Próby. Księga druga - Michel Montaigne 16 стр.

Zresztą, jakichż władz naszego rozumu nie dostrzegamy w zachowaniu się zwierząt? Czyż istnieje społeczność ustanowiona z większym porządkiem, podzielona na więcej szarż i urzędów i stateczniej kierowana niż jest królestwo pszczół? Ów tak harmonijny podział zajęć i obowiązków, czyż możemy sobie wyobrazić, aby istniał bez rozumu i myśli?

A jaskółki, które widzimy, jak za powrotem wiosny przepatrują wszystkie kąty naszych domostw, czyliż one szukają bez rozumu i czy bez rozeznania wybierają wśród tysiąca miejsc to, które im jest najdogodniejsze? A w tej pięknej i cudownej budowie gniazd, czyż możebna jest, aby ptaki wolały posługiwać się czworogrannym niż okrągłym kształtem, raczej rozwartym niż prostym kątem, nie znając złączonych z tym właściwości i skutków? czyż mogą nabierać na przemian to wody, to gliny, nie rozumiejąc, iż twarda materia mięknie, skoro ją zwilżymy? Zali wyścielając swój pałac mchem albo puchem, nie przewidują, iż delikatne członeczki młodych dogodniej będą i mięcej czuć się na tym posłaniu? Zali zakrywają się od dżdżystych wiatrów i kierują swe mieszkanie ku wschodowi, nie znając rozmaitych właściwości tych wiatrów i nie rozumiejąc, iż jeden jest im zbawienniejszy niż drugi? Czemu pająk zagęszczałby swą sieć w jednym miejscu a zwalniał w drugim, czemu posługiwałby się to tym, to innym rodzajem węzła, gdyby nie miał rozumu i myśli, i wnioskowania?

Widzimy dostatecznie, w niezliczonej mnogości dzieł, o ile zwierzęta celują w nich ponad nami i jak słabą jest nasza sztuka w naśladowaniu ich. Widzimy wszelako, ile zdatności musimy zużywać do naszych grubszych prac i jak bardzo dusza nasza przypomaga się wszelkimi swymi siłami; czemu nie myślimy tegoż o nich? Czemu przypisujemy jakiejś tam wrodzonej i niewolniczej skłonności dzieła, które przewyższają wszystko, co my potrafimy, i naturą, i sztuką? I w tym zresztą, niechcący, dajemy im bardzo wielką przewagę nad nami, sądząc tym samym, iż natura, jakoby w macierzyńskiej słodyczy, opiekuje się nimi i prowadzi je niby za rękę we wszystkich postępkach i potrzebach życia; nas zasię opuszcza na azard i przypadek losu i każe sztuką wypraszać sobie rzeczy potrzebne do naszego utrzymania; ba, jeszcze ustawicznie odmawia nam sposobu dojścia (by nawet największym wysileniem i ćwiczeniem dowcipu) do przyrodzonej umiejętności zwierząt. Nie ma co: owa ich gruba tępota przewyższa we wszelakiej korzyści wszystko to, co potrafi nasz boski rozsądek! Zaiste, przy takim podziale, mielibyśmy słuszność nazywać naturę bardzo niesprawiedliwą macochą: ale tak zgoła nie jest, porządek świata nie jest tak bezkształtny i bezładny.

Natura umiłowała jednako wszystkie stworzenia; nie masz ani jednego, którego by w pełni nie obdarzyła wszystkimi środkami potrzebnymi do utrzymania bytu. Te pospolite skargi, jakie słyszę w ustach ludzi (jako że swawola ich rojeń na przemian to wynosi ich pod chmury, to znów pogrąża aż w antypody), iż jesteśmy jedynym zwierzęciem opuszczonym, nagim na nagiej ziemi, spętanym, skrępowanym, niezdolnym uzbroić się i odziać czym innym jak jeno łupem z drugiego; gdy wszystkie inne stworzenia natura ubrała strąkiem, skorupą, korą, siercią, wełną, kolcami, skórą, włosiem, pierzem, łuską, runem i jedwabiem, wedle potrzeb ich istnienia: uzbroiła je szponami, zębami, rogami, aby mogły zaczepiać i bronić się; ba, sama nauczyła je tego, co im jest potrzebne: pływać, biegać, latać, śpiewać; gdy człowiek nie umie ani chodzić, ani mówić, ani jeść bez nauki, ani zgoła nic, oprócz płakać;

