202
jen (daw.) – który. [przypis edytorski]
203
więcej zbójem niźli zakonnikiem patrzył – bardziej wyglądał na zbójcę niż na zakonnika. [przypis edytorski]
204
knecht – żołnierz piechoty niemieckiej, pachołek; tu użyte w charakterze obelgi. [przypis edytorski]
205
sokolnik – treser ptaków drapieżnych używanych do polowania na mniejsze zwierzęta. [przypis edytorski]
206
zabaczyć (daw.) – zapomnieć. [przypis edytorski]
207
Rusin – dziś: Ukrainiec, względnie Białorusin. [przypis edytorski]
208
onych – tych. [przypis edytorski]
209
olsnąć (daw.) – oślepnąć. [przypis edytorski]
210
knecht – żołnierz piechoty niemieckiej. [przypis edytorski]
211
bartnik – osoba zajmująca się hodowlą pszczół w barci, to jest w wydrążonym pniu drzewa w lesie. [przypis edytorski]
212
mąt – zamęt. [przypis edytorski]
213
wsiów – dziś popr.: wsi. [przypis edytorski]
214
Nałęcze – śrdw. ród wielkopolskich możnowładców, który dał początek herbowi Nałęcz. [przypis edytorski]
215
grzywna – śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra. [przypis edytorski]
216
kaczy kłapak – kołpak z kaczymi piórami. [przypis edytorski]
217
wolej (daw.) – lepiej. [przypis edytorski]
218
sparcieją – tu: osłabną; parcieć (o tkaninach): rozpadać się ze starości. [przypis edytorski]
219
blanki – zwieńczenie muru obronnego. [przypis edytorski]
220
benedyktyni – zakon założony w 529 r. przez Benedykta z Nursji, w średniowieczu bardzo aktywny w Polsce; jego motto brzmi po łac. Ora et labora, czyli: Módl się i pracuj. [przypis edytorski]
221
między dworzany (daw.) – między dworzanami. [przypis edytorski]
222
legenda o Walgierzu Wdałym (tj. pięknym) – wzięta przez Sienkiewicza z Kroniki Wielkopolskiej (XIV/XV w.), oparta na zachodnioeuropejskim eposie o Walterze i Helgundzie. [przypis edytorski]
223
zali (daw.) – czy. [przypis edytorski]
224
terminy (daw.) – sytuacje, okoliczności, przeważnie stanowiące zagrożenie. [przypis edytorski]
225
światowy (daw.) – świecki. [przypis edytorski]
226
grzech pierworodny – według doktryny chrześcijańskiej ludzie rodzą się grzeszni, a dopiero chrzest zmywa ten grzech. [przypis edytorski]
227
gorzeć (daw.) – płonąć. [przypis edytorski]
228
kopijnicy – ciężka jazda uzbrojona w kopie i miecze. [przypis edytorski]
229
włodyka (daw.) – tu: pan, władca. [przypis edytorski]
230
wasal – rycerz bądź szlachcic, który złożył komuś hołd i przysięgę na wierność, obiecując mu pomoc i wsparcie, a w zamian otrzymując lenno (posiadłość ziemską). [przypis edytorski]
231
Popiel – legendarny władca, po raz pierwszy wspomniany w kronice Galla Anonima jako przedstawiciel dynastii poprzedzającej Piastów. Pod wpływem modyfikacji legendy w kronice mistrza Wincentego zwanego Kadłubkiem stał się symbolem złego króla. [przypis edytorski]
232
grabstwo – hrabstwo, okręg. [przypis edytorski]
233
Rynga – w wersji z Kroniki Wielkopolskiej siostra Wisława nazywała się Marzanna. [przypis edytorski]
234
wasal – rycerz bądź szlachcic, który złożył komuś hołd i przysięgę na wierność, obiecując mu pomoc i wsparcie, a w zamian otrzymując lenno (posiadłość ziemską). [przypis edytorski]
235
suzeren – zwierzchnik wasala, ofiarowujący mu ochronę i ziemię (lenno) w zamian za przysięgę wierności. Jak widać z tego fragmentu, w roli suzerena mógł występować również dostojnik kościelny, w tym wypadku opat tyniecki. [przypis edytorski]
236
abbas centum villarum (łac.) – opat stu wiosek; ma to oznaczać potęgę i bogactwo opata klasztoru w Tyńcu. [przypis edytorski]
237
