70
Taśmina, ukr. Tiasmyn – rzeka na środkowej Ukrainie, prawy dopływ Dniepru. [przypis redakcyjny]
71
rab – niewolnik, sługa; raby boże – ludzie bogobojni, cywilizowani. [przypis redakcyjny]
72
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak. [przypis redakcyjny]
73
bat'ko (ukr.) – ojciec; tu: szef, dowódca. [przypis redakcyjny]
74
Szczo z toboju (ukr.) – co z tobą. [przypis redakcyjny]
75
spasi Bih (ukr.) – uchowaj Boże. [przypis redakcyjny]
76
Laszek – z ukr. Lach: Polak; tu w pogardliwym zdrobnieniu. [przypis redakcyjny]
77
towarzyszów – dziś popr. forma B. lm: towarzyszy. [przypis redakcyjny]
78
całym i żyw —jestem cały i żywy. [przypis redakcyjny]
79
Kozacy regestrowi – Kozacy pozostający na żołdzie Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
80
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
81
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
82
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
83
deliberować (z łac.) – rozmyślać, rozważać coś, zastanawiać się. [przypis redakcyjny]
84
banita (z łac.) – człowiek skazany na wygnanie. [przypis redakcyjny]
85
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim. [przypis redakcyjny]
86
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
87
wataha – tu: zbieranina uzbrojonych, groźnych ludzi. [przypis redakcyjny]
88
modestia (łac.) – skromność. [przypis redakcyjny]
89
bisurmański (przest. pogard.) – muzułmański, tu: tatarski lub turecki. [przypis redakcyjny]
90
adolescencja (z łac.) – młodość, wiek młodzieńczy. [przypis redakcyjny]
91
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim. [przypis redakcyjny]
92
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary. [przypis redakcyjny]
93
zadywytsia wsij swit bożyj (ukr.) – zadziwi się cały boży świat; zadywytysia – zapatrzeć się, patrzeć z fascynacją. [przypis redakcyjny]
94
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny. [przypis redakcyjny]
95
klejnot – herb szlachecki. [przypis redakcyjny]
96
Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) – ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654. [przypis redakcyjny]
97
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny. [przypis redakcyjny]
98
Oj wyzwoły, Boże (…) bidnych newilnykiw (ukr.) – Oj wyzwól, Boże, nas wszystkich, biednych niewolników, Z ciężkiej niewoli, Z wiary bisurmańskiej, Na jasne gwiazdy, Na ciche wody, Do radosnej krainy, Do świata chrześcijańskiego, Wysłuchaj, Boże, w prośbach naszych, W nieszczęśliwych modlitwach, Nas, biednych niewolników; bisurmanin – muzułmanin. [przypis redakcyjny]
99
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
100
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
101
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa. [przypis redakcyjny]
102
płynąć pod wodę – płynąc pod prąd, w górę rzeki. [przypis redakcyjny]
103
Zaćwilichowski, Mikołaj – komisarz Kozaków zaporoskich pozostających na służbie Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
104
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie. [przypis redakcyjny]
105
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
106
chan – władca tatarski. [przypis redakcyjny]
107
murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] – książę tatarski. [przypis redakcyjny]
108
zagon – szybki wypad oddziału konnego daleko na tereny wroga, zorganizowany w celu zdobycia łupów, wzięcia ludzi w jasyr (tj. w niewolę) i osłabienia obrony przeciwnika; także: oddział konny, przeznaczony do takich walk. [przypis redakcyjny]
109
szłyk – czapka futrzana, zwężana ku górze. [przypis redakcyjny]
110
soboli – z futra sobolowego; soból – nieduży ssak drapieżny z rodziny łasicowatych o cennym futrze. [przypis redakcyjny]
111
Wołoch – człowiek z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
112
Koniecpolscy herbu Pobóg – ród magnacki, wywodzący się spod Częstochowy i posiadający ogromne dobra na Ukrainie. [przypis redakcyjny]
113
ekonomia – dobra ziemskie, z których dochód przeznaczony był na osobiste potrzeby króla i dworu. [przypis redakcyjny]
114
futor a. chutor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
115
feniks (mit.) – ptak ognisty, odradzający się z popiołów; tu: nagłe a spektakularne zjawisko. [przypis redakcyjny]
