– On babcię kiedy skaleczy – odezwał się niezadowolony Starski. – Kto widział przyzwyczajać do takich pieszczot źrebięta, z których później wyrastają konie!
– Zawsze mówisz rozsądnie – odpowiedziała mu prezesowa głaszcząc źrebaka, który kładł głowę na jej ramieniu, a później biegł za nią tak, że parobcy musieli go zawracać do stajni.
Nawet niektóre krowy poznawały swoją panią i witały ją stłumionym rykiem, podobnym do mruczenia.
„Dziwna kobieta” – pomyślał Wokulski patrząc na staruszkę, która umiała budzić miłość dla siebie nie tylko w sercach zwierząt, lecz – nawet ludzi.
1
wojny: pruska i francuska, rozpoczynały się w lecie – wojna prusko-austriacka rozpoczęła się w czerwcu 1866 r., wojna francusko-niemiecka w lipcu 1870 r. [przypis redakcyjny]
2
Moltke Helmut (1800–1891) – pruski feldmarszałek i szef sztabu, opracował plany zwycięskich wojen z Danią, Austrią i Francją. [przypis redakcyjny]
3
Hadżi Loja – dowódca powstańców bośniackich walczących z austriackimi okupantami, proklamował „świętą wojnę” muzułmanów przeciw Austrii. [przypis redakcyjny]
4
szwarcgelber (z niem.) – „czarno-żółty”, Austriak (od dawnych barw państwowych Austrii). [przypis redakcyjny]
5
krócica – ręczna broń palna nazywana krócicą, ponieważ miała krótką lufę. [przypis edytorski]
6
kościół Aleksandra – kościół na placu Trzech Krzyży, zniszczony zupełnie w czasie powstania warszawskiego, odbudowany został w takim kształcie, jaki miał w czasie akcji Lalki a nie w takim, jaki miał tuż przed zburzeniem (tj. po przebudowie w latach 1886–1894). Rzecki idzie „aż za kościół Aleksandra”, prawdopodobnie na ul. Kruczą. [przypis redakcyjny]
7
cesarz – Napoleon III. [przypis redakcyjny]
8
kampania włoska – wojna Francji i Królestwa Sardynii z Austrią w r. 1859. [przypis redakcyjny]
9
Magenta – miejscowość w północnych Włoszech, gdzie 4 czerwca 1859 r. wojska francuskie i włoskie odniosły zwycięstwo nad armią austriacką. [przypis redakcyjny]
10
eks-obywatel – tu w znaczeniu: były właściciel ziemski. [przypis redakcyjny]
11
uwłaszczenie – uwłaszczenie chłopów w zaborze rosyjskim, przeprowadzone przez rząd carski dekretem z 2 marca 1864 r. Z chwilą uwłaszczenia chłopi otrzymywali na bezwzględną własność uprawianą przez siebie ziemię, a ich dotychczasowe „powinności” wobec szlachty (pańszczyzna, czynsze) zostały zniesione. Podstawowe grunty folwarczne pozostały jednak w posiadaniu obszarników. [przypis redakcyjny]
12
kirasjerzy – żołnierze ciężkiej jazdy noszący kirys, czyli zbroję, która osłania tylko tułów. [przypis redakcyjny]
13
szlemy – ślemy. [przypis edytorski]
14
kirysy – zbroja na piersi. [przypis redakcyjny]
15
Eviva Italia! (właście evviva… wł.) – Niech żyją Włochy! [przypis redakcyjny]
16
plenipotent – pełnomocnik, osoba upoważniona do działania w czyims imieniu. [przypis edytorski]
17
wokalizy – ćwiczenia w śpiewie bez słów, polegające na śpiewaniu jednej samogłoski. [przypis redakcyjny]
18
stójkowy – posterunkowy ówczesnej policji rosyjskiej. [przypis redakcyjny]
19
