texnologik talim jarayonlarini tashkil etish va boshqaruv mehanizmini takomillashtirishda innovatsion talim texnologiyalaridan foydalanish masalalari organilgan.
texnologik talim jarayonlarini tashkil etish va boshqarish mehanizmini takomillashtirishning zamonaviy yondashuvlar asosida tashkil etish yollari organilgan.
Amaliy natijalari esa texnologik talim jarayonlarini tashkil etish va boshqarish mehanizmini takomillashtirishning mazmun-mohiyati mualliflik yondashuvi asosida pedagogik nuqtai nazardan tahlil etilgan;
texnologik talim jarayonlarini tashkil etish va fan oqituvchisining boshqarish mehanizmini takomillashtirishning oziga xos orqalilari, asosiy funktsiyalari, talim sifati va samaradorligini aniqlash yollari organilgan;
texnologik talim jarayonlarini tashkil etish va boshqarish mehanizmini takomillashtirishda xalq talimi xodimlarining qayta tayyorlash va malakasini oshirish muassasalarida oqituvchilarning boshqaruv faoliyatini takomillashtirish jarayonida kasbiy mahoratini oshirib borish mexanizmi yaratilgan;
texnologik talim jarayonlarini tashkil etish va boshqarish mehanizmini takomillashtirishda xalq talimi xodimlarining qayta tayyorlash va malakasini oshirish muassasalarida sifatning yalpi menejmenti kontseptsiyasiga asoslangan sifat va samaradorlikni yanada rivojlantirish tizimi joriy etilgan hamda uni baholashning modeli, kvalimetrik shkalalari va algoritmi ishlab chiqilgan/43/.
Uquv qollanmaning mamlakatimiz va horijiy davlatlarda amalga oshirilgan pedagogika sohasidagi ilmiy tadqiqot metodlariga asoslanganligi, qollanilgan usullar va zamonaviy yondashuvlar, nazariy mahlumotlarning rasmiy manbalardan olingani, keltirilgan tahlillar va tajriba-sinov ishlari samaradorligining matematik-statistik metodlari vositasida asoslanganligi, xulosa, taklif va tavsiyalarning amaliyotda joriy etilganligi, olingan natijalarning vakolatli tozulmalar tomonidan tasdiqlangani bilan izoxlangan. SHuningdek, talim muassasasi rahbari va pedagog hodimlarning vazifalaridan kelib chiqib, texnologiya fanida texnologik talim jarayonini tashkil etish va boshqaruv faoliyati mehanizmini takomillashtirish asosida texnologik talim jarayonini tashkil etish va boshqarishning tizimli yondashuv texnologiyasini amaliyotga qollash samaradorligini keng miqyosda batafsil tashkil etilgan va otkazilgan tajoiba-sinov ishlari jarayonida oz aksini topgan.
Texnologik talim jarayonlarini tashkil etish va boshqarish mehanizmini takomillashtirish yuzasidan tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati, taklif etilgan modellarning tushintirish mehanizmi, ilmiy-metodik va psixologik va pedagogik asoslarning mavjudligi, talim jarayonlarini zamonaviy yondashuv asosida tashkil etish, oquv reja va dasturlarni takomillashtirish mehanizmlarini ishlab chiqish, talim sifati va samaradorligi rivojlantirishda foydalanilishi bilan izohlanadi.
Texnologik talim jarayonlarini tashkil etish va boshqarish mehanizmini takomillashtirish tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati umumiy orta Talimi muassasalarida, xalq Talimi xodimlarining qayta tayyorlash va malakasini oshirish muassasalarida oqituvchilarning boshqaruv faoliyatini yanada takomillashtirish boyicha mehyoriy-huquqiy hujjatlar va chora-tadbirlar dasturlarini tayyorlashda, uning mazmuni va sifatiga qoyiladigan davlat talablarini ishlab chiqishda, tinglovchilarning malaka oshirishdan keyingi faoliyati samaradorligi monitoringi mexanizmini takomillashtirishga xizmat qiladi.
