50
Obyczaje wyspy Cea – w swoich dwóch słynnych listach za i przeciw samobójstwu J.J. Rousseau zaczerpnął wiele argumentów z tego rozdziału; [por.] Nowa Heloiza, Ks. II. List 1 i 2. [przypis tłumacza]
51
snadno a. snadnie (daw.) – łatwo. [przypis edytorski]
52
Gdy Filip wkroczył zbrojną ręką do Peloponezu (…) – ten i następne przykłady z Plutarcha, Powiedzenia spartańskie. [przypis tłumacza]
53
gdy Filip pisał do nich (…) jako odpowiedział Bojokalus Rzymianom – Tacyt, Roczniki, XIII, 56. [przypis tłumacza]
54
Ubique mors est (…) patent – Seneca, Thebais (Phoenissae), I, 1, 151. [przypis tłumacza]
55
Najbardziej własnowolna śmierć jest najpiękniejsza – Seneka (Młodszy), Listy moralne do Lucyliusza, LXX. [przypis tłumacza]
56
Pospolicie wszelkie leczenie odbywa się kosztem życia (…) Serwiusz gramatyk (…) – Pliniusz, Historia naturalna XXV, 3; Suetonius, De Grammaticis (O słynnych mówcach i nauczycielach). [przypis tłumacza]
57
Słabością jest ustępować złemu, ale szaleństwem je hodować – dosłownie z Cycerona: Cicero, De finibus bonorum et malorum (O granicach dobra i zła), III, 18. [przypis tłumacza]
58
Diogenes, spotkawszy filozofa Speuzippa (…) – Diogenes Laertios, Speuzyp z Aten [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, IV, 3. [przypis tłumacza]
59
Proxima (…) animas – Vergilius, Aeneida, VI, 434. [przypis tłumacza]
60
podać tył (daw.) – odwrócić się. [przypis edytorski]
61
Duris (…) ferro – Horatius, Odae, IV, 4, 57. [przypis tłumacza]
62
Non est (…) dare – Seneca Theb. 1, 190. [przypis tłumacza]
63
Rebus (…) potest – Martialis, Epigrammata, XI, 56, 15. [przypis tłumacza]
64
Si (…) ruinae – Horatius, Odae, III, 3, 7. [przypis tłumacza]
65
(…) – Martialis, Epigrammata, II, 80, 2. [przypis tłumacza]
66
Multos (…) potest – Lucanus, Pharsalia, VII, 104. [przypis tłumacza]
67
Usque (…) timorem – Lucretius, De rerum natura, III, 79. [przypis tłumacza]
68
Debet (…) accidere – Lucretius, De rerum natura, III, 834. [przypis tłumacza]
69
ευλογον εξαγογην – rozsądnym wyjściem. [przypis tłumacza]
70
czytamy o dziewicach milezyjskich (…) – Plutarch, Cnoty kobiet. [przypis tłumacza]
71
Sperat (…) minax – Pentadius, De spe. [przypis tłumacza]
72
bitwa pod Serizolles – w r. 1544. [przypis tłumacza]
73
Aliquis (…) fuit – Seneca [Minor], Epistulae morales ad Lucilium, 13. [przypis tłumacza]
74
Multa (…) locavit – Vergilius, Aeneida, XI, 425. [przypis tłumacza]
75
Seneka uznaje jedynie te choroby (…) – Seneka (Młodszy), Listy moralne do Lucyliusza, LXX. [przypis tłumacza]
76
Demokryt, wódz Etolczyków (…) przebił się mieczem – Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, XXXVII, 46. [przypis tłumacza]
77
Antinous i Teodot (…) – por. Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, XLV, 26. [przypis edytorski]
78
w Biblii, że gdy Nikanor (…) wzywając na nich pomsty bożej – Biblia, 2 Mch, 14:37–46. [przypis edytorski]
79
trefny (daw.) – tu: zabawny, ucieszny, inteligentny; por. trefniś: błazen. [przypis edytorski]
80
rzeczenia (…) jednej pani, która przeszła przez ręce kilku żołnierzy – toż samo u Brantome'a Żywoty pań swawolnych. [przypis tłumacza]
81
w myśl rady dobrego Marota – epigram współczesnego poety Marota pt. Tak i Nie. [przypis tłumacza]
82
