Czasem który patrzył przez szyby w świat, na Łódź, która z tej wysokości czwartego piętra majaczyła w mgłach i dymach poprzecinanych tysiącami kominów, dachów, domów, drzew ogołoconych z liści; to znów na drugą stronę, na pola, co szły w głąb horyzontu na szaro białe, brudne, zalane wiosennymi roztopami przestrzenie, majaczące gdzieniegdzie czerwonymi gmachami fabryk, które z oddalenia czerwieniły się wskroś mgieł bolesnym tonem mięsa odartego ze skóry; na odległe linie wiosek małych, przywartych cicho do ziemi, na drogi, co się wywijały wskroś pól, czarną cieknącą błotem wstęgą, migającą pomiędzy rzędami nagich topoli.
Maszyny huczały bezustannie i bezustannie świstały transmisje uczepione pod sufitem i niosące siłę do innych sal, wszystko się poruszało w rytm tych olbrzymich pudeł metalowych suszarń, które odbierały towar mokry z drukarni i wypluwały go suchym, i stały w tej olbrzymiej, czworokątnej sali pełnej smutnych barw i smutnego światła dnia marcowego, smutnych ludzi, niby kapliczki boga-siły, rządzącego wszechwładnie.
Borowiecki czuł się rozstrojonym i z roztargnieniem oglądał towar, czy nie jest zbytnio przesuszony lub spalony.
Głupi chłopak myślał o Hornie i chwilami stawała mu w pamięci ta młoda, szlachetna twarz i te oczy niebieskie, patrzące na niego z jakimś niemym żalem zawodu i wyrzutu. Czuł w sobie jakieś ciemne zaniepokojenie. Niektóre słowa Horna przychodziły mu na myśl, gdy patrzył na te tłumy ludzi w milczeniu pracujących.
Byłem takim poleciał myślą do tamtych, dawnych czasów, ale nie dał się ująć wspomnieniom w swoje szarpiące szpony, drwiący uśmiech wił mu się po ustach, a oczy świeciły zimno i rozważnie.
To przeszło! przeszło! myślał z jakimś dziwnym uczuciem pustki, jakby mu żal było tamtych czasów, żal tych złudzeń niepowrotnych, porywów szlachetnych, zszarganych przez życie ale to krótko trwało i znowu siebie odzyskiwał; był tym czym był, dyrektorem drukarni Hermana Bucholca, chemikiem, człowiekiem zimnym, mądrym, obojętnym, gotowym do wszystkiego, prawdziwym Lodzermenschem, jak go nazwał Moryc.
W takim był właśnie nastroju przechodząc przez apreturę, gdy mu jeden z robotników zastąpił drogę.
Czego? zapytał krótko, nie zatrzymując się.
A to nasz majster pan Pufke powiedział, że od pierwszego kwietnia będzie nas piętnastu ludzi mniej robiło
Tak. Ustawi się nowe maszyny, które tylu ludzi nie potrzebują do obsługi, co stare.
Robotnik miął czapkę w ręku, nie wiedząc co powiedzieć i nie śmiejąc, ale zachęcony spojrzeniami, które błyskały zza maszyn, zza sągów materiałów, zapytał idąc za nim.
A cóż my będziemy robili?
Poszukacie sobie roboty gdzie indziej. Pozostaną tylko ci, którzy dawniej u nas pracują.
A i my robimy już po trzy roki.
Cóż ja wam poradzę, kiedy maszyna was nie potrzebuje, bo zrobi sama. Zresztą, do pierwszego może się jeszcze co zmieni, jeśli będziemy powiększali blich40 odpowiedział spokojnie i wszedł na windę, która zaraz z nim zapadła się w głębi ściany.
Robotnicy spoglądali na siebie w milczeniu, niepokój świecił im w oczach, niepokój przed jutrem, bez roboty, przed nędzą.
Ścierwy nie maszyny. Psy, psiakrew szepnął robotnik i kopnął z całą nienawiścią w bok jakiejś maszyny.
Towar idzie na ziemię! krzyknął majster.
Chłop prędko nadział czapkę, przygiął się nieco i ze spokojem automatu odbierał barchan czerwony z maszyny.
III
W restauracji hotelu Victoria było pełno.
Wielkie, niskie pokoje o ciemnych ścianach i żółtych, stiukowych sufitach, udających drzewo, napełniał hałaśliwy gwar.