Umumiy orta talim maktab (UOTM) larida texnologiya fanini oqitishda texnologik talim jarayonlarini tashkil etish va oqituvchining boshqarish faoliyati mexanizmini takomillashtirish yonalishida olib borilgan ilmiy tadqiqot natijalari, umumiy orta talim muassasalarida ishlab chiqilgan uslubiy va amaliy takliflar asosida UOTMda texnolgiya fanida texnologik tahhlim jarayonini tashkil etish va oqituvchining boshqaruv faoliyati mehanizmini takomillashtirish sohasidagi taklif va mulohazalardan Ozbyokiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 6 apreldagi «Umumiy orta va orta maxsus, kasb-hunar talimining Davlat Talim Standartlari (DTS) ni tasdiqlash togrisidagi 187-son qarori 3-ilovasi bilan tasdiqlangan «Umumiy orta va orta maxsus, kasb-hunar talimining umumtalim fanlari boyicha malaka talablari»da belgilangan kommunikativ, axborotlar bilan ishlash, ozini ozi rivojlantirish, milliy va umummadaniy kabi tayanch kompetentsiyalarni shakllantirishga oid tavsiyalar ishlab chiqishda foydalanilgan (Respublika talim markazining 2020 yil 10 noyabrdagi 01/1103/03-1293-sonli mahlumotnomasi). Natijada umumiy orta talim maktablarida DTS iga muvofiq texnologik talim jarayonlarini tashkil etish va oqituvchining boshqarish faoliyati maxanizmini takomillashtirish yonalishida rahbar va oqituvchilarning masuliyati va kasbiy kompetentligini rivojlantirish mexanizmlari belgilangan.
UOTMda talim-tarbiya jarayonlari sifat va samaradorligini tahminlash mexanizmlarini takomillashtirish texnologiyalarini ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etishga oid mualliflik goyalaridan A1-XT-1-33147-raqamli «Uzluksiz talim tizimida pedagogik jarayonlarni tashkil etish va boshqarish, sifat va samaradorligini oshirish texnologiyalari» nomli amaliy (2012-2014 yillar) loyiha hamda F1-XT-0-020452-raqamli «Dars intizomiga salbiy munosabatdagi bolalarga nisbatan konstruktiv tahsir etishning nazariy va metodologik asoslari» fundamental (2012-2015 yillar) tadqiqot loyihalarida foydalanilgan (Respublika talim markazining 2020 yil 10 noyabrdagi 01/11-03/03-1293-sonli mahlumotnomasi). Natijada, dars intizomiga salbiy munosabatdagi bolalar bilan ishlash hamda texnologik talim jarayonlarni tashkil etish va boshqarish, sifat va samaradorlikni oshirish mexanizmlari takomillashtirilgan.
UOTMda texnologik talim jarayonlarini tashkil etish va boshqarishga umumiy orta talim maktablari oqituvchilarini tayyorlashga oid muallif takliflari va goyalaridan Xalq talimi vazirligining 2017 yil 10 avgustdagi «Xalq talimi tizimida ozluksiz malaka oshirish jarayonlarini tashkil etish va ilmiy-metodik xizmatni takomillashtirish togrisida»gi 258-sonli buyrugi 1-ilovasi bilan tasdiqlangan «Xalq talimi tizimida ozluksiz malaka oshirish jarayonlarini tashkil etish togrisida Nizom»ni tayyorlashda foydalanilgan (Respublika talim markazining 2020 yil 10 noyabrdagi 01/1103/03-1293-sonli malumotnomasi). Natijada UOTMlari oqituvchilari uchun ozluksiz malaka oshirish (metodist-oqituvchi tayyorlash) jarayonlarini strategik yondashuv asosida tashkil etish texnologiyalari joriy etilgan.
Shuningdek, Ozbyokiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 6 noyabrdagi «Ozbyokistonning yangi taraqqiyot davrida talim-tarbiya va ilm-fan sohalarini rivojlantirish chora-tadbirlari togrisidagi 6108-sonli Farmoni, O» ЎЎzbyokiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 25 yanvardagi «» «Xalq talimi sohasidagi ilmiy-tadqiqot faoliyatini qollab quvvatlash hamda ozluksiz kasbiy rivojlantirish tizimini joriy qilish chora-tadbirlari togrisida» Qarori asosida texnologik talim jarayonini tashkil etish va boshqaruv faoliyati mehanizmini ozluksiz kasbiy rivojlantirish tizimini yanada takomillashtirish asosida tashkil etish masalalari organilgan. Bu esa malaka oshirish talimining ichki va tashqi nazoratini amalga oshirishni yagona yondashuv asosida tashkil etish imkoniyatlari yaratilgan.