Lucjusz Aruncjusz (…) – u Tacyta: Tacyt, Roczniki, VI, 48. [przypis tłumacza]
83
Graniusz Sylwanus i Stacjusz Proksimus (…) – Tacitus, Roczniki, XV, 71. [przypis tłumacza]
84
Spargapizes, syn królowej Tomirys (…) – Herodot, Dzieje, I, 213. [przypis tłumacza]
85
Boges, gubernator Ejony z ramienia Kserksesa (…) – Herodot, Dzieje, VII, 107. [przypis tłumacza]
86
Sekstylia (…) i Paksea (…) Kokcejusz Nerwa – u Tacyta: Tacitus, Roczniki, VI, 29 i 26. [przypis tłumacza]
87
śmierć żony Fulwiusza (…) – Plutarch, O gadulstwie, 9. [przypis tłumacza]
88
Wibius Wiriusz (…) – Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, XXVI, 13–15. [przypis tłumacza]
89
Taurea Jubeliusz (…) – Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, XXVI, 15. [przypis tłumacza]
90
Gdy Aleksander oblegał pewne miasto w Indiach (…) – Diodor z Sycylii, Biblioteka historyczna, XVII, 18. [przypis tłumacza]
91
W Astapie, mieście hiszpańskim (…) – Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, XXVIII, 22–23. [przypis edytorski]
92
dla – tu: z powodu. [przypis edytorski]
93
Abydejczycy, oblegani przez Filipa (…) – Tytus Liwiusz, Dzieje Rzymu od założenia miasta, XXXI, 17–18. [przypis tłumacza]
94
Za czasu Tyberiusza skazańcy (…) – Tacyt, Roczniki, VI, 29. [przypis tłumacza]
95
„Pragnę – powiada św. Paweł – zbyć się żywota (…) – por. Biblia, Flp, 1:23. [przypis edytorski]
96
cale (daw.) – zupełnie, całkowicie. [przypis edytorski]
97
Niektóre prawa próbowały ująć w reguły ustaw i sprawiedliwości takie dobrowolne zgony (…) – Valerius Maximus, Factorum et dictorum memorabilium, II, 6, 7. [przypis tłumacza]
98
Sekstus Pompejusz, udając się do Azji (…) – Valerius Maximus, Factorum et dictorum memorabilium, II, 6, 8. [przypis tłumacza]
99
gdzie Plutarch powiada o sobie samym, iż Rustikus (…) – Plutarch, O wścibstwie, 14. [przypis tłumacza]
100
Za czasu naszych ojców pan de Boutières o mało nie postradał Turynu (…) – Pamiętniki Wilhelma du Bellay, IX. [przypis tłumacza]
101
mienić się (daw.) – zmieniać się; tu: zmieniać wyraz twarzy. [przypis edytorski]
102
biednemu człeku – dziś forma C.lp: biednemu człekowi/człowiekowi. [przypis edytorski]
103
Occultum (…) flagellum – Iuvenalis, Satirae XIII, 195. [przypis tłumacza]
104
Malum consilium, consultori pessimum – „Zła rada najgorsza jest dla doradcy”; Gellius Aulus, Noctes Atticae, IV, 5. [przypis tłumacza]
105
Vitasque in vulnere ponunt – Vergilius, Georgica, IV, 238. [przypis tłumacza]
106
Quippe (…) dedisse – Lucretius, De rerum natura, V. 1157. [przypis tłumacza]
107
Apollodor śnił, iż Scytowie (…) – Plutarch, O odwlekaniu kary przez bogów, 9. [przypis tłumacza]
108
Prima (…) absolvitur – Iuvenalis, Satirae, XIII, 2. [przypis tłumacza]
109
azard (daw.) – przygoda, niebezpieczeństwo. [przypis edytorski]
110
Conscia (…) suo – Ovidius, Fasti, I, 485. [przypis tłumacza]
111
Scypion, obwiniony przed ludem (…) – Plutarch, Jak można chwalić samego siebie, 5. [przypis tłumacza]
112
Etiam (…) dolor – Publius Syrus, Sententiae. [przypis tłumacza]
113
Tysiące ludzi obciążyło swe głowy fałszywymi wyznaniami: między którymi pomieszczę Filotasa (…) – Kwintus Kurcjusz Rufus, Historia Aleksandra Wielkiego, VI, 7. [przypis tłumacza]
114
Kobieta wiejska oskarżała przed hetmanem armii (…) – Froissart, IV, 87. Hetmanem owym był Bajazet I. [przypis tłumacza]