owe skargi są fałszywe. W porządku świata panuje większa równość i bardziej jednostajny podział. Nasza skóra, tak dobrze jak pokrycie zwierząt, opatrzona jest wytrzymałością na dokuczliwości aury: świadectwem wiele ludów, niemających żadnego odzienia. Dawni Gallowie zgoła nie znali ubrania; toż Irlandczycy, nasi sąsiedzi, żyjący w tak chłodnym klimacie. Ale lepiej to osądzimy po samych sobie; toć wszystkie okolice ciała, które podoba nam się odsłonić na działanie wiatru i powietrza, okazują się sposobne, aby to ścierpieć: twarz, stopy, ręce, nogi, ramiona, głowa, wedle tego jak użytek wymaga. Jeśli jest w nas jakowaś część wątlejsza, która może się obawiać zaziębienia, to chyba żołądek, w którym odbywa się trawienie; otóż ojcowie nasi nosili go odsłoniętym; a nasze damy, przy całej swej miętkości i delikatności, chodzą niekiedy odkryte aż po pępek. Pętanie i spowijanie dzieci takoż nie jest potrzebne; matki spartańskie chowały swoje w pełnej swobodzie poruszania członeczkami, nie wiążąc ich ani krępując276. Nasz płacz wspólny jest większości innych zwierząt; nie ma takich, których by się nie widziało jęczących i płaczących w długi czas po urodzeniu; ile że jest to objaw bardzo odpowiedni dla słabości, której są świadome. Co do umiejętności jedzenia, to jest nam, jak i im, wrodzona i niewymagająca nauki.

Któż wątpi, iż dziecko, gdy dojdzie do sił, aby się żywić samo, potrafi sobie znaleźć pożywienie? Takoż ziemia rodzi i wydaje dosyć dla naszej potrzeby, bez żadnej uprawy i sztuki, a jeśli nie w każdej porze, toż samo odnosi się i do zwierząt: świadectwem zapasy, jakie czynią sobie mrówki i inne zwierzęta na nieurodzajne pory roku. Narody, które odkryliśmy świeżo, tak obfitujące w przyrodzone pokarmy i napoje bez trudu i starania, świadczą, iż chleb nie jest naszym jedynym pożywieniem i że nawet bez uprawy matka natura zaopatrzyła nas we wszystko, czego trzeba; ba, wielce jest prawdopodobne, iż uczyniła to obficiej i hojniej niż teraz, kiedy wmieszaliśmy w to swoją sztukę;

Ale nieumiarkowanie i nieporządek naszych pragnień wyprzedzają wszelkie wynalazki, za pomocą których staramy się je zaspokoić!

Co do naturalnej broni, to mamy ich więcej niż większość innych zwierząt. Dzięki większej i różnorodniejszej ruchliwości członków, więcej czerpiemy z nich użytku, naturalnie, bez nauki. Te zwierzęta, które zwykły walczyć nago, tak samo rzucają się w azardy podobne naszym: jeśli niektóre mają przed nami prym w tym względzie, my znowuż mamy prym przed wieloma innymi. Co do umiejętności wzmacniania ciała i okrywania go sztucznymi sposobami, to posiadamy ją z instynktu i z wskazań samejże natury. A na dowód, że tak jest: słoń ostrzy i brusi kły, którymi posługuje się w bitwie (ma bowiem osobne do tego użytku, których oszczędza i nie używa zgoła do innego celu). Kiedy byki zabierają się do walki, rozkopują ziemię i rozrzucają pył dokoła siebie; dzik takoż ostrzy kły; ichneumon, kiedy ma się zmagać z krokodylem, okrywa ciało jakoby pancerzem, powlekając je dokoła skorupą z gęstego i dobrze ugniecionego mułu. Czemuż nie mielibyśmy rzec, iż tak samo naturalne jest uzbrajać się drzewem i żelazem?

Co do mowy, pewne jest, iż, o ile nie jest ona wrodzona, to również nie jest i potrzebna. Mniemam wszelako, iż dziecko, które by się chowało w zupełnej samotności, oddalone od styczności z ludźmi (doświadczenie niełatwe do wykonania!), miałoby jakowyś rodzaj mowy dla wyrażenia swych myśli. Nie jest prawdopodobne, aby natura odmówiła nam tego środka, który dała wielu innym zwierzętom; czymże bowiem jak nie mową jest owa zdolność skarżenia się, cieszenia, nawoływania się wzajem na pomoc, wabienia się ku miłości, co wszystko czynią, posługując się głosem? Jakoż nie mówiłyby z sobą? toć mówią do nas, a my do nich! Na ileż sposobów mówimy do naszych psów? a one nam odpowiadają. Innym językiem, innymi dźwiękami rozmawiamy z nimi niż z ptakami, świńmi279, wołem, koniem; odmieniamy, wedle odmiany zwierzęcia, gwarę.