głowa wygolona na wierzchu – mowa o tzw. tonsurze; tonsura, stosowana od roku 633 do 1972, była kręgiem wygolonym na głowie zakonnika, oznaczającym jego przynależność do stanu duchownego. [przypis edytorski]
238
sadzony – tu: wysadzany. [przypis edytorski]
239
po kądzieli – w linii żeńskiej; kądziel – pęk włókien przygotowanych do przędzenia. [przypis edytorski]
240
św. Benedykt z Nursji – (ok. 480–547) założyciel zakonu benedyktynów. [przypis edytorski]
241
błogosławiony Hraban Maur – (ok. 780–856) mnich benedyktyński, kronikarz i poeta z czasów dynastii Karolingów. [przypis edytorski]
242
św. Bonifacy – prawdopodobnie chodzi o Bonifacego-Winfrida (ok. 675–754), biskupa, benedyktyna, misjonarza, męczennika i świętego określanego jako „apostoł Niemiec”. [przypis edytorski]
243
św. Benedykt z Aniane – (747–821), francuski benedyktyn, doradca Ludwika Pobożnego, zapoczątkował istnienie benedyktyńskich klasztorów w dzisiejszej Francji. [przypis edytorski]
244
Jan z Tolomei – właśc. Jan Tolomei (1272–1348), bardziej znany pod zakonnym imieniem Bernard, włoski teolog i założyciel kongregacji oliwetanów, stanowiącej odłam zakonu benedyktynów. Tolomei to nazwisko, nie jak w przypadku wymienionych wcześniej nazwa miasta. [przypis edytorski]
245
patronowie nasi – wszyscy wymienieni byli benedyktynami. [przypis edytorski]
246
ucałował po rycersku – scena podkreśla rolę opata jako dostojnika świeckiego. [przypis edytorski]
247
rzadkie jeszcze wówczas po kościołach organy – pierwsza wzmianka o kościelnych organach w Polsce pochodzi z roku 1340 i dotyczy kościoła św. Jakuba w Toruniu. [przypis edytorski]
248
Kiejstut – (ok. 1310–1382), książę trocki, wielki książę litewski w ostatnich latach życia, skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą i uwięziony przez niego w Krewie, gdzie zmarł. [przypis edytorski]
249
stalle – zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych. [przypis edytorski]
250
męt – zamęt, zamieszanie. [przypis edytorski]
251
graf – tytuł szlachecki używany w Niemczech i w krajach niegdyś zależnych od cesarstwa niemieckiego. [przypis edytorski]
252
komtur – zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy. [przypis edytorski]
253
pasowany – na rycerza. [przypis edytorski]
254
knecht – żołnierz piechoty niemieckiej. [przypis edytorski]
255
któren – dziś popr.: który [przypis edytorski]
256
piąci (daw.) – pięciu. [przypis edytorski]
257
obiecował – dziś popr.: obiecywał. [przypis edytorski]
258
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym. [przypis edytorski]
259
Jadwiga – (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej. [przypis edytorski]
260
księcia – historia uprowadzenia księcia mazowieckiego Janusza ze Złotoryi została opisana w poprzednich rozdziałach; przy tej okazji miała zginąć żona powieściowego Juranda ze Spychowa. [przypis edytorski]
261
komtur Lichtenstein – postać literacka. [przypis edytorski]
262
św. Brygida Szwedzka – (1303-1373), święta, wizjonerka, pisarka i teolog, założycielka zakonu brygidek. [przypis edytorski]
263
osiem roków temu – w r. 1391. [przypis edytorski]
264
Piotr z Alwastra – spowiednik św. Brygidy i tłumacz jej objawień na łacinę. [przypis edytorski]
265
Maciej z Linköping – kanonik, tłumacz objawień św. Brygidy na łacinę. [przypis edytorski]
266
siła (daw.) – wiele. [przypis edytorski]
267
najprzedniejszy (daw.) – najlepszy, najwyższej jakości. [przypis edytorski]
268
krajka – skrawek tkaniny bądź jej pas przyszyty na brzegu sukni, także: chustka. [przypis edytorski]
269