115
filozofowie, którzy chcieli dojść do jakiejś większej doskonałości (…) – Seneka, O pokoju ducha, 14. [przypis tłumacza]
116
Nemo (…) sequuta – Lucretius, De rerum natura, III, 942. [przypis tłumacza]
117
Ius (…) habebat – Lucanus, Pharsalia, VIII, 636. [przypis tłumacza]
118
imainacja (daw.) – imaginacja; wyobraźnia. [przypis edytorski]
119
wczas (daw.) – wypoczynek. [przypis edytorski]
120
Owo (daw.) – tak więc; a zatem (na początku zdania). [przypis edytorski]
121
Perchè (…) mente – Torquato Tasso, Jerozolima wyzwolona, II, 74. [przypis tłumacza]
122
come (…) desto – Torquato Tasso, Jerozolima wyzwolona, VIII, 26. [przypis tłumacza]
123
wyżenąć (daw.) – wygnać. [przypis edytorski]
124
vi (…) fatigat – Lucretius, De rerum natura, III, 485. [przypis tłumacza]
125
Vivit (…) suae – Ovidius, Tristia, I, 3, 12. [przypis tłumacza]
126
hunc ego (…) solvo – Vergilius, Aeneida, IV, 702. [przypis tłumacza]
127
Owo (daw.) – tak więc; a zatem (na początku zdania). [przypis edytorski]
128
Semianimesque (…) retractant – Vergilius, Aeneida, X, 376. [przypis tłumacza]
129
Falciferos (…) dolorem – Lucretius, De rerum natura, III, 742. [przypis tłumacza]
130
Ut tandem (…) mei – Ovidius, Tristia, III, 3, 14. [przypis tłumacza]
131
Owo (daw.) – tak więc; a zatem (na początku zdania). [przypis edytorski]
132
jak powiada Pliniusz, każdy jest sam dla siebie bardzo dobrą szkołą (…) – Pliniusz, Historia naturalna, XXII, 24. [przypis tłumacza]
133
o dwu czy trzech starożytnych, którzy deptali tę drogę – Archilochus i Alceus u Greków, a Lucylius u Rzymian, którzy z własnego życia i charakteru czerpali motywy do swych satyr. [przypis tłumacza]
134
In vitium (…) fuga – Horatius, Ars poetica, 31. [przypis tłumacza]
135
sąsiedzi nasi (…) – protestanci. [przypis tłumacza]
136
cenić się mniej niż się jest wartym, to, wedle Arystotelesa, nikczemność i małoduszność – Arystoteles, Etyka nikomachejska, IV, 7. [przypis tłumacza]
137
Ci, którzy opisują życie Augusta Cezara, zaznaczają (…) iż był on nader hojny w darach – Swetoniusz, Boski August, 25 [w:] Żywoty cezarów. [przypis tłumacza]
138
Cui malus (…) potest – Martialis, Epigrammata, XII, 82. [przypis tłumacza]
139
neque (…) sunt – Livius Titus, Ab Urbe condita, XXII, 19. [przypis tłumacza]
140
tego nowego orderu (…) – Order św. Ducha, ustanowiony za Henryka III, w r. 1578. [przypis tłumacza]
141
Owo (daw.) – tak więc; a zatem (na początku zdania). [przypis edytorski]
142
nie tylko starość, ale wszelakie niedołęstwo, wedle Arystotelesa, jest pobudką skąpstwa (…) – Arystoteles, Etyka nikomachejska, IV, 3. [przypis tłumacza]
143
et errat (…) adiungitur – Terentius, Adelphi, 1, 40. [przypis tłumacza]
144
nullum (…) habet – Livius Titus, Ab Urbe condita, XXVIII, 28. [przypis tłumacza]
145
Tales zakreślił najwłaściwsze granice (…) – [por.] Diogenes Laertios, Tales, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, I, 26. [przypis tłumacza]
146
Dawni Gallowie uważali (…) – Cezar powiada to nie o Gallach, lecz o Germanach: O wojnie galijskiej, VI. [przypis tłumacza]
147
Ma (…) marito – Tasso, Jerozolima wyzwolona, X, str. 39. [przypis tłumacza]
148
przygnieciony laty – daw. forma N.lm; dziś: (…) latami. [przypis edytorski]
149