I-BOB. TEXNOLOGIK TALIM JARAYoNLARINI TASHKIL ETISH VA BOSHQARUV FAOLIYaTI MEHANIZMINI TAKOMILLASHTIRISHNING ILMIY NAZARIY ASOSLARI
I-BOB. TEXNOLOGIK TALIM JARAYoNLARINI TASHKIL ETISH VA BOSHQARUV FAOLIYaTI MEHANIZMINI TAKOMILLASHTIRISHNING ILMIY NAZARIY ASOSLARI
Oquv qollanmaning «Texnologik talim jarayonlarini tashkil etish va boshqaruv mehanizmini takomillashtirishning ilmiy-nazariy asoslari» deb nomlangan birinchi bobida talim jarayonlarini tashkil etishning boshqarish obekti sifatida tavsiflangan. Texnologik talim jarayonlarini tashkil etish va boshqarish mehanizmini takomillashtirishning ilmiy-metodik, psixologik va pedagogik asoslari hamda oziga hos hususiyatlari, shuningdek, talim jarayonini zamonaviy yondashuvlar asosida tashkil etish yollari ilmiy nuqtai nazardan tahlil qilingan.
1.1.Texnologik talim jarayonlarini tashkil etish va boshqarish mexanizmini takomillashtirishning ilmiy-metodik asoslari
Jahon hamjamiyatining asosiy maqsadi barkamol avlodni tarbiyalash, talim tizimini yanada rivojlantirishda oqituvchining dars jarayonidagi boshqaruv faoliyati kompetentligi darajasi nuqtai nazaridan yondashish zarurati tugilmoqda. Bu esa umumiy orta talim maktabi oqituvchisidan yanada yuksak mashuliyat, oz ustida mustaqil ishlash va doimiy malakasini oshirib borish bilan ozining kompetentlilik darajasini muntazam kotarib borishni taqazo etadi.
Respublikamizda amalga oshirilayotgan islohatlardan kozlangan maqsadga erishishda Kadrlar tayyorlash milliy modelining tarkibiy qismi Kadrlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimining samaradorligini zamonaviy talablar asosida oshirib borish vazifalari qoyilmoqda va bu vazifalarni ijrosini tahminlash hukumatning mehyoriy-huquqiy hujjatlarida oz aksini tongan /4449/.
Jumladan, umumiy orta Talim maktablarida texnologiya fanida texnologik talim jarayonini tashkil etish va boshqaruv faoliyati kompetentligi darajasini oshirish va konikmalarini shakllantirish bilan bogliq ilmiy izlanishlar jahonning yetakchi ilmiy markazlari va oliy talim muassasalarida, jumladan London universiteti qoshidagi talim instituti (Angliya), Kaliforniya va Ogaya universitetlari (AQSH), Vullongog universiteti (Avstraliya), Tokio pedagogika universiteti (Yaponiya), Moskva davlat universiteti boshqaruv kadrlarni tayyorlash oquv-ilmiy markazida olib borilmoqda.
Dunyo hamjamiyatida aks etayotgan manaviy-marifiy va ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning kontekistida (manzarasida) aks etishi orqali yuzaga keladigan kommunikativ munosabatlar, ahborotlarni ozatish va qabul qilish hamda uni qayta ishlash bilan undan mahlum maqsadlarda foydalanish orqali inson omili bilan bogliq bolgan masalalarning ilmiy-nazariy yechimlari aniqlanmoqda. SHuningdek, mamlakatimizning oliy Talim tizimida professor-oqituvchilarning pedagogik mahoratini oshirish orqali oliy Talim muassasalarida sifatni tahminlash mexanizmi yaratilgan (Bosh ilmiy metodik markaz, Ozbyokiston).
Hozirgi kunda ayrim mamlakatlarda jumladan, Moskva davlat universiteti qoshida boshqaruv kadrlarni tayyorlash oquv-ilmiy markazi faoliyat korsatyapti, mamlakatimizda esa oliy talim tizimida professor-oqituvchilarning pedagogik mahoratini oshirish orqali oliy Talim muassasalarida sifatni tahminlash mexanizmi yaratilgan.
Lyokin, hech bir mamlakatning talim tizimida oliy mahlumot beruvchi rahbar hodim tayyorlovchi talim muassasasi mavjud emas. Motahassis hodimning rahbarlik salohiyati ozining ish faoliyati jarayonida jamoada shakllanib boradi. SHu bois songi yillarda fan oqituvchisi boshqaruv faoliyatining kompetentlik darajasini yanada yuksaltirish muammosini malaka oshirish tizimi orqali amalga oshirishga alohida ehtibor qaratilmoqda. Ushbu muammoni bartaraf etishda oqituvchilardan yuksak kasbiy salohiyat, pedagogik mahorat va insoniy fazilatlarga ega bolish talab etiladi. Oqituvchilarni malaka oshirish jarayonida boshqaruv faoliyati kompetentligi darajasini oshirish va konikmalarini shakllantirish yuzasidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlarida bir qator ilmiy natijalar olingan /5052/.
