27
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym. [przypis edytorski]
28
opatrzyłem się – dziś: zaopatrzyłem się. [przypis edytorski]
29
podjezdek – koń mniejszej wartości, słaby a. młody. [przypis edytorski]
30
pawęż (daw.) – wysoka, czworokątna tarcza z drewna obitego skórą lub blachą. [przypis edytorski]
31
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle. [przypis edytorski]
32
siedziało książę – w dawnej polszczyźnie wyraz ”książę” miał rodzaj nijaki. [przypis edytorski]
33
najprzedniejszy (daw.) – najlepszy, najwyższej jakości. [przypis edytorski]
34
Burgund – mieszkaniec Burgundii, regionu w centralnej Francji. [przypis edytorski]
35
dzieci Beliala – przen. poganie; Belial a. Baal – bożek pogański wspominany w Starym Testamencie. [przypis edytorski]
36
Mikołaj z Moskorzowa – dowódca obrony górnego zamku w Wilnie w r. 1390. [przypis edytorski]
37
zamkuście nie dali – gdy Krzyżacy zaatakowali Wilno w jesieni 1390, górny zamek obroniła załoga dowodzona przez Mikołaja Moskarzewskiego; w obronie zamku dolnego dowodził i zginął wówczas brat Jagiełły, Korygiełło. [przypis edytorski]
38
tedy (daw.) – więc, zatem. [przypis edytorski]
39
służały – mający za sobą długą służbę (w domyśle: w wojsku), doświadczony. [przypis edytorski]
40
potykać się – walczyć. [przypis edytorski]
41
chrobry – dzielny, odważny. [przypis edytorski]
42
któren – dziś popr.: który. [przypis edytorski]
43
przedziać (daw.) – przeszyć, przebić; por. „nadziać”. [przypis edytorski]
44
brzeszczot – ostrze, tu: miecz. [przypis edytorski]
45
przymawiać – czynić zarzuty a. wymówki. [przypis edytorski]
46
Saraceni – Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów. Tu ogólnie o poganach. [przypis edytorski]
47
sąd boży – w średniowieczu pojedynek sądowy, mający dowieść racji jednej ze stron i uważany za dowód. [przypis edytorski]
48
zrok (daw.) – umówione miejsce i czas spotkania. [przypis edytorski]
49
Wacław IV Luksemburski (1361–1419) – król niemiecki 1378–1400 i czeski 1378–1419, nazywany tu „rzymskim” przez wzgląd na tradycję Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. [przypis edytorski]
50
kasztelan – średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla. [przypis edytorski]
51
chrobry – dzielny, odważny. [przypis edytorski]
52
zali (daw.) – czy. [przypis edytorski]
53
Saraceni – Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów. Tu ogólnie o poganach. [przypis edytorski]
54
każden – dziś popr.: każdy. [przypis edytorski]
55
gdy diabła w katedrze w Płocku na ziem zrzucono, kazał mu ogarek postawić – anegdota dotyczy udziału Jagiełły w misterium wielkanocnym, w trakcie którego zrzucano na ziemię postać pokonanego diabła. Wzięło się stąd przysłowie „Stawiać Panu Bogu świeczkę, a diabłu ogarek”. [przypis edytorski]
56
kniaź – książę. [przypis edytorski]
57
sparszeć – nabawić się grzybicy głowy, zwanej parchem. [przypis edytorski]
58
drzewiej (daw.) – dawniej. [przypis edytorski]
59
numa – litewska chata z ziemi i nieociosanych bierwion. [przypis edytorski]
60
ninie (daw.) – teraz. [przypis edytorski]
61
tęskności – dziś popr.: tęsknoty. [przypis edytorski]
62
mecher – pęcherz. [przypis edytorski]
63
jarzębowym – jarzębinowym. [przypis edytorski]
64
przedaż – dziś popr.: sprzedaż. [przypis edytorski]
65
skojec – średniowieczna moneta, 1/24 grzywny. [przypis edytorski]
66
trefić – układać w loki. [przypis edytorski]
67
jedle – dziś: jadle, jedzeniu. [przypis edytorski]
68
człeku – dziś popr.: człowiekowi. [przypis edytorski]
69
jafer – borówka (wzięte z gwary podhalańskiej, za pomocą której Sienkiewicz naśladował język staropolski). [przypis edytorski]
