– Skądże – krzyknęło mi coś prawie w ucho – masz wiadomości, dzięki którym wleczesz życie? Kto cię nauczył wycinania kamei, kto cię nauczył sztuki rytowniczej i wszystkiego innego? Czytać, pisać, mówić – i jeść – i chodzić, oddychać, myśleć, czuć?
Wnet uchwyciłem się wskazówki mego wnętrza. Systematycznie szedłem wstecz przez moje życie. —
Zmusiłem się w odwróconej, ale nieprzerwanej kolei zdarzeń wyrozumieć192, co się stało ostatnio, jaki był ku temu punkt wyjścia, co stało się przedtem i tak dalej?
Znowu dotarłem do łuku pewnej bramy.
Teraz – teraz! Tylko mały skok w próżnię, w otchłań, która mnie oddzielała od zapomnianego; ten mały skok powinien bym zrobić. Naraz ukazał mi się obraz, który dostrzegłem przy powrotnym biegu swoich myśli: Szemajah Hillel przeciągnął mi rękę przed oczami – ściśle tak, jak przedtem na dole w swym pokoju. —
I wszystko się zatarło. Nawet pragnienie dalszych poszukiwań. —
Tylko jedno osiągnąłem jako zysk trwały i niezmienny; świadomość, że szereg przygód w życiu to ślepa ulica, jakkolwiek zdaje się szeroka i dogodna do przechadzki.
Drobne to są, ukryte szczeble, co prowadzą do zatraconej ojczyzny: to, co delikatną, prawie niewidzialną farbą w naszym ciele jest wyryte – nie zaś ohydna blizna, jaką pozostawia po sobie raszpla193 życia zewnętrznego – to właśnie ukrywa rozwiązanie ostatecznych tajemnic. —
Podobnie jak mógłbym wyobrazić sobie ruch wstecz ku dniom mojej młodości, jak gdybym z elementarza uczył się abecadła w odwrotnym porządku od Z do A, aby z tego punktu dojść do szkoły, w której zacząłem się uczyć – tak samo, zrozumiałem, musiałbym też umieć powędrować do innej dalekiej krainy, która leży po tamtej stronie wszelkiego myślenia. —
Glob świata toczył się z trudem na moich barkach. I Herkules194 jakiś czas dźwigał na głowie sklepienie niebios, przyszło mi do głowy – i utajony sens baśni odsłonił mi się przejrzyście. I jak się na nowo podstępem wyzwolił, mówiąc do olbrzyma, atleta: „Pozwól mi jeno195 wiązką szpagatu196 głowę obwiązać, aby mi czaszka nie pękła od tego straszliwego ciężaru” – tak może byłaby jakaś ciemna droga, którą udałoby mi się zejść z tej stromej skały.
Naraz197 opanowała mnie mocna podejrzliwość: nie chciałem już ślepo ufać kierownictwu swoich myśli. Położyłem się na grzbiecie – i palcami zasłoniłem oczy i uszy, aby mnie zmysły nie prowadziły na manowce. Ażeby zabić wszelką myśl.
Jednakże wola moja łamała się o żelazne prawo: mogłem tylko wypędzać jedną myśl przy pomocy drugiej – i skoro tylko jedna marła, druga wnet wyłaniała się z mogiły tamtej. Uciekałem w huczący potok swej krwi, ale myśli szły za mną aż do nóg; ukryłem się w kowadle swego serca: ale trwało to jedną chwilę, odkryły mnie natychmiast.