Yuqorida tahkidlab otganimizdek, talim tizimida ham rahbarlar tayyorlaydigan oliy dargoh yoq, natijada kechagi oqituvchi bugun maktab direktori, keyinchalik esa tuman, shahar halq talimi bolimi mudiri kabi lavozimlarni egallashi mumkin, lyokin unda faqatgina ozidan oldingi ishlagan rahbarlar faoliyati boyicha tahsurotga ega boladilar holos.
Bunday holatlarda malaka oshirish jarayonida oqituvchining rahbarlik faoliyatini shakllanishi muhim ahamiyat kasb etadi, ayrim holatlarda fikrlash va dunyoqarashlarning ozgarishi, tinglashni organish, muammolarning mazmun-mohiyatini tushina bilishi, fikrlarga munosabat bildirishi, qaror qabul qilishdagi shahsiy munosabatlar mustahkamlanadi va ikkilanish holatlari chyokinadi.
Aslida oqituvchining boshqaruv faoliyati dars jarayonida va mazkor guruhga rahbarlik jarayonidan boshlanadi. Ushbu jarayonda oqituvchining boshqaruv faoliyati yuzasidan dastlabki konimalar shakllana boshlaydi.
Mahlumki, malaka oshirish tizimida fan oqituvchisi tinglovchi oz motaxassisligi yonalishidan tashqari pedagogika, psixologiya, ijtimoiy-gumanitar va boshqaruv nazariyasiga oid fanlarni tinglaydi, hamda songi yillarda fan va texnika yangiliklaridan habardor boladi. SHu tariqa oqituvchi fan oqituvchisi va sinf rahbari sifatida mahlum darajada mahlumotlarga ega boladi, shuningdek, tinglovchida oqitishga bolgan mashuliyat va javobgarlik hissi ortadi. Bu esa oqituvchining rahbarlik faoliyati kompetentligini yanada rivojlanishida asosiy omil sifatida hizmat qiladi.
Yuqorida bayon etilgan fikrlar asosida texnologik talim jarayonini tashkil etishda oqituvchining boshqaruv faoliyatini takomillashtirishni yahni texnologiya fani oqituvchisining kompetentlilik darajasini yanada rivojlantirish masalalarini organish va tahlil etish maqsad qilib olindi.
Ushbu muammoni yechimini aniqlashda fan oqituvchisidan texnologik talim jarayonlarini tashkil etish va boshqarish mehanizmini takomillashtirishning quyidagi ilmiy-metodik asoslarini bilishini taqazo etadi:
zamonaviy bilimga ega oqituvchi talim jarayoni samaradorligiga salbiy tasir etuvchi unsurlarni bilishi va ularni bartaraf etish yollarini aniqlay olishi;
har bir fanga tegishli modullarni integratsiyalash va ularning oziga hos hususiyatlarini bilishi;
oquvchilar bilim darajasini oshirish va talim muassasasi talim-tarbiya samaradorligini yanada yuqori darajaga kotarishda oquvchilarning tayanch kompetentsiyalari va fanga oid umumiy kompetentsiyalarning mazmun-mohiyatini bilishi;
oqituvchining hususiy va kasbiy kompetentsiyalarini bilishi va uni dars jarayonida tadbiq etishni bilishi zarur.
Mazkor muammolarni ijobiy yechimini topishda texnologik talim jarayonini tashkil etishda, dars jarayonini boshqarish faoliyati va kasbiy kompetentlilik darajasiga bogliq. SHu bilan birga oqituvchilardan oz fanini bilish salohiyati, ijodkorligi va pedagogik mahoratga ega bolishi talab etiladi. SHuningdek, dars mavzusini bayon etishda innovatsion yondashuvlarga asoslanishi, pedagogik va psixologik sifatlarga ega bolishi, shuningdek, zamonaviy talablar asosida oquvchilar guruhi faoliyatini boshqarish kompetentligi darajasini yuqori bolishini bir qator olimlar tomonidan organilgan /5355/.
Ushbu tadqiqotlar texnologiya fanida texnologik talim jarayonini tashkil etishda oqituvchining boshqaruv faoliyatini shakllantirishning natijaviyligiga alohida ehtibor qaratilishi talim-tarbiya jarayonida oqituvchining boshqaruv faoliyati kompetentligi darajasi nuqtai nazaridan yondashishi, talimning sifati va samaradorligining uygunligini tahminlashi, ilmiy jihatdan kafolatlovchi asosiy takliflarni ishlab chiqish malakasiga ega bolishi, rahbar hodimlarni tayyorlashda fan oqituvchisining ilmiy salohiyati, pedagogik mahorati va metodik qobiliyatini ehtiborga olish muhim omil sifatda ehtirof etiladi.