znarowić się – spowodować, że ktoś stał sie zuchwały i samowolny. [przypis edytorski]
20
frant – (daw.) człowiek miły, zabawny, ale do tego cechujący sie przebiegłością. [przypis edytorski]
21
Św. Krzyż – kościół Św. Krzyża na Krakowskim Przedmieściu z końca XVII w. (zniszczony w czasie powstania, obecnie odbudowany). [przypis redakcyjny]
22
wotywa – msza śpiewana, odprawiana specjalnie na czyjąś intencję. [przypis redakcyjny]
23
reflektować – tu: uspokajać, hamować. [przypis redakcyjny]
24
cal – dawna miara długości: 2,4 cm. [przypis redakcyjny]
25
nihilizm – nurt społeczny w XIX wieku odrzucajacy wszelkie społeczne normy i wartości. Nihilista to osoba żyjąca według zasad nihilizmu. [przypis edytorski]
26
premia Towarzystwa Sztuk Pięknych – Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych (założone w 1858 r.) wydawało corocznie reprodukcje obrazów jako premie dla swych członków. [przypis redakcyjny]
27
Lucyper – inaczej: Lucyfer. [przypis edytorski]
28
pasterka – kapelusz damski z dużym prostym rondem. [przypis redakcyjny]
29
kolej warszawsko–bydgoska – linia kolejowa Skierniewice–Łowicz–Kutno–Włocławek zbudowana w r. 1862. [przypis redakcyjny]
30
Pruszków – miasto i stacja kolejowa, 16 km na zachód od Warszawy w kierunku Skierniewic. [przypis redakcyjny]
31
Grand Hotel – jeden z największych i najwytworniejszych hoteli paryskich, przy bulwarze Kapucyńskim, koło Opery. Posiadał ok. 70 wspaniale umeblowanych salonów i 700 pokoi. [przypis redakcyjny]
32
Lafayette – długa ulica, prowadząca z dworca północnego (przy placu de Roubaix), na którym wysiadł Wokulski, w kierunku Grand Hotelu. Przecina ją bulwar Magenta (zbudowany za rządów Napoleona III). [przypis redakcyjny]
33
Opera – gmach opery paryskiej, wówczas największy na świecie, bogato ozdobiony rzeźbami i malowidłami, został oddany do użytku w 1875 r. Liczy 2200 miejsc. [przypis redakcyjny]
34
Pola Elizejskie – olbrzymia, szeroka aleja, łącząca plac Gwiazdy z placem Zgody, jedna z najpiękniejszych w Paryżu, wówczas ulubione miejsce spacerów eleganckiego świata. [przypis redakcyjny]
35
Rivoli – jedna z największych i najruchliwszych ulic w Paryżu, równoległa do Sekwany. Między Sekwaną a Rivoli znajdują się między innymi Tuileries, Louvre i inne okazałe budowle. [przypis redakcyjny]
36
Monsieur? (fr.) – Panie? [przypis redakcyjny]
37
Ulica szeroka, wysadzona drzewami – bulwar Kapucyński. [przypis redakcyjny]
38
Na prawo, gdzieś bardzo daleko, widać plac – plac Vendóme z kolumną tejże nazwy, wzniesioną na cześć armii napoleońskiej w 1805 r. [przypis redakcyjny]
39
markiza – ruchomy daszek z płótna chroniący przed słońcem. [przypis redakcyjny]
40
plac, z którego rozchodzi się siedem ulic – plac Opery. [przypis redakcyjny]
41
na lewo… potężny gmach – Opera. [przypis redakcyjny]
42
kapitel – głowica, najwyższa część kolumny, łącząca ją z belkowaniem, zwykle ozdobiona rzeźbą. [przypis redakcyjny]
43
medalion – tu: płaskorzeźba okrągła lub owalna. [przypis redakcyjny]
44