Wejściowe drzwi z bramy co chwila brzęczały mosiężnymi prętami zabezpieczającymi szkło, co chwila ktoś wchodził i ginął w mgle dymów i w tłumie ludzi zapełniających restaurację; elektryczne światła w sali bufetowej wciąż drgały spazmatycznie i przygasały, a gazowe bąki płonące równocześnie, rzucały mętne światło na zbitą około licznych stolików masę ludzi i na białe obrusy.
Kelner, bitte, zahlen41!
Piwa!
Kelner, Bier42!
Krzyżowały się wołania razem z głuchym stukiem kufli.
Garsoni43 w zatłuszczonych frakach, z serwetami podobnymi do ścierek, przesuwali się we wszystkich kierunkach, błyskając brudnymi gorsami nad głowami pijących.
Wrzawa podnosiła się bezustannie napływającymi ludźmi i wykrzykiwaniem:
Lodzer Zeitung44! Kurier Codzienny! jakie rzucali chłopcy kręcący się pomiędzy stołami.
Szczygieł, daj no Lodzerkę zawołał Moryc, siedzący w pokoju bufetowym, pod oknem, w otoczeniu kilku aktorów, wiecznie przesiadających45 w knajpie uważacie, co zrobił wczoraj nasz fioł vel dyrektor.
Mów arcyfioł wtrącił szeptem jakiś zgarbiony, stary aktor.
Głupiś odpowiedział mu pierwszy tajemniczym szeptem do ucha. Otóż nasz arcyfioł wczoraj w antrakcie drugim przyszedł za kulisy i skoro tylko Niusia zeszła ze sceny, powiada jej: Tak pani grała wspaniale, że jak tylko kwiaty będą trochę tańsze, to kupię pani bukiet, chociażby za całe pięć rubli!
Co powiedział? zapytał stary aktor, nachylając się do ucha sąsiada.
Żebyś pan pocałował psa w nos.
Wybuchnęli śmiechem.
Panie Welt, panie Maurycy, czy pan nie jesteś za cwaj-koniak46 systemem, co?
Panie Bum-Bum, ja jestem za systemem wyrzucenia pana za drzwi.
Chciałem kazać dać
Pan lepiej każ blagować za siebie.
Cóż, kiedy pan mnie wyręczasz. Panno Ani, koniaczek zawołał poprawiwszy binokle i uderzając w zaciśniętą pięść otwartą dłonią prawej ręki.
Pański przodek, panie Maurycy, miał więcej wychowania zaczął znowu Bum-bum, stojąc na środku pokoju z kawałkiem kiełbasy na widelcu.
Ja o pańskim tego nie mogę powiedzieć.
Warum47? rzucił ktoś od sąsiedniego stolika.
Bo go wcale nie miał.
Nie, nie dlatego, tylko że nie bywał grzecznym względem swoich pachciarzy48. Welt to zna z tradycji domowych.
Wysortowany dawno dowcip, pięćdziesiąt procent niżej kosztu. Bum-buma, panowie sprzedaje się przez publiczną licytację. Kto da co? wykrzyknął złośliwie Moryc.
Co on mówi? zapytał znowu stary aktor szeptem, kiwając równocześnie na garsona.
Żeś głupi! odpowiedział mu tym samym tonem sąsiad.
Kto co da za Bum-Buma? Panowie, Bum-Bum się sprzedaje. Stary jest, brzydki jest, głupi jest, zdezelowany jest, ale tanio się sprzedaje! wykrzykiwał i zamilkł, bo Bum-Bum stanął i patrzył na niego, a po chwili rzekł krótko:
Parch! Panno Ani, koniaczek!
Moryc hałaśliwie stukał kuflem i śmiał się głośno ale nikt mu nie wtórował.
Bum-Bum wypił i z pochyloną kwadratową twarzą koloru szmalcu przekrwionego, z oczami wypukłymi, bladoniebieskimi, przykrytymi binoklami na bardzo szerokiej wstążce, z grzywką rzadkich włosów oblepiających mu wysokie kwadratowe czoło, o pomarszczonej, wymiętej, chropowatej skórze, z pochyloną naprzód figurą starego rozpustnika, chodził po całej knajpie, powłócząc drgającymi tabetycznie nogami, przyczepiał się do rozmaitych grup, gadał dowcipy, z których sam śmiał się najgłośniej, albo usłyszane kawały roznosił i powtarzał z lubością, poprawiał obu rękami binokle, witał się prawie ze wszystkimi wchodzącymi, a przynajmniej połową, podchodził do bufetu, słychać było bardzo często jego chrapliwy, rozłażący się głos.