Zdaje mi się, że Laktancjusz przypisuje zwierzętom nie tylko mowę, ale i śmiech281. Różnice mowy, jakie widuje się u nas, wedle rozmaitości krajów, spotyka się takoż u zwierząt tego samego gatunku. Arystoteles przytacza k'temu różnice w odzywaniu się kuropatwy, wedle tego jakie strony zamieszkuje282:

Ale ciekawe byłoby wiedzieć, jakim językiem mówiłoby dziecię? Wszystko, co można by tu przypuszczać i zgadywać, niewiele ma podobieństwa. Może mi kto przytoczy przeciw temu twierdzeniu, iż głusi od urodzenia nie mówią: owóż dzieje się to, jak mniemam, nie tylko stąd, iż nie mogli otrzymać nauki mowy przez uszy, ale raczej dlatego, iż zmysł słuchu, którego są pozbawieni, splata się ze zmysłem mowy i że są spojone ze sobą naturalnym skojarzeniem. To, co mówimy, trzeba nam wpierw mówić samym sobie i przejąć dźwięk własnymi uszami, nim przekażemy to obcemu uchu.

Rzekłem to wszystko, aby stwierdzić owo podobieństwo, jakie istnieje w ludzkich rzeczach i aby porównać nas i zmieszać z powszechnością. Nie jesteśmy ani o tyle wyżej ani o tyle niżej od reszty. Wszystko, co jest pod niebem, powiada mędrzec, podlega jednemu prawu i jednej doli:

Jest niejaka odmienność, są rangi i stopnie; ale pod wspólną postacią tej samej przyrody.

Trzeba zadać gwałt człowiekowi i wcisnąć go w granice tego porządku. Jakoż nieszczęśnik nie ma mocy wydobycia się poza nie. Jest spętany i zaklęty, jest ujarzmiony podobnym musem, co inne stworzenia jego rzędu, i w kondycji cale pośredniej, bez żadnej prerogatywy, bez jakowejś celności, prawdziwej i esencjonalnej; ta, którą sobie daje we własnym sądzie i urojeniu, nie ma żadnej podstawy ani treści. A jeśli jest tak, iż on sam ze wszystkich zwierząt ma tę swobodę wyobraźni i to rozpasanie myśli, które mu przedstawiają, co jest i nie jest, i co sam chce, prawdziwe i fałszywe; zaiste, jest to przewaga, którą okupuje bardzo drogo i którą nie ma się przyczyny chlubić. Stąd właśnie rodzi się główne źródło niedoli, które go uciskają: grzech, choroba, niepewność, obłęd i rozpacz.

1

papież Bonifacy – Bonifacy VIII wstąpił na tron papieski w r. 1294, uzyskawszy podstępem abdykację Celestyna V. Dante, którego próbował zgładzić, umieścił go w swoim Piekle. [przypis tłumacza]

2

Neron (…) bym nigdy nie był nauczył pisać! – Seneka (Młodszy), O łagodności, II, 1, 2. [przypis tłumacza]

3

Malum (…) potest – Publius Syrus u Gelliusa, [w:] Gellius Aulus, Noctes Atticae, XVII, 14. [przypis tłumacza]

4

Quod petiit (…) toto – Horatius, Epistulae, I, 1, 98. [przypis tłumacza]

5

Ducimur (…) lignum – Horatius, Satirae, II, 7, 82. [przypis tłumacza]

6

Quid sibi (…) possit – Lucretius, De rerum natura, III, 1070. [przypis tłumacza]

7

Iuppiter auctiferas lustravit lumine terras – Umysły ludzkie są odbiciem światła, którym ojciec Jupiter oświeca urodzajne ziemie; Homer Odyseja, 18, 136; w przekładzie na łacinę autorstwa Cicerona; fragment zachowany jedynie jako cytat przytoczony w De civitatis Dei św. Augustyna. [przypis tłumacza]

8

Empedokles zauważył tę niezgodność u Agrygentynów (…) – [por:] Diogenes Laertios, Empedokles z Akragas [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VIII, 63. [przypis tłumacza]

9

Owo (daw.) – tak więc; a zatem (na początku zdania). [przypis edytorski]

10

Antygon, powziąwszy miłość do jednego z żołnierzy (…) – Plutarch, Pelopidas, 1 [w:] Żywoty sławnych mężów. [przypis tłumacza]

11

azard – przygoda, niebezpieczeństwo. [przypis edytorski]

