123
Encyklopedyści grupa francuskich intelektualistów: naukowców, filozofów i pisarzy, którzy napisali i skompilowali Wielką Encyklopedię Francuską, propagującą oświeceniowy racjonalizm, rozwój nauk, świeckie myślenie i tolerancję. [przypis edytorski]
124
Condorcet, Jean Antoine Nicolas (17431794) fr. filozof-racjonalista, matematyk, ekonomista i polityk epoki oświecenia. Jako jeden z pierwszych w historii głosił powszechną i bezpłatną edukację, konstytucjonalizm i równouprawnienie bez względu na płeć i rasę. Jego gł. dziełem jest Esquisse d'un tableau historique des progrès de l'esprit humain (Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego poprzez dzieje, 1794) zawierający wykład teorii postępu ludzkości. Wziął czynny udział w rewolucji francuskiej, w 1793 uznany za zdrajcę narodu, zaczął się ukrywać. Podczas próby ucieczki z Paryża został zatrzymany i uwięziony, 2 dni później znaleziono go martwego w celi. [przypis edytorski]
125
pedel (daw.) woźny. [przypis edytorski]
126
sofizmat pozornie poprawne rozumowanie rozmyślnie dowodzące nieprawdziwej tezy, w rzeczywistości opierające się na zatajonym błędzie. [przypis edytorski]
127
Hegel, Georg Wilhelm Friedrich (17701831) niemiecki filozof, przedstawiciel klasycznego idealizmu; twórca całościowego systemu filozoficznego. [przypis edytorski]
128
Czernyszewski, Nikołaj Gawriłowicz (18281889) rosyjski filozof, socjalista utopijny, publicysta i pisarz, ideowy przywódca rewolucyjnego demokratycznego ruchu lat 60. XIX w. W 1862 aresztowany, osadzony w Twierdzy Pietropawłowskiej, gdzie napisał powieść Co robić (1863), przedstawiającą wizję nowego człowieka i przyszłego społeczeństwa; w 1864 zesłany na ciężkie roboty na Syberii. [przypis edytorski]
129
hetera (gr. ταίρα: towarzyszka) kurtyzana w staroż. Grecji; heterami były niezależne społecznie, wykształcone kobiety o wysokiej kulturze. [przypis edytorski]
130
całkowanie (mat.) rodzaj sumowania nieskończenie wielu nieskończenie małych wartości, stosowany dla wielkości zmieniających się w sposób ciągły. [przypis edytorski]
131
odciągnąć (daw.) odjąć. [przypis edytorski]
132
Ost-India (ros.) Indie Wschodnie, dawna nazwa terenów Indii i in. krajów Azji płd. i płd.-wsch., później ograniczona do Archipelagu Malajskiego (kolonialne Holenderskie Indie Wschodnie); używana dla odróżnienia od Indii Zachodnich, czyli Karaibów. [przypis edytorski]
133
Helmholz zapewne chodzi o Hermanna von Helmholtza (18211894), niemieckiego fizjologa, fizyka i filozofa, który sformułował zasadę zachowania energii, zajmował się mechaniką, akustyką, termodynamiką, światłem, elektrycznością i magnetyzmem. [przypis edytorski]
134
szynk podrzędny lokal sprzedający alkohol. [przypis edytorski]
135
diaczek zdrobnienie od: diak; śpiewak cerkiewny. [przypis edytorski]
136
wiorsta daw. ros. jednostka długości, nieco ponad kilometr. [przypis edytorski]
137
preferans daw. gra w karty przypominająca brydża. [przypis edytorski]
138
zakon (daw.) prawo. [przypis edytorski]
139
prystaw (ros.) komisarz policji w carskiej Rosji w XIX w. [przypis edytorski]
140
Hiob (bibl.) człowiek doświadczony przez Boga nieszczęściami w celu wypróbowania jego wiary, główny bohater Księgi Hioba. [przypis edytorski]
141
alkierz (daw.) mały, boczny pokój. [przypis edytorski]
142
bon ton (fr.) ogłada, umiejętność zachowania się. [przypis edytorski]
143
podtenczas (daw.) wówczas. [przypis edytorski]
144
Archimedes (ok. 287212 p.n.e.) największy matematyk, fizyk, inżynier i wynalazca starożytności; twórca podstaw statyki i hydrauliki; odkrywca zasady dźwigni, znany z powiedzenia Daj mi punkt oparcia (poza Ziemią), na którym mógłbym stanąć, a poruszę Ziemię. [przypis edytorski]