70
żywot (daw.) – brzuch. [przypis edytorski]
71
Ryngałła – (ok. 1367 – ok. 1430), córka księcia trockiego Kiejstuta oraz Biruty, siostra Witolda. [przypis edytorski]
72
pochutnica – kobieta lekkich obyczajów. [przypis edytorski]
73
Witoldowa – dziś popr.: Witolda. [przypis edytorski]
74
Henryk – najmłodszy syn księcia mazowieckiego Ziemowita III, miał niższe święcenia kapłańskie. Dla małżeństwa z Ryngałłą zrezygnował z godności biskupa płockiego. [przypis edytorski]
75
książę mazowieckie – w dawnej polszczyźnie wyraz ”książę” był rodzaju nijakiego. [przypis edytorski]
76
dyspensa – wydawane w szczególnych przypadkach zwolnienie z obowiązku przestrzegania któregoś z przepisów prawa kościelnego. [przypis edytorski]
77
pierwej (daw.) – dawniej. [przypis edytorski]
78
postępkiem swoim – tj. rezygnacją ze święceń kapłańskich. [przypis edytorski]
79
krwie – dziś popr.: krwi; z tej krwie oznacza: tego rodu. [przypis edytorski]
80
clerici (łac.) – klerycy. [przypis edytorski]
81
awinioński – w latach 1378–1417 na skutek tarć politycznych wśród kardynałów oraz działań królów Francji wielokrotnie wybierano dwóch, a nawet trzech papieży jednocześnie. Obóz związany z Francją stworzył drugą siedzibę papieską w mieście Avingon. Obecnie papieże awiniońscy uznawani są za antypapieży (osoby nieprawnie sprawujące ten urząd), a okres ten określany jest mianem „wielkiej schizmy zachodniej”. W czasie przedstawianym w powieści papieżem awiniońskim był Benedykt XIII, a rzymskim – Bonifacy IX. [przypis edytorski]
82
zlisić się (daw.) – zrazić się, zniechęcić. [przypis edytorski]
83
być za elektem – być żoną biskupa-elekta. [przypis edytorski]
84
śpik – dziś popr.: szpik. [przypis edytorski]
85
Zawisza Czarny z Garbowa – (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego. [przypis edytorski]
86
Jan Farurej z Garbowa – rycerz, brat Zawiszy Czarnego. [przypis edytorski]
87
Mikołaj Powała z Taczewa – (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem. [przypis edytorski]
88
Paweł (Paszko) zwany Złodziej z Biskupic – rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem. [przypis edytorski]
89
Abdank a. Awdaniec – średniowieczny ród rycerski. [przypis edytorski]
90
Krystyn z Ostrowa – (1352–1430), marszałek dworu królowej Jadwigi, w bitwie pod Grunwaldem wystawił własną chorągiew. [przypis edytorski]
91
Jakub z Kobylan – (zm. 1454), rycerz i dowódca, w latach 1425–1430 marszałek dworu wielkiego księcia litewskiego Witolda. [przypis edytorski]
92
knykcie – stawy w palcach u rąk bądź odcinki między tymi stawami. [przypis edytorski]
93
komes – dostojnik dworski bądź zarządca okręgu. [przypis edytorski]
94
nieprzyjaciel z Awinionu – antypapież. [przypis edytorski]
95
zgoda między królem a kniaziem Witoldem na Niemcach skrupiła – sens: skutki tej zgody spadły na Niemców. [przypis edytorski]
96
siła (daw.) – wiele. [przypis edytorski]
97
Świdrygiełło – (ok. 1370-1452), najmłodszy brat Jagiełły, przeciwnik unii polsko-litewskiej, często spiskujący z Krzyżakami. [przypis edytorski]
98
Konrad von Jungingen – (1355–1407) wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393–1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi. [przypis edytorski]
99
Ulrich von Jungingen – 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem. W momencie przedstawianym w książce wielkim mistrzem zakonu był jego brat, Konrad. [przypis edytorski]
100
kniaź – książę. [przypis edytorski]
101
żelezie – dziś popr.: żelazie. [przypis edytorski]
102
nadmiar – ponad zwykłą miarę, nadmiernie. [przypis edytorski]