Solve (…) ducat – Horatius, Epistulae, I, 1, 8. [przypis tłumacza]
150
lża a. lza (daw.) – trzeba, wolno, można. [przypis edytorski]
151
chyby – błędy; por. chybić. [przypis edytorski]
152
Szaleństwem i niesprawiedliwością jest, aby dzieci, gdy dojdą do lat, pozbawiać poufałego obcowania z rodzicami (…) – toż samo król Henryk IV nie pozwolił, aby go dzieci nazywały „panem”, lecz kazał mówić sobie poufale: „tato” (Perefixe, Historia Henryka Wielkiego). [przypis tłumacza]
153
Ille (…) omnia – Terentius, Adelphi, IV, 2, 9. [przypis tłumacza]
154
snadniej (daw.) – łatwiej. [przypis edytorski]
155
dialog Platonowego prawodawcy z obywatelami (…) – Prawa, XI. [przypis tłumacza]
156
Owo (daw.) – tak więc; a zatem (na początku zdania). [przypis edytorski]
157
Platon dodaje, iż to są dzieci nieśmiertelne (…) – Platon w Fedonie. [przypis tłumacza]
158
w Tryce – Trikka miasto w górnej Tesalii. [przypis tłumacza]
159
Heliodor, ów zacny biskup (…) swą córkę – tj. utwór swój, zatytułowany Historie etiopskie. [przypis tłumacza]
160
Kremucjuszowi Kordusowi, oskarżonemu (…) – Tacyt, Roczniki, XV, 34. [przypis tłumacza]
161
Tentatum (…) digitis – Ovidius, Metamorphoses, X, 283. [przypis tłumacza]
162
Intolerantissima (…) gerebant – Livius Titus, Ab Urbe condita, X, 28. [przypis tłumacza]
163
Tegmina (…) cortex – Vergilius, Aeneida, VII, 742. [przypis tłumacza]
164
różny jest od obyczaju młodego Scypiona, który (…) – Valerius Maximus, Factorum et dictorum memorabilium, III, In Romanis, 2. [przypis tłumacza]
165
Owo (daw.) – tak więc; a zatem (na początku zdania). [przypis edytorski]
166
L'usbergo (…) tanta – Ludovico Ariosto, Orlando furioso, XII. [przypis tłumacza]
167
Cesarz Karakalla wędrował w pole pieszo, uzbrojony od stóp do głów (…) – Jan Ksyfilin, Żywot Karakalli. [przypis tłumacza]
168
arma (…) dicunt – Cicero, Tusculanae disputationes, II, 16. [przypis tłumacza]
169
Marcellin (…) opisuje (…) – Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskie, XXIV, 7. [przypis tłumacza]
170
Flexilis (…) armos – Claudianus, In Rufinum, II, 358. [przypis tłumacza]
171
Owo (daw.) – tak więc; a zatem (na początku zdania). [przypis edytorski]
172
by (daw.) – tu: choćby, niby. [przypis edytorski]
173
by (daw.) – tu: choćby. [przypis edytorski]
174
Has (…) equus – Propertius, Elegiae, IV, 1, 70. [przypis tłumacza]
175
raz po razu – dziś: raz po raz. [przypis edytorski]
176
na kilka zawodów – dziś: na kilka sposobów. [przypis edytorski]
177
Pośród ksiąg po prostu uciesznych (…) „Całusy” Jana Sekonda – Johannis Secundi Basia, niderlandzkiego poety Joannesa Secundusa (właśc. Jan Niclas Everaerts, 1511–1536). Dzieło jego jest to zbiór małych poemacików pełnych zmysłowych obrazów. Interesujące jest, iż Montaigne w dziele Rabelais'go nie widzi nic więcej ponad „ucieszną” książkę, i nic więcej nie ma o niej do powiedzenia! [przypis tłumacza]
178
O saeclum (…) infacetum – Catullus, Carmina, XLIII, 8. [przypis tłumacza]
179
ojciec wymowy rzymskiej tak często ma go na ustach (…) – Horacy, w swojej Sztuce poetyckiej (Ars poetica), 270n. [przypis tłumacza]
180
liquidus (…) amni – Horatius, Epistulae, II, 2, 120. [przypis tłumacza]
181
minus (…) successerat – Martialis Epigrammaton, VIII. [przypis tłumacza]
182
Excursusqne breves tentat – Vergilius, Georgica, IV, 194. [przypis tłumacza]