idzie dalej – przez tzw. wielkie bulwary: des Capucines, des Italiens, Montmartre, Poissonniere, Bonne Nouvelle, Saint Denis, największe i najbardziej ożywione ulice Paryża. [przypis redakcyjny]
45
tragi – nosze. [przypis redakcyjny]
46
pasztetnik – specjalista przyrządzający pasztety (siekane mięso lub ryba zapieczone w powłoce z ciasta). [przypis redakcyjny]
47
M’rchand d'habits… (fr.) – handlarz odzieżą!… (okrzyk paryskich tandeciarzy). [przypis redakcyjny]
48
»Figaro« – popularny dziennik paryski, założony w 1854 r. [przypis redakcyjny]
49
Exposition!… (fr.) – Wystawa!… [przypis redakcyjny]
50
»Guide Parisien«… trois francois!… – »Przewodnik paryski«!… trzy franki!… [przypis redakcyjny]
51
groom (z ang.) – chłopak do koni. [przypis redakcyjny]
52
garson (z fr.) – kelner. [przypis redakcyjny]
53
mazagran – kawa czarna z cukrem, koniakiem i lodem. [przypis redakcyjny]
54
tużurek – rodzaj czarnego surduta męskiego na dwa rzędy guzików, przywdziewanego szczególnie na uroczystości. [przypis redakcyjny]
55
Jej K. M. – skrót tytułu królewskiego „Jej Królewska Mość”. [przypis redakcyjny]
56
Izabela – królowa hiszpańska Izabela II (1830–1904); panowała w latach 1844–1868. Po abdykacji na rzecz syna, Alfonsa XII, przebywała w Paryżu. [przypis redakcyjny]
57
Domy ciosowe – z kamienia piaskowego, ciosanego w bloki. [przypis redakcyjny]
58
…burzy się i szumi, i pryska… wre i kipi, i szumi, i pryska – cytaty z opisu Charybdy (wiru morskiego w Cieśninie Mesyńskiej) w balladzie Fryderyka Schillera (1759–1805) Nurek. [przypis redakcyjny]
59
Rue St. Fiacre – ulica Św. Fiakra. [przypis redakcyjny]
60
Paweł de Kock (1794–1871) – pisarz fr., autor licznych popularnych powieści z życia drobnej burżuazji. [przypis redakcyjny]
61
Rue du Sentier – dosłownie „ulica ścieżki”. [przypis redakcyjny]
62
Rue Poissonniere – poissonniere: po fr. naczynia na ryby. [przypis redakcyjny]
63
„Gymnase” – znany teatr paryski o repertuarze komediowym. [przypis redakcyjny]
64
ogromny budynek – Porte Saint–Martin, brama triumfalna zbudowana w r. 1674 na cześć Ludwika XIV. [przypis redakcyjny]
65
druga podobna brama – Porte Saint–Denis, również brama triumfalna na cześć Ludwika XIV z r. 1672. [przypis redakcyjny]
66
szeroka ulica, ciągnąca się na prawo i lewo – wielkie bulwary: Strasburski („na lewo”) i Sebastopolski („na prawo”), przecinające Paryż z północy na południe, zbudowane za rządów Napoleona III. [przypis redakcyjny]
67
zabrali nam Alzację i spory kawał Lotaryngii – Alzacja: wschodnia część Francji między Wogezami a górnym Renem. Lotaryngia: – między Wogezami i Szampanią. Po klęsce Francji w wojnie 1870–1871 Alzacja i część Lotaryngii zostały przyłączone do Niemiec. [przypis redakcyjny]
68
Ah, ca!… (fr.) – Ach, tak!… [przypis redakcyjny]
69
Marszałek dworu – urzędnik zarządzający dworem (zazwyczaj panującego), jedna z najwyższych godności w hierarchii urzędniczej. [przypis redakcyjny]
70
Siuzę – nazwisko rosyjskie „Suzin” wymówione tak, jakby było wyrazem francuskim. [przypis redakcyjny]
71
Armia Zbawienia – angielska organizacja religijno–filantropijna założona w drugiej połowie XIX w. przez Williama Bootha (1829–1912) i zorganizowana na sposób wojskowy. [przypis redakcyjny]
