***
Элчибай чечен тил безеп,
Санжыраны сайраган.
Этекке малын жайдырган.
Асый чыкма жылкыларды,
Адырга конуп саадырган.
Ак тору атына,
Арпа берип бактырган.
Серкесинин мойнуна,
Коңгуроону тактырган.
Кайран киши бу да өттү,
Буйрук тура ушундай,
Буюрбай калып а бала,
Көөнөрбөс Көңдөй ичинде,
Көп баян калды айтылбай.
***
Абалатып жылкыны
Алтымышбай ата айдаган.
Алдындагы малдары,
Адырлуу бетке батпаган.
Асый чыкма жылкылары,
Ак-Кайкыны жайлаган.
«Көнөрбөс бай экен»-деп,
Көргөн жандар мактаган.
***
Койсойбостон Канай бар
Койкоңдогон жандарды.
Колун бурап артка кайрып,
Кокуйлаткан далайды.
***
Койсойбостон Тапа бар
Койлорун жайып адырга.
Жылкыларын жайдырган,
Жылуу-Суунун алдына.
Жарды менен жалчыга
Жайы менен кайрылган.
«Берешен адам экен»,-деп,
Бет келгендер мактаган.
***
Тамырды кармап так айткан
Тамшанып туруп жатка айткан.
Ооруган жерди бат айткан,
Ааламда кезип келгендер,
Андай табып таппаган.
Ырымчылык жагы бар,
Ысымын эли даңктаган.
Азыркы эле дарыгердин,
Арбынын артка калтырган.
Дайындуу алыс элдердин,
Далай-далай пенденин,
Алкышына жараган.
Дүр-дүнөсүн жаза албай,
Дүкөнү ачык жабылбай,
Көңүлүн жакшы ача албай,
Көксөгөнүн таба албай,
Жайраган жалгыз баласы,
Жабылбай ойдун санаасы,
Артынан тукум тарабай,
Атаке» деп сөз айтпай,
Дүйшө табып бир келип,
Дүйнөдөн өттү арман ай.
***
Иймектеги Төрт Күлдө
Илгери өткөн чоң жыйын.
Ишибиз алга жылсын деп,
Ошондогу дайныбыз,
Ушу Көңдөй айлыбыз,
Исакеев аталган.
Андан бери кайкып учуп,
Алыстады көп заман.
Эл көтөрүп шайлаган,
Эмгеги асыл азамат,
Контр болуп катталган.
Азамат эр жери үчүн
Арбын кызмат жасаган.
Антсе дагы кутула албай,
Азап тартты жалаадан.
Отуз жетинчи жылда анан,
Темир Канат аталган,
Баардык ишти так айтып,
Жан дүйнөнү тазарткан,
Ак жорго минип чайпалган.
Абатай аба башкарган,
Абалайт жылдар сабалап,
Ал кездеги жаш бала,
Ак чач болуп картайган.
Темиркан биздин атабыз,
Мал чарбасын башкарган.
Далай-далай адамдар,
Дайны менен тың чыккан.
Өлбөс атак калтырган.
Ай айланып күн өттү,
Анан канча жыл өттү.
Күдүр-күдүр күдүр саз,
Күдүрдөн учуп өрдөк каз.
Темир Канат бул эмне?
Асмандап учкан Айрыплан.
Ак булутту аралаган,
Арыбай учуп сабалаган,
Абада жай калкыган.
Айрыплан -Темир канат,
Кага берсин канатын,
Алды жакка бара алсын.
Темир канат деген сөздү чыгарган,
Санжырачы жана акылман.
Ушул жерди Темир Канат деп атаган.
Темиркан ата өзү өттү,
Өзү өтпөсө көзү өттү.
Андай сонун адамды
Эскере биз жүрөлү,
Эстелик калып өткөндү.
***
Буйгаттан учкан кара куш,
Букарга кетип дарек жок.
Турагын таштап кетип,
Тунжуроодо дарек жок.
