypis edytorski]
90
rab (daw.) niewolnik. [przypis edytorski]
91
car Aleksander, oswobodziciel chłopów nazywano tak cara Aleksandra II, ponieważ zniósł pańszczyznę w Imperium Rosyjskim. [przypis edytorski]
92
kańczug skórzany bicz z krótką rękojeścią; nahajka. [przypis edytorski]
93
couleur locale (fr.) koloryt lokalny. [przypis edytorski]
94
dieńszczyk, częściej deńszczyk (ros.) w carskim wojsku: ordynans, żołnierz przydzielony do obsługi oficera. [przypis edytorski]
95
Mefistofeles imię diabła często pojawiające się w literaturze, m.in. w Fauście Goethego. [przypis edytorski]
96
Quod erat demonstrandum (łac.) co było do udowodnienia; wyrażenie używane na zakończenie dowodu matematycznego. [przypis edytorski]
97
rota (daw., ros.) kompania (pododdział wojska). [przypis edytorski]
98
luby (daw.) miły. [przypis edytorski]
99
zrównanie (daw.) równanie (matematyczne). [przypis edytorski]
100
basta cosi (wł.) dosyć tego; wystarczy. [przypis edytorski]
101
Herzen dziś popr.: Hercen, Aleksandr Iwanowicz (18121870), rosyjski pisarz, myśliciel i działacz społeczno-polityczny, zwolennik poglądów rewolucyjno-demokratycznych, stworzył doktrynę socjalizmu rosyjskiego, który miał powstać z pominięciem fazy kapitalizmu; popierał ruch rewolucyjny okresu Wiosny Ludów oraz powstanie styczniowe w Polsce; autor książki autobiograficznej Rzeczy minione i rozmyślania. [przypis edytorski]
102
łopuch łopian, dziko rosnąca lecznicza roślina o dużych liściach. [przypis edytorski]
103
integralne zrównanie (daw.) równanie całkowe; matematyczne równanie funkcyjne, w którym występuje całka zawierająca niewiadomą funkcję. [przypis edytorski]
104
dyferencjał (daw.) tu: różniczka, pojęcie matematyczne w rachunku różniczkowym i całkowym, oznaczające nieskończenie małą zmianę zmiennej. [przypis edytorski]
105
wydał jej paszport w Imperium Rosyjskim funkcjonowały paszporty wewnętrzne, uprawniające do wyjazdu poza granice swojej jednostki administracyjnej. [przypis edytorski]
106
ideé fixe (fr.) powracająca, natrętna myśl; obsesja. [przypis edytorski]
107
Sofokles (496406 p.n.e.) jeden z trzech największych tragików greckich. [przypis edytorski]
108
Monte Carlo dzielnica księstwa Monako, słynna z kasyna gry (zał. 1863). [przypis edytorski]
109
kurara trucizna z roślin używana przez Indian z Ameryki Płd. do zatruwania strzał. [przypis edytorski]
110
Excusez monsieur! (fr.) przepraszam pana. [przypis edytorski]
111
Requiem aeternam (łac.) wieczne odpoczywanie. [przypis edytorski]
112
nozdrzów dziś popr. forma D. lm: nozdrzy. [przypis edytorski]
113
Torquemada, Tomás (14201498) dominikanin, w latach 14831498 generalny inkwizytor w Hiszpanii, królewski spowiednik; jako najbardziej rozpoznawalny urzędnik świętej inkwizycji, stał się synonimem bezwzględności, z jaką działała ta instytucja kościelna. [przypis edytorski]
114
popadia żona popa (duchownego prawosławnego). [przypis edytorski]
115
filipika żarliwa mowa oskarżycielska; nazwa od mów Demostenesa (384322 p.n.e.) skierowanych przeciw Filipowi Macedońskiemu. [przypis edytorski]
116
Cyceron, właśc. Marcus Tullius Cicero (10643 p.n.e.) najwybitniejszy mówca rzymski, filozof, polityk, pisarz. [przypis edytorski]
117
Granowski, Timofiej (1813 1855) historyk rosyjski, profesor Uniwersytetu w Moskwie; wzoru dla Rosji szukał w państwach Europy Zachodniej. [przypis edytorski]
118
Moleschott, Jakob (18221892) holenderski lekarz, fizjolog i filozof, zwolennik materializmu: uważał, że mózg wydziela myśl tak, jak wątroba wydziela żółć. [przypis edytorski]
119
sofiści filozofowie gr. i wędrowni nauczyciele, którzy za opłatą przygotowywali do życia publicznego i kariery politycznej, uczyli sztuki przemawiania i przekonywania, głosili względność prawdy. [przypis edytorski]
120
Platon (427347 p.n.e.) gr. filozof, kluczowa postać w rozwoju filozofii; uczeń Sokratesa, nauczyciel Arystotelesa; twórca idealizmu filozoficznego, założyciel szkoły zwanej Akademią Platońską; swoje poglądy wyrażał w formie dialogów. [przypis edytorski]
121
kalos k'agathos (gr.) dosł. piękny i dobry, staroż. greckie określenie idealnego człowieka, łączącego piękno ciała ze szlachetnością duszy; rzeczownik określający takie harmonijne połączenie to kalokagatia. [przypis edytorski]
122
humanitas (łac.) człowieczeństwo. [przypis edytorski]