72
lombard – zakład udzielający pożyczek pod zastaw przedmiotów wartościowych. [przypis redakcyjny]
73
Moje… nazwisko… streszcza narodowość – jumeau znaczy po fr.: bliźniak, aluzja więc jest niezrozumiała. [przypis redakcyjny]
74
renta – tu: stały roczny dochód z kapitału złożonego w banku. [przypis redakcyjny]
75
wszedł na bardzo duży (plac) – Place de la Madelaine, plac Magdaleny. [przypis redakcyjny]
76
gmach prostokątny – kościół Św. Magdaleny, zbudowany w latach 1764–1842. [przypis redakcyjny]
77
fronton – frontowa, przednia część budynku; szczytowe zakończenie fasady budynku, trójkąt ujęty gzymsami, wypełniony często rzeźbą lub płaskorzeźbą. [przypis redakcyjny]
78
płaskorzeźba przedstawiająca, zdaje się, sąd ostateczny – przypuszczenia Wokulskiego są słuszne. [przypis redakcyjny]
79
niedługa ulica – rue Royale. [przypis redakcyjny]
80
ogromny plac – plac Zgody, największy i najpiękniejszy plac w Paryżu. [przypis redakcyjny]
81
bona – niania, wychowawczyni małych dzieci, pracująca dawniej w zamożnych rodzinach. [przypis edytorski]
82
obelisk – słup kamienny, czworoboczny, zwężający się ku górze. W Egipcie był symbolem kultu boga słońca. Wspomniany tu granitowy obelisk, wysokości 23 m, pochodzi ze świątyni egipskiej w Luksorze (starożytne Teby). Był darem paszy egipskiego dla króla Ludwika Filipa. Ustawiony w r. 1836. [przypis redakcyjny]
83
ogród – Ogród Tuileryjski z czasów Ludwika XIV (druga połowa XVII w.), chętnie uczęszczane miejsce spacerowe. [przypis redakcyjny]
84
bardzo długa aleja… – Pola Elizejskie. [przypis redakcyjny]
85
pałace – wśród nich i Pałac Elizejski zbudowany w w. XVIII, siedziba prezydenta republiki. [przypis redakcyjny]
86
ogromna brama – Łuk Triumfalny (zbudowany w latach 1806–1836) na cześć Napoleona I i zwycięstw armii francuskiej; liczy 50 m wysokości, znajduje się na placu Gwiazdy, z którego rozchodzi się 12 ulic. [przypis redakcyjny]
87
amazonki – tu: kobiety jeżdżące konno. [przypis redakcyjny]
88
Henryk Giffard (1825–1882) – francuski konstruktor balonów. W czasie wystawy paryskiej 1878 r. loty balonem na uwięzi, na linie (na wys. 540 m), były dużą atrakcją dla zwiedzających. [przypis redakcyjny]
89
Z placu skręcił w jakąś ulicę… – ulicę Rivoli. [przypis redakcyjny]
90
na prawo ciągnął się ogród – Ogród Tuileryjski. [przypis redakcyjny]
91
wieża gotycka – wieża Saint–Jacąues, pozostałość po kościele gotyckim, zburzonym w końcu XVIII w. Z wysokiej tej wieży (50 m) rozpościera się piękny widok. [przypis redakcyjny]
92
fiakier – dorożkarz. [przypis redakcyjny]
93
Około stu wiorst kwadratowych – w przybliżeniu 114 km kwadratowych. [przypis redakcyjny]
94
Notre–Dame – słynna katedra paryska pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, na wyspie Cite na Sekwanie, arcydzieło sztuki gotyckiej (w. XII–XIV). Posiada dwie wieże wys. 68 m. [przypis redakcyjny]
95
Hale Centralne – ogromne pawilony, w których odbywała się sprzedaż produktów żywnościowych. [przypis redakcyjny]
