1.2.Texnologik talim jarayonlarini tashkil etish va boshqaruv faoliyatini takomillashtirishning psixo-pedagogik asoslari
Oqituvchi oquv mashgulotida texnologik talim jarayonlarini tashkil etish, boshqaruv faoliyatini mexanizmini takomillashtirish, subьektning kompetentligi darajasini kundalik faoliyatda amaliyotga qollay olish qobiliyatlariga oid ilmiy tadqiqotlar natijalari hozirgacha mahlum bir tizimga keltirilmagan. Buni kop sonli misollar tasdiqlaydi. Masalan, nazariy bilimlarni yaxshi ozlashtirgan talabalar amaliy faoliyatda duch keladigan texnologik talim jarayonlarini tashkil etish harakteridagi masalalarning mohiyatini tushuntira olmaydilar. Bu holat nazariyani amaliyot bilan ozviy boglab organmaslik oqibatida kelib chiqadi. talim mazmunini loyihalashdagi kamchilik va nuqsonlar oqibatida talabalar amaliyotdan ajralib qolgan, normal hamda yaxlit bolmagan shakldagi bilimlarni egallaydilar. Talabalar bilimlarining formal ekanligini yana bir sababi kopchilik holatlarda ularning tayyor holda, mohiyatini tushunmay, mexanik ravishda ozlashtirilishidir. Bunday bilimlardan faqat standart holatlarda foydalanish mumkin, ammo ozgargan (nostandart) sharoitda ulardan foydalanish muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.
Hozirgi paytda texnologiya fanida texnologik talim jarayonini tashkil etish malakasiga ega bolgan va boshqaruv qobiliyatini biladigan oqituvchilarini tayyorlashning qiyosiy tahlil, ijtimoiy anketa sorovlari natijalaridan korinadiki, bu borada mahlum darajada ziddiyatlar mavjudligi korsatmoqda.
Jumladan, oliy pedagogik talim muassasalarida nazarda tutilgan DTS talablarining mazmun-mohiyatiga maktab tomonidan qoyilayotgan yangi, zamonaviy talablar bilan bolajak pedagoglarga va ysh mutahassislarga kasbiy-metodik talim berishga yondashishning yetarlicha nazariy va amaliy nuqtai nazardan ishlab chiqilmaganligi;
fan-texnika taraqqiyotining zamonaviy mutaxassislarga qoyadigan talablari hamda umumiy orta talim tizimi oquvchilarining tayanch bilimlari darajasi yetarli emasligi;
texnologik talim jarayonini tashkil etishga qoyilgan talablarning kuchaytirilishi, mustaqil organish faoliyati va ularni tashkil etish boyicha kompetentlik darajasining yetishmasligi;
talim tizimining kop jihatdan reproduktiv orqaliga ega ekanligi va oliy pedagogik talim muassasasi bitiruvchisi-bolajak oqituvchining pedagogik moslashuvchanligini shakllantirishga individual-ijodiy yondashish zarurligi;
oqitish jarayoniga mavjud qarashlar va jamiyatning kasbiy talim rivojlanishiga qoyadigan zamonaviy talablari ortasidagi farqning mavjudligi;
oqituvchining kasbiy faoliyatiga bolgan talablardan kelib chiqib maktabning ijodiy fikrlovchi, ijodkor, pedagogik maxoratga ega bolgan oqituvchiga ehtiyoji borligi;
yangi pedagogik texnologiyalarni talim amaliyotiga tatbiq etilishida bayon etilishi lozim bolgan mavzuning mazmun-mohiyatiga mosligi tanlash muammosining mavjudligi;
oqitishning zamonaviy talim texnologiyalariga bolgan ehtiyojning osganligi ananaviy metodlar ortasidagi farqlarning ortayotganligi;
ijodkor oqituvchilar faoliyati natijasida paydo bolgan oqitishning talim texnologiyasining sifat korsatkichi bilan ularni baholashdagi eski metodlar ortasida farqning mavjudligi.
Yuqorida zikr otilgan farqlarni yoqotish, texnologik talim jarayonini tashkil etishning va oqituvchining boshqaruv faoliyati har tomonlama rivojlanishi, texnologik talim jarayonining maqsadi, mazmuni, metodlari, vositalari va shakllari ortasidagi mustahkam bogliqlikni taminlay oladigan mutaxassis tayyorlashni vazifasini hal qilish zarur.
SHuningdek, texnologik talim jarayonini tashkil etish va boshqarish faoliyati mehanizmini takomillashtirishda zamonaviy talim texnologiyalariga asoslangan holda salohiyatli, ijodkorligi, mahoratli, novator va turli hil konstruktiv-loihalarning yechimlarini, shuningdek, tashkiliy-iqtisodiy yechimlaridan foydalanishni biladigan fan oqituvchisiga bolgan ehtiyoj muammosi oz yechimini topish kerak.
Bu borada oqituvchi oz kasbining oddiy va murakkab tomonlarining mavjudliga va unga kasbiy metodik moslashish masalalariga alohida ehtibor qaratishi, oquv-tarbiyaviy va metodik faoliyati tizimlarini ozaro motanosibligiga yaqinlashtirish asosida qaraladi. Biz quyida oqituvchining bilish faoliyatidagi moslashuvchanlikdan kasbiy-metodik yonalganlik va kasbiy-metodik moslashishga otishi togrisidagi E.F.Zeerning fikrlariga etibor qaratamiz.