głownia – palący się lub spalony kawałek drewna. [przypis edytorski]
270
kierz (daw.) – krzak. [przypis edytorski]
271
św. Liberiusz – święty z II w. n.e. [przypis edytorski]
272
św. Brygida Szwedzka – (1303-1373), święta, wizjonerka, pisarka i teolog, założycielka zakonu brygidek. [przypis edytorski]
273
Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii). [przypis edytorski]
274
uważał się – tu: był uważany. [przypis edytorski]
275
gwoli (daw.) – z powodu. [przypis edytorski]
276
fryzyjski – pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii. [przypis edytorski]
277
kowany (daw.) – kuty, wykuty. [przypis edytorski]
278
kulbaka – wysokie siodło, przeważnie wojskowe. [przypis edytorski]
279
łakomy – tu: budzący zainteresowanie i chęć posiadania, por. „łakomy kąsek”. [przypis edytorski]
280
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
281
na pował – tak, że będą leżeć pokotem. [przypis edytorski]
282
dalekość – odległość. [przypis edytorski]
283
olszyniec – zagajnik olchowy. [przypis edytorski]
284
Kazimierzowe – aluzja do panowania Kazimierza Wielkiego (1310–1370) i poprawy standardów cywilizacyjnych w Polsce za jego czasów. [przypis edytorski]
285
gdzie siedem razy na dzień dzwony biją – sens: gdzie odprawiana jest liturgia godzin, to jest modlitwa obowiązkowo odmawiana siedem razy na dzień przez osoby ze święceniami duchownymi. [przypis edytorski]
286
wdały (daw.) – piękny. [przypis edytorski]
287
jędzon – potwór, upiór. [przypis edytorski]
288
przechodzić (daw.) – przekraczać. [przypis edytorski]
289
lutnia (muz.) – dawny instrument strunowy szarpany. [przypis edytorski]
290
rysią – kłusem. [przypis edytorski]
291
miary ludzkiej nie przechodził – nie przekraczał wzrostu wysokiego człowieka, nie był olbrzymem. [przypis edytorski]
292
staje, stajanie – dawna miara odległości (etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć). [przypis edytorski]
293
kulbaka – wysokie siodło, przeważnie wojskowe. [przypis edytorski]
294
glewia – broń drzewcowa z grotem w formie jednosiecznego noża; tu: kopia. [przypis edytorski]
295
cugle – wodze, lejce. [przypis edytorski]
296
w posła godzisz – posła atakujesz. [przypis edytorski]
297
Mikołaj Powała z Taczewa – (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem. [przypis edytorski]
298
Zawisza Czarny z Garbowa – (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego. [przypis edytorski]
299
Jan Farurej z Garbowa – rycerz, brat Zawiszy Czarnego. [przypis edytorski]
300
Mikołaj z Moskorzowa – wspomniany w rozdz. 1 dowódca obrony górnego zamku w Wilnie w r. 1390. [przypis edytorski]
301
Zyndram z Maszkowic – (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia. [przypis edytorski]
302
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle. [przypis edytorski]
303
dań (daw.) – danina, dar. [przypis edytorski]
304
płochość (daw.) – lekkomyślność. [przypis edytorski]
305
wolej (daw.) – lepiej. [przypis edytorski]
306
samowtór (daw.) – we dwóch. [przypis edytorski]
307
włodyka – rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych. [przypis edytorski]
308
lubo (daw.) – chociaż. [przypis edytorski]
309
rakuski (daw.) – austriacki. [przypis edytorski]
310
Burgundia – region w centralnej Francji. [przypis edytorski]
311
gorze chłopcu (daw.) – źle z chłopcem. [przypis edytorski]
312
wypiastować – wychować. [przypis edytorski]
313
prawy (daw.) – prawdziwy. [przypis edytorski]
314
nie skończy on własną śmiercią – sens: umrze śmiercią gwałtowną, zapewne na skutek wyroku sądu. [przypis edytorski]