Panno Ani, koniaczek i trzaśniecie dłonią w pięść zaciśniętą.
Moryc przebiegł oczami Zeitung, niecierpliwie spoglądał na drzwi. Czekał na Borowieckiego. Wstał wreszcie, bo zobaczył w drugim pokoju znajomą twarz.
Leon, kiedyś przyjechał?
Dzisiaj rano.
Jakże ci poszedł sezon? pytał, siadając obok niego na zielonej kanapce.
Świeeeetnie! wyciągnął nogi na krzesełku i rozpiął kamizelkę.
Myślałem dzisiaj o tobie, a nawet wczoraj z Borowieckim mówiliśmy.
Borowiecki! ten od Bucholca?
Tak.
On wciąż drukuje swoje bojki? Słyszałem, że ma założyć na siebie.
Dlatego właśnie mówiliśmy o tobie.
I co, wełna?
Bawełna!
Sama?
Co to można dzisiaj wiedzieć.
Pieniądze jest?
Będą, a tymczasem jest coś więcej, kredyt
Do spółki z tobą?
I z Baumem, znasz Maksa?
Ojej! W tym wekslu jest feler, jeden żyrant niepewny! Borowiecki dodał po chwili.
Dlaczego?
Polaczok! rzucił dosyć pogardliwie i wyciągnął się prawie na kanapce i na krześle.
Moryc roześmiał się wesoło.
To ty go wcale nie znasz. O nim dużo się w Łodzi będzie mówić. Ja w niego, że zrobi gruby interes, tak wierzę jak w siebie.
A Baum, cóż to?
Baum jest wół, jemu trzeba dać się wyspać i wygadać, a potem dać robotę, będzie robił jak wół, a zresztą on wcale nie jest głupi. Ty mógłbyś nam dużo pomóc i sam dużo byś zarobił. Nam już dawał oferty Krongold.
Idźcie do Krongolda, to wielka osoba, on się zna ze wszystkimi bałaganami, które kupują długiego towaru za sto rubli rocznie; to jest wielki reisender49 na Kutno, na Skierniwice. Zróbcie z nim interes, ja się nie narzucam! Ja mam co sprzedawać, ja mam list przy sobie Bucholca, on mi chce powierzyć agenturę swoich towarów na cały Wschód, a jakie warunki mi daje! i zaczął gorączkowo rozpinać się i szukać po wszystkich kieszeniach tego listu.
Wiem o tym, nie szukaj. Borowiecki mi wczoraj mówił, bo to on poradził ciebie Bucholcowi.
Borowiecki! Naprawdę? Dlaczego?
Bo on jest mądry i myśli o przyszłości.
I tak sobie, przecież za taki interes mógłby grubo zarobić. Ja sam dałbym dwadzieścia tysięcy bares geld50, jak tu siedzę. Co on w tym ma? i do tego my się prawie nie znamy.
Co on w tym ma, to on ci sam powie, ale tylko tyle ci powiem, że gotówki nie weźmie.
Szlachcic! szepnął z pewnym drwiącym politowaniem Leon i splunął na środek pokoju.
Nie, on tylko mądrzejszy od najmądrzejszych reisenderów i agentów na cały Wschód odpowiedział Moryc, dzwoniąc nożem w kufel. Dużoś sprzedał?
Za kilkadziesiąt tysięcy, kilkanaście tysięcy gotówki, a reszta najlepsze weksle, bo na cztery miesiące z żyrem Safonowa! Jedwabny interes uderzył Moryca w kolano z zadowolenia. Mam i dla ciebie obstalunek. Widzisz, co to przyjaźń.
Na ile?
Razem ze trzy tysiące rubli.
Długi czy krótki towar?
Krótki.
Weksel czy nachname51?
Nachname? Zaraz ci dam zamówienie zaczął przewracać w olbrzymim, zamykanym na klucz pugilaresie52.
Co ci mam dać?
Jeżeli gotówka, to wystarczy jeden procent, po przyjacielsku.
Gotówki teraz potrzebuję na gwałt, mam wypłaty, ale w ciągu tygodnia zapłacę.