116
wać – skrót od: wasza miłość. [przypis redakcyjny]
117
bitwa pod Cecorą (1620) – zakończona zwycięstwem wojsk turecko-tatarskich nad Polakami podczas odwrotu, spowodowanego przez niezgodę i niesubordynację polskich magnatów; do niewoli dostał się wówczas m.in. Bohdan Chmielnicki; Cecora – miejscowość w pn.-wsch. Rumunii. [przypis redakcyjny]
118
eksperiencja (z łac.) – doświadczenie. [przypis redakcyjny]
119
Czapliński, Daniel – podstarości czehryński, rotmistrz wojska polskiego. [przypis redakcyjny]
120
zalewać komuś sadła za skórę – związek frazeologiczny, znaczy: robić komuś na złość. [przypis redakcyjny]
121
Czerkasy – miasto nad Dnieprem, położone ok. 60 km na północ od Czehrynia. [przypis redakcyjny]
122
futor a. chutor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
123
repeto (łac.) – powtarzam. [przypis redakcyjny]
124
arkan – bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso. [przypis redakcyjny]
125
wać – skrót od: wasza miłość. [przypis redakcyjny]
126
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszywielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony. [przypis redakcyjny]
127
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
128
Ulisses – Odyseusz, bohater Iliady i Odysei Homera, znany ze sprytu. [przypis redakcyjny]
129
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
130
intelligo (łac.) – rozumiem. [przypis redakcyjny]
131
siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]
132
afirmować (z łac.) – potwierdzić. [przypis redakcyjny]
133
in fundo – w lochu. [przypis redakcyjny]
134
Koniecpolski, Aleksander herbu Pobóg (1620–1659) – książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego. [przypis redakcyjny]
135
mieć wielkie plecy – związek frazeologiczny, znaczy: mieć poparcie. [przypis redakcyjny]
136
Zaćwilichowski, Mikołaj – komisarz Kozaków zaporoskich pozostających na służbie Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
137
siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]
138
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny. [przypis redakcyjny]
139
didków syn – diabli syn, czarci pomiot; didko (ukr.) – diabeł. [przypis redakcyjny]
140
awersja (z łac.) – niechęć. [przypis redakcyjny]
141
barwa – umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego. [przypis redakcyjny]
142
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
143
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
144
barwa – umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego. [przypis redakcyjny]
145
waci – skrót od: waszej miłości. [przypis redakcyjny]
146
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
147
pan krakowski – Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651. [przypis redakcyjny]
148
waścin a. waściny – należący do waszej miłości; dziś: pana, pański. [przypis redakcyjny]
149
oprymować (z łac.) – napaść. [przypis redakcyjny]
150
Zaporożcy – Kozacy z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
151
ekonomia – dobra ziemskie, z których dochód przeznaczony był na osobiste potrzeby króla i dworu; tu: dzierżawiony przez Czaplińskiego majątek. [przypis redakcyjny]
152
raróg – ptak drapieżny z rodziny sokołowatych, ceniony w sokolnictwie, zwany dawniej sokołem polskim a. sokołem podolskim. [przypis redakcyjny]
153
barwa – umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego. [przypis redakcyjny]
154
wasze – tu: pan; skrót od: wasza miłość. [przypis redakcyjny]
155
hajdawery – szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary. [przypis redakcyjny]
156
cyga a. fryga – wirująca zabawka dziecięca, podobna do bąka. [przypis redakcyjny]
157
rogal (pogard.) – rogacz, zdradzony małżonek. [przypis redakcyjny]
158
Vivant – niech żyją. [przypis redakcyjny]
159
wiśniowiecczyk – żołnierz księcia Wiśniowieckiego. [przypis redakcyjny]
160
oblan – dziś: oblany. [przypis redakcyjny]
161
gonić w piętkę – coraz gorzej sobie radzić, tracić zdolność logicznego myślenia i działania. [przypis redakcyjny]
162
ogar – pies gończy, tu pogard. o krewkim Czaplińskim. [przypis redakcyjny]
163
kundys – kundel. [przypis redakcyjny]
164