103
praw – znaczenie: ma rację. [przypis edytorski]
104
naniecić, rozniecić – rozpalić. [przypis edytorski]
105
Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii). [przypis edytorski]
106
czeladź – służba. [przypis edytorski]
107
Kiejstutówna – córka Kiejstuta; Kiejstut – (ok. 1310–1382), książę trocki, wielki książę litewski w ostatnich latach życia, skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą i uwięziony przez niego w Krewie, gdzie zmarł. [przypis edytorski]
108
Janusz I Starszy (Warszawski) – (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły. [przypis edytorski]
109
niedziela (daw.) – tydzień. [przypis edytorski]
110
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
111
ninie (daw.) – teraz. [przypis edytorski]
112
siła (daw.) – wiele. [przypis edytorski]
113
księżna Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii). [przypis edytorski]
114
lutnia (muz.) – dawny instrument strunowy szarpany. [przypis edytorski]
115
pacholik – chłopiec. [przypis edytorski]
116
rybałt – wędrowny muzyk lub śpiewak. [przypis edytorski]
117
gęśle (muz.) – ludowy instrument smyczkowy, podobny do skrzypiec. [przypis edytorski]
118
młódka (daw.) – młoda dziewczyna. [przypis edytorski]
119
z dworzany – dziś popr.: z dworzanami. [przypis edytorski]
120
przygodzić się (daw.) – przydarzyć się. [przypis edytorski]
121
siestra – błąd w stylizacji, taka wymowa możliwa była na wschodzie Polski, a z tekstu wynika, że Bogdaniec leżał w Wielkopolsce. [przypis edytorski]
122
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle. [przypis edytorski]
123
bojarzyn a. bojar – rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski. [przypis edytorski]
124
Witold Kiejstutowicz, zwany wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle. [przypis edytorski]
125
gotuje (daw.) – przygotowuje. [przypis edytorski]
126
ziścić się – spełnić się. [przypis edytorski]
127
przeciw którym nikomu niesporo – sens: nikt nie ma ochoty na potyczkę z nimi. [przypis edytorski]
128
roków – dziś popr.: lat. [przypis edytorski]
129
blach – tj. zbroi. [przypis edytorski]
130
Spytko z Melsztyna – (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą. [przypis edytorski]
131
pokrewnych – krewnych. [przypis edytorski]
132
kur (daw.) – kogut. [przypis edytorski]
133
jutrznia – pierwsza część katolickiej liturgii godzin (siedmiu codziennych modlitw, do których zobowiązane są osoby ze święceniami duchownymi), odmawiana o wschodzie słońca. [przypis edytorski]
134
rybałt – wędrowny muzyk lub śpiewak. [przypis edytorski]
135
lutnia (muz.) – dawny instrument strunowy szarpany. [przypis edytorski]
136
jasełka – widowiska teatralne na temat Bożego Narodzenia, wzorowane na średniowiecznych misteriach franciszkańskich. [przypis edytorski]
137
pomieszanie – zmieszanie, zakłopotanie. [przypis edytorski]
138
Za Jasiem do Śląska – pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku. [przypis edytorski]
139
chciwie – chętnie. [przypis edytorski]
140
komes – tu raczej w znaczeniu „możny rycerz” niż jako urząd. [przypis edytorski]
141
przedchorągiewny – rycerz walczący w pierwszym szeregu, przed sztandarem chorągwi (dawnej jednostki wojskowej), do której należy. [przypis edytorski]
142
któren – dziś popr.: który. [przypis edytorski]
143
dyć (gw.) – przecież. [przypis edytorski]
144
miesiąc (daw.) – księżyc. [przypis edytorski]
145
szyba kościelna – chodzi o witraż. [przypis edytorski]
146
grabia – hrabia; Sienkiewicz nadaje Jurandowi ze Spychowa już trzeci nie odpowiadający sytuacji tytuł. [przypis edytorski]