315
dzierżyć – trzymać. [przypis edytorski]
316
gorze (ze starop. gorzeć: palić się) – biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo. [przypis edytorski]
317
przystojny (daw.) – odpowiedni, właściwy. [przypis edytorski]
318
krotofilny (daw.) – skłonny do żartów; krotochwila – farsa, żartobliwy utwór sceniczny bądź żart, dowcip. [przypis edytorski]
319
tuszyć (daw.) – mieć nadzieję. [przypis edytorski]
320
zmóc – pokonać. [przypis edytorski]
321
przygodzić się (daw.) – przydarzyć się. [przypis edytorski]
322
chycić – dziś popr.: chwycić. [przypis edytorski]
323
roków (gw.) – lat. [przypis edytorski]
324
Aleksandra Olgierdówna – (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV. [przypis edytorski]
325
liszka – tu: futro ze skór lisich. [przypis edytorski]
326
koleśno (daw.) – w kolasach; kolasa to odkryty powóz konny bez resorów. [przypis edytorski]
327
którym nie wolno było omijać Krakowa, by nie pozbawić miasta licznych opłat – niektóre miasta posiadały w średniowieczu przywilej, określany jako „prawo składu”, zgodnie z którym kupcy nie mogli ich omijać, lecz przez określony czas musieli wystawiać tam swój towar na sprzedaż. [przypis edytorski]
328
skrzęt (daw.) – krzątanina, ruch. [przypis edytorski]
329
Władysław II Jagiełło – (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem. [przypis edytorski]
330
wagować się (daw.) – wahać się, zastanawiać się. [przypis edytorski]
331
z dworzany – dziś popr.: z dworzanami. [przypis edytorski]
332
przezpiecznie – dziś popr.: bezpiecznie. [przypis edytorski]
333
lubo (daw.) – chociaż. [przypis edytorski]
334
gomółka – niewielka, okrągła szybka. [przypis edytorski]
335
dworzyszcze (daw.) – gmach, okazały budynek. [przypis edytorski]
336
zgoła (daw.) – nawet. [przypis edytorski]
337
krzyżowanie – dekoracja architektoniczna w postaci krzyżujących się belek na fasadzie budynku. [przypis edytorski]
338
łokieć – dawna miara długości, w przybliżeniu odległość od stawu łokciowego do dłoni, ok. 55-77 cm. [przypis edytorski]
339
skład – tu: sklep. [przypis edytorski]
340
sowity (daw.) – obfity, bogaty. [przypis edytorski]
341
najprzedniejszy (daw.) – najlepszy, najwyższej jakości. [przypis edytorski]
342
mercatorium (z łac.) – dom kupców. [przypis edytorski]
343
Schrotamt – urząd przeładunku beczek winnych. [przypis edytorski]
344
sprawa gardłowa – sprawa, w której grozi kara śmierci. [przypis edytorski]
345
wszelako (daw.) – jednak. [przypis edytorski]
346
Mikołaj Powała z Taczewa – (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem. [przypis edytorski]
347
Wojciech Jastrzębiec – (1362–1436), biskup krakowski (1412–1423) i poznański (1399–1412), kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły. [przypis edytorski]
348
Bonifacy IX – Pietro Tomacelli (ok. 1350–1404), papież od 1389, poparł Polskę, gdy walczyła z krzyżakami. [przypis edytorski]
349
gonitwy – tu: turniej rycerski. [przypis edytorski]
350
Zawisza Czarny z Garbowa – (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego. [przypis edytorski]
351
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle. [przypis edytorski]
352
bojarzyn a. bojar – rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski. [przypis edytorski]
353
Władysław II Jagiełło – (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem. [przypis edytorski]
354
Aral – Jezioro Aralskie, dawniej określane jako morze, leżące w dzisiejszym Kazachstanie i Uzbekistanie. [przypis edytorski]
355
wschody (daw.) – schody. [przypis edytorski]
356