145
Łobaczewski, Nikołaj (17921856) rosyjski matematyk polskiego pochodzenia, twórca (niezależnie od Jánosa Bolyaia) geometrii nieeuklidesowej. [przypis edytorski]
146
Hoene-Wroński, Józef (17761853) filozof, matematyk, fizyk, ekonomista i prawnik, przedstawiciel mesjanizmu polskiego (twórca samego pojęcia mesjanizm); Hoene był pochodzenia niemieckiego, nazwisko Wroński przybrał później, pisał wyłącznie po francusku; był przeciwnikiem ideowym Mickiewicza (również z powodu zawłaszczenia i przedefiniowania terminu mesjanizm). [przypis edytorski]
147
Kant, Immanuel (17241804) niem. filozof oświeceniowy, twórca rewolucyjnej doktryny filozofii krytycznej, czołowa postać nowożytnej filozofii. [przypis edytorski]
148
kondycja (daw.) posada nauczyciela domowego lub korepetytora, zwykle związana z wyjazdem na wieś. [przypis edytorski]
149
pulares (daw.) portfel. [przypis edytorski]
150
otomana rodzaj niskiej kanapy z wałkami po bokach zamiast poręczy i miękkim oparciem. [przypis edytorski]
151
chłopomani tu: ruch powstały w gronie studentów Uniwersytetu Kijowskiego, którzy w latach 50. i 60. XIX w., zafascynowani folklorem i codziennym życiem chłopów, dążyli do zbliżenia z ludem. Uważali, że szlachta prawobrzeżnej Ukrainy to spolszczeni Ukraińcy, którzy powinni powrócić do swojego narodu. Opuścili polskie organizacje studenckie i założyli grupę ukraińską. W 1860 wskutek policyjnego raportu zarzucającego im działalność komunistyczną, z powodu szerzenia wśród chłopów szkodliwych myśli o wolności i równości, objęci dochodzeniem i szykanami, co zostało nagłośnione przez ros. emigracyjną gazetę rewolucyjną Kołokoł. Głównymi przedstawicielami tego ruchu byli Wołodymyr Antonowycz, Tadej Rylski, Pawło Czubynski. [przypis edytorski]
152
Rylski, Tadej Rozesławowicz, pol.: Tadeusz Zbigniew Rylski (18411902) ukraiński działacz społeczno-kulturalny wywodzący się z polskiej rodziny szlacheckiej, etnograf; należał do grupy tzw. chłopomanów, grupy inteligentów poszukujących zbliżenia z miejscowym ludem, inicjatorów ukraińskiego odrodzenia narodowego; po ślubie z chłopką ukraińską przyjął prawosławie. [przypis edytorski]
153
Sykstyńska Kaplica papieska kaplica w Pałacu Watykańskim, wybudowana w XV w. z fundacji papieża Sykstusa IV, słynna przede wszystkim z fresków zdobiących jej sklepienie, namalowanych przez Michała Anioła. [przypis edytorski]
154
Mierosławski, Ludwik (18141878) generał, uczestnik powstania listopadowego, członek emigracyjnego Towarzystwa Demokratycznego Polskiego; współpracował z Mazzinim; miał być przywódcą zaplanowanego na 1846 powstania we wszystkich trzech zaborach, jednak wskutek denuncjacji hr. Ponińskiego został aresztowany przez policję pruską; w czasie Wiosny Ludów był dowódcą powstania w Wielkopolsce w 1848 oraz na Sycylii i w Badenii w 1849; w 1860 nawiązał bliską współpracę z Garibaldim; w 1863 był dyktatorem powstania styczniowego z ramienia Tymczasowego Rządu Narodowego, porażki militarne oraz konflikt z Langiewiczem skłoniły go do rezygnacji z godności dyktatora, powrócił na emigrację do Francji. [przypis edytorski]
155
Klaczko, Julian, pierwotnie Jehuda Lejb (18251906) polski publicysta pochodzenia żydowskiego, historyk sztuki i literatury, uczestnik powstania wielkopolskiego; pisał gł. po francusku, 184970 na emigracji w Paryżu, związany z Hotelem Lambert; po wybuchu powstania styczniowego włączył się w działalność dyplomatyczną; zyskał rozgłos europejskiego publicysty artykułami na temat agresywnej polityki Prus i Rosji wobec Danii i Polski; był autorem głośnego studium Dwóch kanclerzy (187576), ostro zwalczającego Bismarcka; austriacki radca dworu przy Ministerstwie Spraw Zagranicznych (od 1870), poseł do galicyjskiego Sejmu Krajowego; członek Akademii Umiejętności w Krakowie (1872), korespondent Akademii Francuskiej (1888). [przypis edytorski]