Dobrze. Masz zamówienie. Wiesz, w Białymstoku spotkałem Łuszczewskiego, przyjechaliśmy razem do Łodzi.
Gdzież ten hrabia jedzie?
Przyjechał do Łodzi robić interes.
On! Ma widać za dużo; trzeba się z nim zobaczyć.
Nic nie ma, przyjechał się dorobić czego.
Jak to nic nie ma, przecież jeździliśmy całą bandą z Rygi jeszcze do jego majątków. Był pan na gruby sposób! I nic mu już nie zostało?
Zostało! trochę gumy z powozów na kalosze! Ha, ha, ha, kapitalny witz53 uderzył go w kolano.
Cóż zrobił z majątkiem? liczyli go lekko na dwieście tysięcy.
A on teraz liczy sam, że ma ze sto tysięcy długów, a to skromny człowiek.
Mniejsza z nim. Napijesz się?
Warto by przed teatrem.
Kelner, koniak, kawior, befsztyk po tatarsku, porter oryginalny, gallopp!
Bum-Bum, chodź-no pan do nas! krzyknął Leon.
Jak się pan ma, jakże zdróweczko, jakże interesiki! wykrzykiwał, ściskając mu rękę.
Dziękuję, bardzo dobrze. Przywiozłem dla pana umyślnie z Odessy coś wyjął z pugilaresu rysunek pornograficzny i podał.
Bum-Bum poprawił obu rękami binokle, wziął rysunek i zanurzył się w nim cały z lubością. Twarz mu poczerwieniała, mlaskał językiem, oblizywał swoje sine, opadnięte wargi, trząsł się cały z zadowolenia.
Cudowne, cudowne. Niebywałe! wykrzykiwał i powlókł się pokazywać wszystkim.
Świnia mruknął Moryc niechętnie.
Lubi dobre rzeczy, a że jest znawcą
Nie poznałeś znowu kogo? zapytał nieco ironicznie.
Czekaj! trzaskał w palce, potem w kolano Moryca, uśmiechnął się i z pugilaresu, z pomiędzy rachunków i not wydobył fotografię kobiety.
Co? Ładna maszyna? mówił z najwyższym zadowoleniem, przymrużając oczy.
Tak.
Prawda! Ja zaraz pomyślał, że będzie ci się podobać. To Francuzeczka, a!
Wygląda na Holenderkę, ale krowę,
Keine54 gadanie. To droga sztuka, stówka za nic.
Dałbym pięć za wyrzucenie jej za drzwi.
Ty zawsze jesteś no, już nie powiem.
A ty masz reisenderowskie gusta, skąd takie bydlę, gdzieś poznał?
W Niżnim ja sobie pokutił niemnożeczko55 z kupcami, to oni mówią w końcu: Chodź pan Lew w cafée concert! Poszli. Nu, wódka, koniak, szampańskie pili prawie z beczki, a potem słuchali śpiewu, ona śpiewaczka że
Zaczekaj, w tej chwili przyjdę! przerwał Moryc, zerwał się i podszedł do tęgiego Niemca, który wszedł do restauracji i rozglądał się po sali.
Gut Morgen56, panie Müller!
Morgen! Jak się pan ma, panie odpowiedział niedbale i rozglądał się dalej.
Pan szuka kogo? może ja będę mógł pana objaśnić nastręczał się natarczywie Moryc.
Szukam pana Borowiecki, tylko po to wszedłem.
Będzie zaraz, bo ja właśnie czekam na niego. Może pan pozwoli do stolika. To mój kolega, Leon Kohn! rekomendował.
Müller! rzucił z pewną dumą i przysiadł się.
Kto by nie wiedział o tym! każde dziecko w Łodzi wie takie nazwisko mówił prędko Leon, śpiesznie się zapinając i robiąc miejsce na kanapie.
Müller uśmiechnął się pobłażliwie i patrzał ku drzwiom, bo wszedł Borowiecki w towarzystwie, ale zobaczywszy go, towarzyszy zostawił przy drzwiach i z kapeluszem w ręku szedł do tego królika bawełnianego, po którego wejściu przyciszyło się w knajpie i wszyscy śledzili go z nienawiścią, zazdrością i dumą.
Prawie czekałem na pana zaczął Müller. Mam do pana interes. Skinął głową Morycowi i Leonowi, uśmiechnął się do pozostałych, objął ręką w pas Borowieckiego i wyprowadził z knajpy.