183
Ego (…) essem – Cicero, De senectute, 10. [przypis tłumacza]
184
chyba – tu: błąd, chybienie prawdzie. [przypis edytorski]
185
Asinius Pollio znalazł nawet w historii Cezara jakąś niedokładność – por. Swetoniusz, Boski Juliusz, 56 [w:] Żywoty cezarów. [przypis tłumacza]
186
Bodeniusza – Jan Bodin, autor dzieła O Republice, zmarły w r. 1596. Montaigne ma tu na myśli inne jego dzieło, Methodus ad facilem historiarum cognitionem, wydane w r. 1566 i przełożone na język francuski. [przypis tłumacza]
187
Guicciardini – autor cenionej historii włoskiej z czasu najazdu Francuzów, pisanej w duchu wielce Francuzom nieprzychylnym. [przypis tłumacza]
188
Filip de Comines – Commines, autor głośnych Pamiętników z epoki panowania Ludwika XI i Karola VIII. [przypis tłumacza]
189
„Pamiętniki” panów du Bellay – Pamiętniki częściowo spisane przez Marcina, częściowo przez Wilhelma du Bellay, odnoszące się do wypadków od r. 1513 aż do zgonu Franciszka I, w r. 1547. [przypis tłumacza]
190
Joinville – autor głośnych pamiętników z epoki św. Ludwika. [przypis tłumacza]
191
Eghinand – autor Żywota Karola Wielkiego i Roczników Francji. [przypis tłumacza]
192
cnota jest to insza i szlachetniejsza rzecz (…) – cały ten wywód przeniósł niemal dosłownie J. J. Rousseau do swego Emila. [przypis tłumacza]
193
odpowiedzi Archezilausa (…) – parafraza, por. Diogenes Laertios, Arkesilaos, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, IV, 43. [przypis edytorski]
194
et ii qui (…) retinent – Cicero, Epistulae, XV, 19. [przypis tłumacza]
195
multum (…) lacessita – Seneca, Epistulae 13. [przypis tłumacza]
196
z trzeciej szkoły – pitagorejskiej. [przypis tłumacza]
197
Sic (…) gauderet – Cicero, Tusculanae disputationes, I, 30. [przypis tłumacza]
198
tamtego opryszka – Cezara. [przypis tłumacza]
199
Deliberata morte ferocior – Horatius, Odae, 37, 29. [przypis tłumacza]
200
Catoni (…) erat – Cicero, De officiis, I, 31. [przypis tłumacza]
201
żali (daw.) – czyż. [przypis edytorski]
202
Owo (daw.) – tak więc; a zatem (na początku zdania). [przypis edytorski]
203
żali a. zali (daw.) – czyż. [przypis edytorski]
204
Haud (…) possit – Vergilius, Aeneida, XI, 154. [przypis tłumacza]
205
Si vitiia (…) naevos – Horatius, Satirae, I, 6, 65. [przypis tłumacza]
206
Seu (…) undae – Horatius, Odae, II. 17, 17. [przypis tłumacza]
207
Antystenes odrzekł komuś (…) – Diogenes Laertios, Antystenes z Aten, [w:] Żywoty i poglądy słynnych filozofów, VI, 7. [przypis tłumacza]
208
Nec (…) foveo – Iuvenalis, Satirae, VIII, 164. [przypis tłumacza]
209
Owo (daw.) – tak więc; a zatem (na początku zdania). [przypis edytorski]
210
Sokrates przyznawał (…) – Cyceron, Rozmowy tuskulańskie, IV, 37. [przypis tłumacza]
211
Cum (…) arva – Lucretius, De rerum natura, IV, 1099. [przypis tłumacza]
212
Quid non (…) obliviscitur – Horatius, Epodes, II, 37. [przypis tłumacza]
213
qui corpus (…) faciant – Biblia, Łk 12:4. [przypis tłumacza]
214
Heu (…) divexarier – Cicero, Tusculanae disputationes, I, 44. [przypis tłumacza]
215
złagodził Artakserkses surowość dawnych praw w Persji (…) – Plutarch, Powiedzenia królów i wodzów. [przypis tłumacza]
216
Ut homo (…) occidat – Seneca [Minor], Epistulae morales ad Lucilium, 90. [przypis tłumacza]