156
Bismarck, Otto von (18151898) niem. polityk konserwatywny, jako premier Prus doprowadził do zjednoczenia państw niemieckich, w powstałej Drugiej Rzeszy pełnił funkcję kanclerza. Prowadził pozbawioną sentymentów politykę z pozycji siły, zyskując miano Żelaznego Kanclerza. [przypis edytorski]
157
dezynwoltura swobodne, nieco lekceważące podejście do jakiejś kwestii. [przypis edytorski]
158
Buckle, Henry Thomas (18211862) ang. filozof i historyk kultury, jeden z gł. przedstawicieli pozytywizmu w historiografii, twórca podwalin socjologii; autor dzieła Historia cywilizacji w Anglii (18571861). [przypis edytorski]
159
plaga (daw.) zwykle w lm: uderzenie batem lub kijem; baty. [przypis edytorski]
160
starosta kaniowski Mikołaj Bazyli Potocki herbu Pilawa (ok. 17061782), jeden z największych warchołów czasów stanisławowskich, uosobienie awanturnictwa, pijaństwa, rozpusty i sadyzmu wobec poddanych, połączonych z gorliwą pobożnością. [przypis edytorski]
161
Panie Kochanku przydomek księcia Karola Stanisława Radziwiłła (17341790), wojewody wileńskiego, znanego z barwnego, hulaszczego trybu życia, popularnego wśród drobnej szlachty. [przypis edytorski]
162
imaginacja (z łac.) wyobraźnia. [przypis edytorski]
163
trefny niekoszerny; niespełniający przepisów Talmudu dotyczących zachowania rytualnej czystości. [przypis edytorski]
164
pachciarz (daw.) dzierżawca (np. karczmy, bydła, ziemi), najczęściej Żyd. [przypis edytorski]
165
drapować dosł. układać tkaninę w dekoracyjne fałdy; drapować się: przen.: stroić się, przebierać. [przypis edytorski]
166
turczyć się przyjmować język, obyczaje i wiarę Turków, stawać się Turkiem. [przypis edytorski]
167
samotrzeć (daw.) sam z dwoma towarzyszami; we trójkę. [przypis edytorski]
168
Żeleźniak i Gonta Maksym Żeleźniak (ok. 17401768) i Iwan Gonta (17051768), przywódcy koliszczyzny (1768), antyszlacheckiego powstania chłopów ukraińskich, krwawo stłumionego przez wojska polskie i rosyjskie. [przypis edytorski]
169
regiment daw.: pułk. [przypis edytorski]
170
imperatorowa rosyjska Katarzyna II Wielka (17291796), żona cesarza Piotra III, po dokonaniu w 1762 zamachu stanu samodzielna cesarzowa Rosji. [przypis edytorski]
171
Katarzyna II Wielka (17291796) żona cesarza Piotra III, po dokonaniu w 1762 zamachu stanu samodzielna cesarzowa Rosji. [przypis edytorski]
172
Puchaczew, dziś popr.: Pugaczow, Jemieljan (17421775), doński Kozak, który podając się za cudownie uratowanego cara Piotra III, wszczął powstanie chłopskie (177375), które ogarnęło całą południowo-zachodnią część cesarstwa rosyjskiego. [przypis edytorski]
173
kamerher (z niem.) szambelan dworu. [przypis edytorski]
174
Marat, Jean-Paul (17431793) fr. polityk i dziennikarz okresu Rewolucji Francuskiej, jakobin, zabity przez Charlotte Corday. [przypis edytorski]
175
Babeuf, François Noël (17601797) radykalny polityk fr. pochodzenia chłopskiego; w 1789 przyłączył się do rewolucji, zorganizował tzw. Sprzysiężenie Równych, działał na rzecz zradykalizowania rewolucyjnych przemian, zyskał sobie przydomek Grakchusa (rzym. trybuna ludowego z II w. p.n.e., dbającego o dobro plebejuszy). [przypis edytorski]
176
Paweł I Romanow (17541801) cesarz Rosji (od 1796), następca Katarzyny II. [przypis edytorski]
177
Berezowo miasto na Syberii, nad rzeką Ob, miejsce zsyłek. [przypis edytorski]
178
kamerpaź (z niem.) paź nadworny, pełniący służbę przy boku monarchy. [przypis edytorski]