Букарга учкан кара куш
Бурулуп кайра келбеди.
Кандаштары аны жоктоп,
Кайгырып жашын ирмеди.
Ак баракка жазылбай,
Арманы бар ыр өттү.
А дүнөгө жол улап,
Армандуу бир эр өттү,
Туулган жерден айдалып,
Кулак болуп кармалып,
Кубалана сандалып,
Учкан куш жетпес жер эле,
Украина элинде,
Турганбай деген кары өттү,
Турмушта катуу кеишип,
Туура жолдо жетелешип,
Байбичеси дагы өттү.
Атыгайдын Тынайы,
Болуш болуп айдалып,
Болбогон жерден жаза алып,
Айдыңдуу жерден алыстай,
Агаларга салам бере албай,
Алыс жакта бу өттү.
Атагы бар Абдылда,
Айлына жетпей сапарда.
Алыс бөтөн жактарда,
Армандуу болуп ал өттү.
Чынгыштын Жоомарты,
Өз айлынын уулу эле.
Өктөмдүү бир жан эле,
Оо, дүйнөгө бу да өттү.
Кетирекейден Ысман бар,
Келбей калды канчалар.
Көңдөй жерден айдалып,
Кордукту көргөн адамдар.
Эл душманы аталып,
Куугундук жеди канчалар.
Өмүрдө нени көрбөдү,
Өксүктө өткөн кайрандар.
Анан мезгил өзгөрдү,
Эл досу экен эми алар.
Ак жеринен айдалып,
Азапты тартты канча жан.
Мазесин алган далайдын,
Маңгурттарга таң калам.
Келип кеткен өмүргө,
Кетирекей ким эле?
Койнунда тоонун төрөлгөн,
Кошубай деген ким эле?
Жайында бээни байлаган,
Жантай деген ким эле?
Аталар атын унутпай,
Айта жүргүн замандаш.
Качандыр өтүп кеткенди,
Кайра эскергин кары, жаш.
Бурулуп кайра келбеди.
Кандаштары аны жоктоп,
Кайгырып жашын ирмеди.
Ак баракка жазылбай,
Арманы бар ыр өттү.
А дүнөгө жол улап,
Армандуу бир эр өттү,
Туулган жерден айдалып,
Кулак болуп кармалып,
Кубалана сандалып,
Учкан куш жетпес жер эле,
Украина элинде,
Турганбай деген кары өттү,
Турмушта катуу кеишип,
Туура жолдо жетелешип,
Байбичеси дагы өттү.
Атыгайдын Тынайы,
Болуш болуп айдалып,
Болбогон жерден жаза алып,
Айдыңдуу жерден алыстай,
Агаларга салам бере албай,
Алыс жакта бу өттү.
Атагы бар Абдылда,
Айлына жетпей сапарда.
Алыс бөтөн жактарда,
Армандуу болуп ал өттү.
Чынгыштын Жоомарты,
Өз айлынын уулу эле.
Өктөмдүү бир жан эле,
Оо, дүйнөгө бу да өттү.
Кетирекейден Ысман бар,
Келбей калды канчалар.
Көңдөй жерден айдалып,
Кордукту көргөн адамдар.
Эл душманы аталып,
Куугундук жеди канчалар.
Өмүрдө нени көрбөдү,
Өксүктө өткөн кайрандар.
Анан мезгил өзгөрдү,
Эл досу экен эми алар.
Ак жеринен айдалып,
Азапты тартты канча жан.
Мазесин алган далайдын,
Маңгурттарга таң калам.
Келип кеткен өмүргө,
Кетирекей ким эле?
Койнунда тоонун төрөлгөн,
Кошубай деген ким эле?
Жайында бээни байлаган,
Жантай деген ким эле?
Аталар атын унутпай,
Айта жүргүн замандаш.
Качандыр өтүп кеткенди,
Кайра эскергин кары, жаш.
***
Турагы жок куш болбос,
Тууганы жок эр болбос.