96
Plac Bastylii – niegdyś znajdowała się na nim twierdza Bastylia, zamieniona w w. XVII na więzienie polityczne. Zdobycie i zburzenie Bastylii przez lud paryski w dniu 14 lipca 1789 r. zapoczątkowało wielką rewolucję francuską. Obecnie na placu Bastylii wznosi się Kolumna Lipcowa, pomnik ku czci ofiar rewolucji lipcowej 1830 r. [przypis redakcyjny]
97
Ścieki – słynne kanały paryskie, długości (w r. 1878) ok. 800 km, tworzą rozległą sieć podziemnych korytarzy; ówcześnie stanowiły najwyższe osiągnięcie techniki w tej dziedzinie. [przypis redakcyjny]
98
Panteon – okazała budowla (z drugiej połowy XVIII w.), pierwotnie kościół Św. Genowefy, później groby zasłużonych. W Panteonie jest pochowany Wolter, Rousseau, Hugo, Zola i inni. Z kopuły Panteonu (wys. 80 m), wznoszącego się na górze Św. Genowefy, rozciąga się malowniczy widok na Paryż. [przypis redakcyjny]
99
Trocadero – fort w Andaluzji w Hiszpanii, zdobyty w 1823 r. przez Francuzów. Na tę pamiątkę nazwano tak wzgórze w Paryżu na prawym brzegu Sekwany i wzniesiony tam w r. 1878 pałac wystawowy w stylu orientalnym. [przypis redakcyjny]
100
katakumby – podziemne cmentarze. Katakumby paryskie są to dawniejsze kamieniołomy, od drugiej połowy XVIII wieku zamienione na zbiorowe cmentarze dla zwłok ekshumowanych z cmentarzy, które zostały zabudowane. Katakumby te tworzą obok kanałów drugie podziemne miasto Paryża. [przypis redakcyjny]
101
Louvre – dawny pałac królewski w Paryżu (z XVI–XVII w.), od roku 1793 muzeum światowej sławy, mieszczące wspaniałe dzieła sztuki i pamiątki historyczne. [przypis redakcyjny]
102
Cluny – właściwie Hotel de Cluny, pałac z w. XV, mieszczący cenne zbiory z zakresu sztuki stosowanej i rzemiosła (XIV–XVI w.); nazwa od opactwa w Cluny, do którego niegdyś należał. [przypis redakcyjny]
103
Lasek Buloński – obszerny park naturalny na zachodnim krańcu Paryża, ulubione miejsce spacerów. [przypis redakcyjny]
104
cmentarze – słynne cmentarze paryskie: Montmartre (północna część miasta), Montparnasse (południowa), Pere–Lachaise (wschodnia). [przypis redakcyjny]
105
de la Rotonde, du Grand Balcon – popularne kawiarnie paryskie. [przypis redakcyjny]
106
Sorbona – uniwersytet paryski, założony w 1253 r. przez Roberta de Sorbon; znajduje się w dzielnicy łacińskiej. [przypis redakcyjny]
107
konserwatorium muzyczne – nazwa znakomitej paryskiej szkoły operowej. Koncerty publiczne w konserwatorium mają europejską sławę. [przypis redakcyjny]
108
giełda – monumentalny gmach, wzniesiony w XIX w. [przypis redakcyjny]
109
Burbonowie – dynastia królów francuskich (1589–1792 i 1815–1830). [przypis redakcyjny]
110
luidor – tradycyjna nazwa dwudziestofrankówki. [przypis redakcyjny]
111
„Variétés” – teatr „Rozmaitości”, wystawiał sztuki lekkiej treści, operetki, wodewile, farsy itp. [przypis redakcyjny]
112
frazes u Prusa: zdanie, wyrażenie (bez zabarwienia ujemnego). [przypis redakcyjny]
113
Mesalina (I wiek n.e.) – żona cesarza rzymskiego Klaudiusza, słynna z rozwiązłości. [przypis redakcyjny]