1
Sen – w oryginalnej, niemieckiej wersji językowej wszystkie tytuły rozdziałów są jednosylabowe. [przypis edytorski]
2
miesiąc (daw.) – księżyc. [przypis edytorski]
3
Budda Gotama – właśc. Siddhartha Gautama, zwany „Buddą”, co oznacza „oświecony”, założyciel buddyzmu. Daty narodzin i śmierci nie są znane, najczęściej jego życie datuje się na V-VI w. p.n.e. W szerszym sensie słowo „Budda” oznacza każdego „oświeconego”. [przypis edytorski]
4
zakres – tu: zasięg. [przypis edytorski]
5
łupkobarwny (neol.) – w kolorze łupku, to jest odmiany łupliwego kamienia. [przypis edytorski]
6
zanim doszły do słowa – aluzja mitologiczna bądź religijna. W mitologii gr. ludzie zostali stworzeni z kamieni, a w Ewangelii Łk 19,40 padają słowa: „Powiadam wam: Jeśli ci umilkną, kamienie wołać będą”. [przypis edytorski]
7
bufiasty – przymiotnik od rzeczownika „bufa” oznaczającego kuliste, dekoracyjne zgrubienie na rękawie. [przypis edytorski]
8
prawidłowy – tu: regularny. [przypis edytorski]
9
wykładać – tu: wyjaśniać. [przypis edytorski]
10
urągająco – w sposób wyrażający niezadowolenie lub lekceważenie. [przypis edytorski]
11
przemóc (daw.) – pokonać. [przypis edytorski]
12
tandeciarz – handlarz tandetą, tj. tanimi, byle jakimi towarami z drugiej ręki. [przypis edytorski]
13
kramarz (daw.) – handlarz. [przypis edytorski]
14
domokrążny – chodzący po domach; zajmujący się akwizycją. [przypis edytorski]
15
aksolotl – meksykański płaz ogoniasty, charakteryzujący się bladą skórą. [przypis edytorski]
16
ptasznik – hodowca i/lub sprzedawca ptaków bądź drobnych zwierząt. [przypis edytorski]
17
jabłko Adama – u mężczyzn: wypukłość na szyi, jaką po mutacji tworzy chrząstka grdyki. [przypis edytorski]
18
chuć – pożądanie. [przypis edytorski]
19
zbutwiały – uległy rozpadowi pod wpływem grzybów i bakterii. [przypis edytorski]
20
fajerka – żeliwna obręcz, służąca do regulacji wielkości otworu w płycie kuchennej. [przypis edytorski]
21
pokątny – niezgodny z prawem a. z innymi przepisami. [przypis edytorski]
22
niepodobna (daw.) – nieprawdopodobne, niemożliwe. [przypis edytorski]
23
naraz – nagle. [przypis edytorski]
24
getto – dzielnica żydowska. [przypis edytorski]
25
jasełkarz – lalkarz. [przypis edytorski]
26
zbytkowny – bogato wyposażony, luksusowy. [przypis edytorski]
27
złotogłów – droga tkanina z jedwabiu i złotych nici. [przypis edytorski]
28
imię – tu: nazwisko. [przypis edytorski]
29
J – po hebrajsku jest to pierwsza litera imienia Boga. [przypis edytorski]
30
ibbur – w pewnych odłamach mistyki żydowskiej słowo to oznacza w uproszczeniu wzmocnienie duszy żyjącego człowieka przez tymczasowo łączącą się z nią inną sprawiedliwą duszę przebywającą poza ciałem. Zwykle wynika to z potrzeby spełnienia przez duszę bezcielesną jakiejś misji. [przypis edytorski]
31
spiżowy – wykonany ze spiżu, tj. ze stopu miedzi, cynku i cyny. [przypis edytorski]
32
korybant – w starożytności kapłan Kybele, frygijskiej bogini płodności. [przypis edytorski]
33
hermafrodyta – (od imion bogów gr. Hermesa i Afrodyty) istota dwupłciowa. [przypis edytorski]
34
karmny – tuczny, przeznaczony do uboju. [przypis edytorski]
35
Pierrot – postać z komedii dell'arte: smutny kochanek ze łzami wymalowanymi na pobielonej twarzy. [przypis edytorski]
36
czyli – czy z partykułą pytajną -li. [przypis edytorski]
37
muskuły – mięśnie. [przypis edytorski]
38
członki (daw.) – kończyny. [przypis edytorski]
39
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
40
surdut – długa, obcisła dwurzędowa marynarka bądź krótki płaszcz. [przypis edytorski]
41
niebacznie – nieuważnie, nieostrożnie. [przypis edytorski]
42
roiło mi się – wydawało mi się. [przypis edytorski]
43
lichwiarski procent – nazbyt wysokie oprocentowanie pożyczki. [przypis edytorski]
44
powrotnie – dziś: z powrotem. [przypis edytorski]
45
taić – ukrywać. [przypis edytorski]
46
golem – w legendach żydowskich istota stworzona na podobieństwo człowieka, zazwyczaj z gliny, żywa lecz pozbawiona duszy i dlatego posłuszna poleceniom człowieka, który ją stworzył. Stworzenie golema wiązało się z powtórzeniem Boskiego procesu kreacji. [przypis edytorski]
47
Kabała – mistyczna doktryna judaistyczna, na której oparty był m. in. ruch chasydzki. [przypis edytorski]