Bolajak mutaxassislarning metodik tayyorgarliklarini organishda kopchilik tadqiqotchilar asosiy etiborni oqitish mazmuni, metodlari va didaktik vositalarni qollashga oid turli metodikalarga qaratadilar. Bularning barchasi, albatta, kasbiy-metodik faoliyatining turli tomonlariga malum tasir korsatadi. Lekin, mutaxassisning alohida sifatlari emas, balki ularning yaxlit shakllanishi maqsadlarini samarali amalga oshirish uchun, bilim va malakalarni shakllantirish tizimini, dunyoqarash, motivatsion doirasini, ijodiy imkoniyatlarini rivojlantirishni taminlash, keyingi metodik faoliyatida bilim va malakalarni egallash jarayonini obektiv mazmun bilan toldirish kerak.
E.Goziev, A.S.Linda, Z.A.Reshetova va boshqa psixolog olimlarning fikricha, oqituvchilar, shuningdek, oqituvchilar ham formal bilimlardan qochishi va uni bartaraf etishda etishda quyidagi didaktik omillardan:
muammoli va dasturli talim elementlari;
oqituvchi tomonidan mustaqil ish rejasini tozish, mahlumotnomalar bilan ishlash;
malumotlari toliq bolmagan yoriqnomalardan foydalanish qoyilgan masalalarni yechishda jiddiy tahlil etishga togri keladi.
Texnologiya fani oqituvchisining texnologik talim jarayonini tashkil etishda pedagogik faoliyati muntazam ozgarib turadi. SHu kabi vazifalar yechimini topishda K. Davlatovning fikriga kora, pedagogik malakalar tizimi mustaqil ishlarni bajarganlarida shakllanib boradi.
N.V.Kuzьmina ozining tadqiqot ishlari natijalariga asoslanib, «Pedagogning metodik faoliyatidagi muvaffaqiyat loyihachilik, fikr almashish (kommunikativ), tashkilotchilik qobiliyatlari va ular bilan bevosita aloqador bolgan malakalar bilan tahminlanadi» degan xulosaga kelgan.
T.V.Kudryavtsev «Pedagogik faoliyat tozilmasiga loyihachilik, tashkilotchilik, fikr almashish bilan birga axborotchilik, rivojlantiruvchilik, yonaltiruvchilik, safarbar etuvchilik va tadqiqotchilik vazifalarini ham kiritishni taklif etgan.
Oqituvchidan bu vazifalarni bajarish uchun mahlum darajadagi bilim, ish-harakat usullari, shaxsiy fazilat va qobiliyatlar talab etiladi. Ular barchasi birgalikda oqituvchining yaxlit kasbiy-metodik mustaqilligi asosini tashkil etadi.
Oqituvchi professiogrammmasini turli vaqtlarda ishlab chiqish bilan V.A.Slastenin, Yu.K.Vasilьev, U.N.Nishonaliev, N.F.Talizina kabi olimlar shugullanganlar.
Texnologiya fani oqituvchilarining metodik moslashuvchanligini shakllantirishda mustaqil talim tayyorlanish jarayonida bilimlar darajasi kengayadi, chuqurlashadi, mukammallashadi, turli hil sharoitlarda ulardan foydalanish imkonini beruvchi harakteriga ega boladi.
Mustaqil ishlarning umumnazariy va tashkiliy-metodik masalalari G.I.Ajikin, B.P.Esipov, A.S.Linda, P.I.Pidkasistiy va ularning maslakdoshlari ishlarida oz ifodasini topgan. Ushbu yonalishda mavjud pedagogik-psixologik adabiyotlar tahlili mustaqil ishlarga mualliflar turlicha nuqtai-nazardan yondashganliklarini korsatadi.
V.I.Gusev, M.A.Danilov, O.Q.Tolipov kabi olimlar talabalarning bilim, konikma va malakalarini tarkib toptirishga yonaltirilgan oquv-bilish faoliyatini; B.P.Esipov, A.S.Linda, bilish faoliyatini individual, guruh, va ommaviy tashkil etish shaklini; I. Ya. Lerner, P.I.Pidkasistiy va boshqalar bilishga oid qiziqish va ehtiyojlarni rivojlantirish vositasini; SH.S.SHaripov va boshqalar mahlum shaxsiy sifatlarni shakllantirish usuli sifatida talqin etadilar.
V.I.Gusev, M.A.Danilov, O.Q.Tolipov kabi olimlar talabalarning bilim, konikma va malakalarini tarkib toptirishga yonaltirilgan oquv-bilish faoliyatini; B.P.Esipov, A.S.Linda, bilish faoliyatini individual, guruh, va ommaviy tashkil etish shaklini; I. Ya. Lerner, P.I.Pidkasistiy va boshqalar bilishga oid qiziqish va ehtiyojlarni rivojlantirish vositasini; SH.S.SHaripov va boshqalar mahlum shaxsiy sifatlarni shakllantirish usuli sifatida talqin etadilar.
Psixolog T.V.Gusьkova «Mustaqil ishlarni shaxsning bilish va ijodiy faolligini rivojlantirishga qaratilgan maxsus tashkil etilgan muntazam oquv faoliyati deb biladi. Bundan talaba shaxsining kasbiy-metodik faoliyatga moslashishini tahminlash uchun faqatgina maxsulli izlanuvchanlik, tadqiqotchilik, bunyodkorlik faoliyati bilan shugullanishlari zarur», degan xulosa chiqarish mumkin.
Texnologiya fani oqituvchilarining texnologik talim jarayonini tashkil etish va boshqarish faoliyatini takomillashtirishda kasbiy-pedagogik moslashuvchanlik shakllanib boradi. Ushbu jarayonni shakllangtirishda mustaqil Talim hamda mustaqil ishlarni tashkil etish alohida ahamiyatga ega.