12

Verbis (…) mentem – Horacy, Epistulae, II, 2, 36. [przypis tłumacza]

13

Quantumvis (…) inquit – Horatius, Epistulae II, 2, 39. [przypis tłumacza]

14

distinguo (łac.) – rozróżniam. [przypis tłumacza]

15

Nihil (…) proficiscatur – Cicero, Tusculanae disputationes, II, 27. [przypis tłumacza]

16

voluptatem (…) infamia – por. Cicero, De officiis, I, 21. [przypis edytorski]

17

cui vivendi (…) est – Cicero, Paradoxa stoicorum, V, 1. [przypis tłumacza]

18

snadno (daw.) – łatwo. [przypis edytorski]

19

Magnam (…) agere – Seneca [Minor], Epistulae morales ad Lucilium, 120. [przypis tłumacza]

20

Nie dziw, powiada któryś starożytny (…) – Cały ten ustęp zaczerpnięty jest z Seneki: Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, LXXI i LXXII. [przypis tłumacza]

21

Hac duce (…) venit – Tibullus, Elegiae II, 1, 75. [przypis tłumacza]

22

snać (daw.) – widocznie, prawdopodobnie. [przypis edytorski]

23

Quos (…) rectum – Horatius, Satirae, I, 1, 107. [przypis tłumacza]

24

zwarować – zwędzić; ukraść. [przypis edytorski]

25

Nec (…) legerit – Horatius, Satirae I, 3, 115. [przypis tłumacza]

26

Quum vini (…) gliscunt – Lucretius, De rerum natura, III, 475. [przypis tłumacza]

27

Tu sapientium (…) Lyaeo – Horatius, Odae, III, 21, 14. [przypis tłumacza]

28

Józef opowiada – Józef Flawiusz, Autobiografia. [przypis tłumacza]

29

August, zwierzywszy się Lucjanowi (…) – Seneka, Listy moralne do Lucyliusza, LXXXIII. [przypis tłumacza]

30

Hesterno (…) Lyaeo – Vergilius, Eclogae, VI, 15. [przypis tłumacza]

31

trefnie (daw.) – dowcipnie; por. trefniś: błazen. [przypis edytorski]

32

Nec (…) titubantibus – Iuvenalis, Satirae, XV, 47. [przypis tłumacza]

33

wpodle (daw.) – pod, obok, niedaleko. [przypis edytorski]

34

Hoc (…) ferunt – Maximianus Pseudo-Gallus, Elegiae, I, 47. [przypis tłumacza]

35

Narratur (…) virtus – Horatius, Odae, III, 21, 11. [przypis tłumacza]

36

k'temu (daw.) – do tego w tym celu. [przypis edytorski]

37

k'temu (daw.) – do tego. [przypis edytorski]

38

wierę (daw.) – zaprawdę, zaiste. [przypis edytorski]

39

która nosiła tytuł „Marka Aurelego” – dzieło cytowanego już poprzednio hiszpańskiego autora Guewary, który cieszył się owego czasu niezmiernym wzięciem. [przypis tłumacza]

40

Podobna przyczyna (…) zgasiła nadwątlone wiekiem siły filozofa Archezilausa – Diogenes Laertios, Arkesilaos [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, IV, 44. [przypis tłumacza]

41

Si (…) sapientiae – Horatius, Odae, III, 28, 4. [przypis tłumacza]

42

Sudores (…) videmus – Lucretius, De rerum natura, III, 155. [przypis tłumacza]

43

Humani (…) putat – Nic, co ludzkie, nie jest mu obce; Terentius, Heauton Timorumenos, I, 1, 25. [przypis tłumacza]

44

Sic (…) habenas – Vergilius, Aeneida, VI. [przypis tłumacza]

45

Plutarch (…) mówiąc jak Brutus i Torkwatus zabijają własne dzieci (…) – Plutarch, Publikola, 3 [w:] Żywoty sławnych mężów. [przypis tłumacza]

46

Occupavi (…) non posses – Cicero, Tusculanae disputationes, V, 9. [przypis tłumacza]

47

czytamy u Józefa, jak owo dziecko (…) uzbrój ich, zagrzej ich” – por. IV Księga Machabejska, 8; dzieło przypisywane dawniej Józefowi Flawiuszowi. [przypis edytorski]

48

rzeczenie Antystenesa (…) – Gellius Aulus, Noctes Atticae IX, 5. [przypis tłumacza]

49

Spumantemque (…) leonem – Vergilius, Aeneida, IV, 158. [przypis tłumacza]