48
elementy (daw.) – żywioły. [przypis edytorski]
49
szepcąc przez zęby magiczne słowo liczebne – w innych wersjach legendy ożywienie golema następowało przez włożenie mu w usta karteczki z hebrajskim słowem emet (prawda) a uśmiercenie przez wymazanie pierwszej litery, na skutek czego powstawało słowo met (śmierć). [przypis edytorski]
50
usty – dziś popr. forma N. lm: ustami. [przypis edytorski]
51
podrządny – podległy. [przypis edytorski]
52
powolnie – dziś popr.: powoli. [przypis edytorski]
53
tandeciarz – handlarz tandetą, tj. tanimi, byle jakimi towarami z drugiej ręki. [przypis edytorski]
54
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
55
wie pan, tak, tak jak się gra w szachy – zupełnie tak, jak się gra w szachy – student Charousek nosi być może nazwisko Rudolfa Charouska (1873–1900), silnego i przedwcześnie zmarłego na gruźlicę szachisty węgierskiego czeskiego pochodzenia, urodzonego w Pradze. [przypis edytorski]
56
gambit – w teorii szachowej wariant, w którym gracz dobrowolnie poświęca materiał (piony, rzadziej figury) za inicjatywę (możliwości ataku). [przypis edytorski]
57
laufer – goniec (figura szachowa); najsłynniejsza partia Rudolfa Charouska, po którym być może nazwany jest bohater powieści, to jego zwycięstwo nad mistrzem świata Emanuelem Laskerem odniesione w trakcie turnieju w Norymberdze w roku 1896. Charousek zagrał wówczas odgałęzienie gambitu królewskiego zwane gambitem gońca (1.e4 e5 2. f4 exf4 3.Gc4). [przypis edytorski]
58
jaskra – choroba prowadząca do nieodwracalnego uszkodzenia nerwu wzrokowego i siatkówki, powodująca pogorszenie lub utratę wzroku; łac. glaucoma. [przypis edytorski]
59
irydektomia – operacja wycięcia fragmentu tęczówki. [przypis edytorski]
60
kęsek – tu: fragment. [przypis edytorski]
61
niedowidztwo – dziś popr.: niedowidzenie. [przypis edytorski]
62
symptomata (daw.) – objawy. [przypis edytorski]
63
pewnik – całkowicie pewna informacja. [przypis edytorski]
64
z konieczności – tu: na pewno. [przypis edytorski]
65
niepodobna (daw.) – jest nieprawdopodobne bądź niemożliwe. [przypis edytorski]
66
konstatować – stwierdzać. [przypis edytorski]
67
zgryziony (daw.) – zmartwiony (por. zgryzota). [przypis edytorski]
68
wdać się – włączyć się. [przypis edytorski]
69
ruch musowy – dziś raczej: ruch wymuszony. [przypis edytorski]
70
patriarcha – tu: głowa rodziny. [przypis edytorski]
71
drodzy – bliscy. [przypis edytorski]
72
doktor Savioli, młody lekarz niemiecki – dalej mówi się o nim jako o Włochu. [przypis edytorski]
73
amylnitryt – azotyn amylu, stosowany jako środek obniżający ciśnienie krwi i napięcie mięśni gładkich bądź jako antidotum na zatrucie cyjankiem. [przypis edytorski]
74
suchotnik – gruźlik. [przypis edytorski]
75
jasełkarz – lalkarz. [przypis edytorski]
76
naraz – nagle. [przypis edytorski]
77
furażerka – miękka, podłużna czapka bez daszka. [przypis edytorski]
78
wolny mularz – w znaczeniu podstawowym: członek masonerii. [przypis edytorski]
79
poncz – rodzaj gorącego napoju alkoholowego. [przypis edytorski]
80
jąć (daw.) – zacząć. [przypis edytorski]
81
An Bein – del von Ei – sen – Piosenka w gwarze złodziejskiej prasko-niemieckiej nie nadaje się do przekładu. Podajemy ją w oryginale (przyp. tłum.) Piosenka opowiada o grożeniu nożem, zabieraniu pieniędzy i przepuszczaniu ich; Red.WL. [przypis redakcyjny]
82
myszugen – właśc. meszugene (jidisz): wariat, pomylony. [przypis edytorski]
83
marionetka – lalka poruszana za pomocą sznurków. [przypis edytorski]
84
wiesz-li, skąd on przybywa i dokąd idzie? – por. J 3,8: Wiatr wieje tam, gdzie chce, i szum jego słyszysz, lecz nie wiesz, skąd przychodzi i dokąd podąża. Tak jest z każdym, który narodził się z Ducha. [przypis edytorski]
85
ibbur – w pewnych odłamach mistyki żydowskiej słowo to oznacza w uproszczeniu wzmocnienie duszy żyjącego człowieka przez tymczasowo łączącą się z nią inną sprawiedliwą duszę przebywającą poza ciałem. Zwykle wynika to z potrzeby spełnienia przez duszę bezcielesną jakiejś misji. [przypis edytorski]
86
żadną miarą – w żaden sposób. [przypis edytorski]
87
jasełkarz – lalkarz. [przypis edytorski]
88