147
gładka – tu: piękna. [przypis edytorski]
148
siła (daw.) – wielu. [przypis edytorski]
149
pomorzył (daw.) – zabił. [przypis edytorski]
150
nabrały – napęczniały. [przypis edytorski]
151
długo książę w niewoli u nich siedział – w 1393 r.; Sienkiewicz prawdopodobnie przesadza na temat czasu trwania niewoli. [przypis edytorski]
152
troczyć – przywiązać. [przypis edytorski]
153
halebarda – dziś popr.: halabarda. [przypis edytorski]
154
rubież – granica, pogranicze. [przypis edytorski]
155
przetowłosy (daw.) – jasnowłosy. [przypis edytorski]
156
pawęż (daw.) – wysoka, czworokątna tarcza z drewna obitego skórą lub blachą. [przypis edytorski]
157
bydlić (daw.) – mieszkać, przebywać. [przypis edytorski]
158
radziej (daw.) – chętniej. [przypis edytorski]
159
któren – dziś popr.: który. [przypis edytorski]
160
luty (daw.) – groźny, srogi. [przypis edytorski]
161
frasować się (daw.) – martwić się. [przypis edytorski]
162
przygodzić się (daw.) – przydarzyć się. [przypis edytorski]
163
nie cudna temu chłopcu wojna – sens: wojna nie jest dla niego niczym nowym. [przypis edytorski]
164
roków – dziś popr.: lat. [przypis edytorski]
165
nowotny (daw.) – nowy. [przypis edytorski]
166
wiskać – prawdopodobnie od iskać, drapać. [przypis edytorski]
167
otrok (daw.) – chłopak. [przypis edytorski]
168
nie idzie (daw.) – nie uchodzi, nie wypada. [przypis edytorski]
169
gorze (ze starop. gorzeć: palić się) – biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo. [przypis edytorski]
170
łagiew (daw.) – naczynie podróżne. [przypis edytorski]
171
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym. [przypis edytorski]
172
łuby – kosze, bagaże. [przypis edytorski]
173
pątlik – siatka do podtrzymywania włosów. [przypis edytorski]
174
jaka (daw.) – rodzaj okrycia wierzchniego. [przypis edytorski]
175
kord – krótki miecz. [przypis edytorski]
176
fryzyjski – pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii. [przypis edytorski]
177
ślachcic – dziś popr.: szlachcic. [przypis edytorski]
178
jen (daw.) – który. [przypis edytorski]
179
kasztelan – średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla. [przypis edytorski]
180
niedziela (daw.) – tydzień. [przypis edytorski]
181
wartki (daw.) – prędki (tu: do bójki). [przypis edytorski]
182
samoczwart (daw.) – we czterech. [przypis edytorski]
183
podjezdek – koń mniejszej wartości, słaby a. młody. [przypis edytorski]
184
kowany (daw.) – kuty, wykuty. [przypis edytorski]
185
doźrzeć – dziś popr.: dojrzeć. [przypis edytorski]
186
garncówka – właśc.: półgarncówka, naczynie o objętości pół garnca. [przypis edytorski]
187
nieruchomie – dziś popr.: nieruchomo. [przypis edytorski]
188
kur (daw.) – kogut. [przypis edytorski]
189
połóg – około sześciotygodniowy okres po porodzie. [przypis edytorski]
190
prawić (daw.) – mówić, opowiadać. [przypis edytorski]
191
samoczwart (daw.) – we czterech. [przypis edytorski]
192
alibo – dziś popr.: albo. [przypis edytorski]
193
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym. [przypis edytorski]
194
miarkuj, co ci rzekę – zwracaj uwagę na to, co ci mówię. [przypis edytorski]
195
połóg – około sześciotygodniowy okres po porodzie. [przypis edytorski]
196
otrąbić (daw.) – ogłosić uroczyście. [przypis edytorski]
197
sprawić się (daw.) – spełnić powinności a. obowiązki. [przypis edytorski]
198
kopa (daw.) – 60. [przypis edytorski]
199
padło – padlina. [przypis edytorski]
200
roli niezwyczajnych – nieprzyzwyczajonych do pracy na roli. [przypis edytorski]
201
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym. [przypis edytorski]