Дареги жок жер болбос,
Башаты жок суу болбос.
Турагы жок учкан куш,
Туш келди жерге бир коноор.
Турагы жок эр болсо,
Коргоноору жок болоор.
Дайны жок суу айтылбайт,
Ак кагазга жазылбайт.
***
Ат жайлоодо канат кагып,
Алгыр бүркүт айланат.
Сай боюнда Сорок Таш,
Жол боюнда сороёт.
Ары-бери закымдап,
Айланып учуп куш конот.
Чермиш баба бул ташты,
Ойлуу карап тургандыр,
Таяк менен тыкылдатып,
Тамашалап ургандыр.
Көнөчөктү кайра эскерип,
Жылмая күлүп алгандыр.
Ташты урган Чермиш жок,
Тамашалуу баба жок,
Атадан калган дүйнө жок,
Атаңын көрү дүйнө бок.
***
Кулак болуп алыстарга айдалды,
«Көңдөйүм» деп жалбырактай саргайды.
Тагдырлары жандап кетип азапты,
Асыл жерге алар жетпей калышты.
Сейит уулу Турганбай.
Таштаке уулу Кыдыр.
Артык уулу Ордобай.
Табылды уулу Орунтай.
Атыгай уулу Тынай.
Атыгай уулу Абдылда.
Шүкүр уулу Эсенгул.
Чынгыш уулу Жоомарт
Кетирекей уулу Ысман
Бапа уулу Рыскелди.
Акман уулу Токтосу
***
2- БӨЛҮК
«Така туякты сактайт, туяк тулпарды сактайт,
тулпар эрди сактайт,
эр элди сактайт».
Байыркы түрк макалы
«Эр жигит эл четинде жоо бетинде».
Байыркы ыргыз эл макалы
ЖООКЕРЛЕРДИН АРМАНЫ
Саргалдак учкан тоолордун,
Саргарып гүлү ачылды.
Сар-санаа болуп аарчыймын,
Салаалап аккан жашымды.
Саргарган сары жалбырак,
Самсаалап түшөт күзүндө.
Жалбырак жансыз калдырап,
Жабыккан элес жүзүмдө.
Боз булут баскан тоолорго,
Боздосом үнүм жетпеди.
Кабылдык душман огуна,
Кандаштар бизди эстегин.
Кайкыйт кушу тоолордун,
Кайрылып барып көрбөдүм.
Элесимди эстей жүр!
Эл-журт үчүн өлгөмүн.
Жаткан жайым белгисиз,
Сөөгүм калды кап-кайда.
Кайрылып жерди көргөнү,
Каркыра болом жаз-жайда.
Көк асманда сапарлап,
Тизилсе учса каркыра.
Жоо огунан жок болгон,
Жоокерди эске салгыла!
***
Поезд минип улантышып сапарды,
Берендерим кан майданга аттанды.
Арман күн ай, тагдыр экен түбөлүк,
Агаларым ал согуштан кайтпады.
Кан майдандан алар келбей калса да,
Кайрыла албай батыш жакта жатса да.
Аларды эстеп ыр чыгарган адам бар,
Айдың мезгил алыс жакка сызса да.
***
Унутулду жалган атак, даңк дагы,
Ушул кезде такыр калып айтылбай.
Жоокерлердин жасап өткөн эрдиги,
Жомок болуп ырларымда калгандай.
Ыр да ырдалып, санжырада айтылган,
Улуу эрдикти баштоо дагы улуу кеп.
Жердештерим корккон эмес ажалдан,
Ошол үчүн бизди коргоп жан кыйган.
Алардын улуу эрдиги баяндалат,
Ак кагазга көп элестер жазылат.
Даана жазсам абалардын жолдорун,
Дайнын ачып кереметтер жаңырат.
***
БҮТӨБАЙ АТАДАН КЕЛБЕЙ КАЛГАН
ЖООКЕРЛЕР
Чекир уулу Дүшөнбай.