rabin – (z hebr. rabbi, czyli nauczyciel), funkcja religijna w judaizmie. [przypis edytorski]
89
kabalista – znawca Kabały, to jest mistycznej doktryny judaistycznej, na której oparty był m. in. ruch chasydzki. [przypis edytorski]
90
synagoga – żydowski dom modlitw, niekiedy również siedziba instytucji takich jak sąd rabinacki. [przypis edytorski]
91
astralny – tu: niematerialny. [przypis edytorski]
92
Burg (niem.) – zamek. [przypis edytorski]
93
wezwany był przez cesarza do Burgu, aby wywołać cienie umarłych i uczynić je widzialnymi – w Polsce istnieje podobna legenda o Zygmuncie Auguście wzywającym mistrza Twardowskiego, by ten umożliwił mu kontakt ze zmarłą Barbarą Radziwiłłówną. [przypis edytorski]
94
latarnia magiczna – rodzaj projektora, znanego już w XVII w., rzutującego obrazy ze szklanych przeźroczy. [przypis edytorski]
95
cesarz Rudolf – Rudolf II Habsburg (1552–1612), król Czech i Węgier, arcyksiążę Austrii i król Niemiec, co pozwalało mu na dziedziczenie tytułu cesarza. Z czasem stracił władzę na rzecz brata Macieja. Zasłynął jako badacz nauk tajemnych, patron alchemików i okultystów. [przypis edytorski]
96
kuglarstwo – sztuczka. [przypis edytorski]
97
periodyczny – następujący okresowo, w pewnych odstępach czasu. [przypis edytorski]
98
zjawa – tu: pojawienie się. [przypis edytorski]
99
nie masz (daw.) – nie ma (nieosobowa forma czasownika). [przypis edytorski]
100
kamerton – urządzenie wydające dźwięk o stałej wysokości, używane do strojenia instrumentów. [przypis edytorski]
101
immanentny (filoz.) – zawarty w czymś. [przypis edytorski]
102
kęs – tu: kawałek. [przypis edytorski]
103
Kabała – mistyczna doktryna judaistyczna, na której oparty był m. in. ruch chasydzki. [przypis edytorski]
104
członki (daw.) – kończyny. [przypis edytorski]
105
prawidłowy – tu: regularny. [przypis edytorski]
106
letarg – stan śmierci pozornej. [przypis edytorski]
107
mimo straszne przerażenie – dziś popr.: mimo strasznego przerażenia. [przypis edytorski]
108
tandeciarz – handlarz tandetą, tj. tanimi, byle jakimi towarami z drugiej ręki. [przypis edytorski]
109
szyderski – dziś popr.: szyderczy. [przypis edytorski]
110
ibbur – w pewnych odłamach mistyki żydowskiej słowo to oznacza w uproszczeniu wzmocnienie duszy żyjącego człowieka przez tymczasowo łączącą się z nią inną sprawiedliwą duszę przebywającą poza ciałem. Zwykle wynika to z potrzeby spełnienia przez duszę bezcielesną jakiejś misji. [przypis edytorski]
111
stopa – dawna miara długości, ok. 30 cm. [przypis edytorski]
112
kamea – wypukła rzeźba w szlachetnym lub półszlachetnym kamieniu. [przypis edytorski]
113
jasełkarz – lalkarz. [przypis edytorski]
114
lunatyk – osoba nieświadomie wykonująca przez sen różne czynności. [przypis edytorski]
115
hipnotyzm – właśc. hipnoza, wywoływany za pomocą sugestii stan częściowego wyłączenia świadomości, także i dziś stosowany w psychoterapii. [przypis edytorski]
116
nie masz (daw.) – nie ma (forma nieosobowa). [przypis edytorski]
117
gałązka powstała z obcego korzenia – w sadownictwie praktykuje się niekiedy szczepienie gałązek jednego gatunku lub odmiany na pniu drzewa innego gatunku. [przypis edytorski]
118
przemóc (daw.) – pokonać. [przypis edytorski]
119
nieruchomie – dziś popr.: nieruchomo. [przypis edytorski]
120
marionetka – lalka poruszana za pomocą sznurków; tu ogólnie: drewniana lalka. [przypis edytorski]
121
jasełkarz – lalkarz. [przypis edytorski]
122
krępy – niski a mocno zbudowany. [przypis edytorski]
123
dziobaty – o twarzy noszącej ślady ospy. [przypis edytorski]
124
subiekt (daw.) – sprzedawca. [przypis edytorski]
125
myca – właśc. mycka: miękka, okrągła czapka. [przypis edytorski]
126
powała (daw.) – sufit. [przypis edytorski]
127
kitajka – tkanina pochodzenia wschodniego a. ubiór z niej. [przypis edytorski]
128
Szabbes Hagodel – właśc. Szabat hagadol, sobota poprzedzająca żydowskie święto Paschy, tzw. Wielki Szabat. [przypis edytorski]
129
kadryl – taniec salonowy z XVIII w. [przypis edytorski]
130
lupanar – dom publiczny, od łac. lupa – prostytutka. [przypis edytorski]
131
monokl – szkło korekcyjne noszone w jednym oku, zazwyczaj przymocowywane łańcuszkiem do kieszeni fraka. [przypis edytorski]