Galata – dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie. [przypis redakcyjny]
165
A taki breszesz i breszesz (ukr.) – No właśnie kłamiesz i kłamiesz a. No właśnie szczekasz i szczekasz; ukr. brechaty – kłamać (o człowieku); szczekać (o psie). [przypis redakcyjny]
166
Szelmą jestem bez uszu – aluzja do zwyczaju obcinania uszu skazańcom. [przypis redakcyjny]
167
słoboda – nowa osada, której mieszkańcy są początkowo zwolnieni od opłat na rzecz właściciela. [przypis redakcyjny]
168
ekonomia – dobra ziemskie, z których dochód przeznaczony był na osobiste potrzeby króla i dworu. [przypis redakcyjny]
169
znosić się z kimś (daw.) – spotykać się z kimś. [przypis redakcyjny]
170
duchowieństwa obydwóch obrządków – tj. księży katolickich i prawosławnych. [przypis redakcyjny]
171
wiśniowiecczyk – żołnierz księcia Wiśniowieckiego. [przypis redakcyjny]
172
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
173
nad hetmany – dziś popr. forma N. lm: nad hetmanami. [przypis redakcyjny]
174
Władysław IV Waza (1595–1648) – król Polski w latach 1632–1648. [przypis redakcyjny]
175
Quatuor articuli judicii castrensis: stuprum, incendium, latrocinium et vis armata alienis aedibus illata (łac.) – Cztery artykuły sądu polowego: gwałt, podpalenie, rozbój i napaść zbrojną siłą na czyjś dom. [przypis redakcyjny]
176
vis armata (łac.) – siła zbrojna. [przypis redakcyjny]
177
głuszec – duży ptak z rodziny kurowatych, przysłowiowy ze względu na swoje obyczaje godowe, kiedy to puszy się i śpiewa pieśń godową, nie zwracając uwagi na żadne niebezpieczeństwo, nawet na zbliżanie się myśliwego. [przypis redakcyjny]
178
wasze – tu: pan; skrót od: wasza miłość. [przypis redakcyjny]
179
kondemnata (z łac.) – wyrok skazujący. [przypis redakcyjny]
180
infamis (z łac.) – człowiek pozbawiony honoru. [przypis redakcyjny]
181
z czupryny a. z głowy się mu kurzy – żartobliwie o pijanym. [przypis redakcyjny]
182
pludry – krótkie, bufiaste spodnie dworskie lub żołnierskie. [przypis redakcyjny]
183
nescio (łac.) – nie wiem. [przypis redakcyjny]
184
to pewna, że – dziś: to pewne, że. [przypis redakcyjny]
185
osiedzieć się – zadomowić się. [przypis redakcyjny]
186
hadko (z białorus.) – przykro, obrzydliwie. [przypis redakcyjny]
187
Świebodzin – miasto w dzisiejszym województwie lubuskim, w XVII w. pod władzą Habsburgów, jeszcze od średniowiecza słynne z wyrobu i eksportu sukna. [przypis redakcyjny]
188
moderunek (daw.) – ekwipunek, wyposażenie. [przypis redakcyjny]
189
A czy by nie można do niego pod znak? – tj. czy można wstąpić do jego wojska, służyć pod jego chorągwią. [przypis redakcyjny]
190
mistrz – tu: kat. [przypis redakcyjny]
191
barwa – umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego; tu mowa o suknie na mundury. [przypis redakcyjny]
192
serpens (łac.) – wąż. [przypis redakcyjny]
193
hadko (z białorus.) – przykro, obrzydliwie. [przypis redakcyjny]
194
godność – tu: nazwisko. [przypis redakcyjny]
195
waszeci – skrót od: waszej miłości. [przypis redakcyjny]
196
podrywał – tu: przerywał. [przypis redakcyjny]
197
bitwa pod Chojnicami (1454) – bitwa wojsk polsko-litewskich pod wodzą Kazimierza Jagiellończyka z Krzyżakami w czasie wojny trzynastoletniej; tę samą nazwę nosi bitwa z czasów potopu szwedzkiego (1657). [przypis redakcyjny]
198
wasze – tu: pan; skrót od: wasza miłość. [przypis redakcyjny]
199
waćpan (daw.) – skrót od: wasza miłość pan. [przypis redakcyjny]
200
sekundować (z łac. secundare: wspierać, popierać) – pomagać. [przypis redakcyjny]
201
ze łbów się kurzy – żartobliwie o pijanych. [przypis redakcyjny]
202
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
203
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
204
spasi Chryste (ukr.) – ratuj, Chryste. [przypis redakcyjny]
205
dokumenta – dziś popr. forma B. lm: dokumenty. [przypis redakcyjny]
206
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
207
bisurmanin (przest. pogard.) – muzułmanin; tu: sułtan turecki i chan tatarski. [przypis redakcyjny]
208
Nalewajko, Semen (zm. w 1597) – ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty. [przypis redakcyjny]
209
Łoboda, Hryhorij (zm. w 1596) – ataman kozacki, drugi przywódca powstania Nalewajki 1595–1596. [przypis redakcyjny]