114
studnie artezyjskie – studnie stosowane już w starożytności; dostarczają wody z głębokich warstw ziemi. W Europie wiercono je po raz pierwszy w XII w. w Artois we Francji, stąd nazwa. [przypis redakcyjny]
115
Baedeker Karl (1801–1859) – księgarz niemiecki, wydawca słynnych przewodników turystycznych. [przypis redakcyjny]
116
oś krystalizacji – linia przechodząca przez środek kryształu. [przypis redakcyjny]
117
Lasek Vincennes – lasek podmiejski, na wschodnim krańcu Paryża, zamieniony w park naturalny, miejsce spacerów i wypoczynku paryżan. [przypis redakcyjny]
118
Ratusz – wspaniały pałac renesansowy z XVI w. obok ul. Rivoli, spalony w czasie Komuny Paryskiej (1871), odbudowany w latach 1872–1882. [przypis redakcyjny]
119
Pole Marsowe – ogromny plac na lewym brzegu Sekwany, miejsce uroczystości narodowych, ćwiczeń wojskowych, od r. 1900 park. W r. 1878 na Polu Marsowym mieściła się wystawa światowa. [przypis redakcyjny]
120
Szkoła Wojskowa – pałac z połowy XVIII w., obok Pola Marsowego, pierwotnie szkoła wojskowa dla szlachty, później koszary. [przypis redakcyjny]
121
Hotel des Invalides – Pałac Inwalidów, z czasów Ludwika XIV, na lewym brzegu Sekwany. Znajduje się w nim wojskowe muzeum historyczne i grobowiec Napoleona I oraz innych wodzów francuskich. [przypis redakcyjny]
122
Izba Deputowanych – zgromadzenie ustawodawcze we Francji, wybrane w powszechnym głosowaniu. Siedzibą jego jest Palais–Bourbon (na lewym brzegu Sekwany, naprzeciw placu Zgody), pałac z pierwszej połowy XVIII w. [przypis redakcyjny]
123
Szkoła Sztuk Pięknych – pałac z połowy XIX w. (obok Instytutu Francuskiego), zawiera cenne zbiory sztuki. [przypis redakcyjny]
124
Palais Royal – wspaniały pałac z XVII w., naprzeciw Louvre'u, z pięknym parkiem, niegdyś rezydencja książąt orleańskich, później siedziba Rady Państwa i słynnego teatru Komedia Francuska. [przypis redakcyjny]
125
Institut de France – Instytut Francuski, obejmujący pięć towarzystw naukowych: Akademię Francuską, Akademię Napisów i Literatury Pięknej, Akademię Nauk, Akademię Sztuk Pięknych i Akademię Nauk Moralnych i Politycznych. Siedzibą Instytutu jest pałac naprzeciw Louvre'u. [przypis redakcyjny]
126
Mennica znajduje się w gmachu z XVIII w. na lewym brzegu Sekwany, niedaleko Instytutu Francuskiego, posiada bogate zbiory numizmatyczne. [przypis redakcyjny]
127
Pałac Luksemburski – okazały pałac książęcy z XVII w., na lewym brzegu Sekwany, ze słynną galerią malarstwa nowożytnego. Był siedzibą senatu. [przypis redakcyjny]
128
Szkoła Medyczna – wyższa uczelnia w dzielnicy łacińskiej, z bogatą biblioteką i muzeum anatomii porównawczej. Mieści się w gmachu z XVII w. [przypis redakcyjny]
129
Plac Republiki – na prawym brzegu Sekwany, na przedłużeniu linii wielkich bulwarów. [przypis redakcyjny]
130
koszary ks. Eugeniusza – nazwa od ks. Eugeniusza Beauharnais (1781–1824), pasierba Napoleona I. [przypis redakcyjny]
131
„dzielnica łacińska” – dzielnica Paryża na lewym brzegu Sekwany, między Panteonem a pałacem Luksemburskim, od XII w. stanowi centrum naukowe. Tu znajdują się najważniejsze szkoły wyższe i instytuty naukowe. [przypis redakcyjny]
132
Merowingowie, Karlowingowie, Burboni, Bonapartowie – nazwy dynastii kolejno panujących we Francji od V do XIX w. [przypis redakcyjny]
133
trzy republiki – pierwsza republika 1792–1804, druga republika 1848–1852, trzecia republika 1870–1940. [przypis redakcyjny]
134
inkwizycja – instytucja policyjno–sądowa, ustanowiona przez Kościół katolicki w w. XIII w celu walki z herezjami. Posługiwała się szpiegostwem i torturami, wydawała bardzo surowe wyroki. Zniesiona dopiero w XIX w. [przypis redakcyjny]
135
fatalizm – przeznaczenie, nieunikniony rozwój zdarzeń. [przypis redakcyjny]
136
Temple – stara ulica obok Ratusza paryskiego w dzielnicy zamieszkiwanej przez drobnomieszczaństwo i biedotę. [przypis redakcyjny]
137
Ulica Św. Antoniego łączy ulicę Rivoli z placem Bastylii, w dzielnicy przemysłowej. [przypis redakcyjny]
138
Poissonniere – jeden z wielkich bulwarów paryskich, w dzielnicy zamieszkiwanej przez wielką burżuazję. [przypis redakcyjny]
139
St. Germain – na lewym brzegu Sekwany, okolica zamieszkiwana przez arystokrację. [przypis redakcyjny]
140
Topografia – tu: opis jakiejś miejscowości. [przypis redakcyjny]
141
Au printemps… – Na wiosnę liście wytryskują z drzewa i kwiaty upiększają łąkę; więc, pieszczotko moja, biegnijmy na trawę i naśladujmy barwne motyle. Widzisz, jak tulą się do róż? Jak one, ja przytulę moje usta do twoich i wykradnę słodki pocałunek. [Przyp. Aut.] [przypis redakcyjny]
142
„lasek” – Lasek Buloński. [przypis redakcyjny]
143
gabinety – tu: zbiory naukowe. [przypis redakcyjny]
144
Wenus milońska – słynna rzeźba starożytna przedstawiająca boginię miłości Afrodytę, rzymską Wenus. Wykopana na wyspie Milos w r. 1820, znajduje się w muzeum Louvre'u. [przypis redakcyjny]
145
Saint–Maur – kanał na rzece Marnie pod Paryżem. [przypis redakcyjny]
146
Berezyna – prawy dopływ Dniepru; słynna z klęski poniesionej w czasie przeprawy przez armię Napoleona I, cofającą się spod Moskwy (1812). [przypis redakcyjny]
147
balon captif (fr.) – balon na uwięzi, na linie. [przypis redakcyjny]
148
aliaże – właściwie stopy metali, tu w znaczeniu: związki chemiczne. [przypis redakcyjny]
149
kuglarz – osoba oszukująca ludzi w sprytny i podstępny sposób. [przypis edytorski]
150
Akademia – francuska Akademia Nauk, zajmująca się naukami przyrodniczymi i matematyką. [przypis redakcyjny]
151
Altdorf, Neustadt – nazwy miejscowości w południowych Niemczech użyte na oznaczenie zapadłej prowincji niemieckiej. [przypis redakcyjny]
152
konstytucja pruska – właściwie konstytucja cesarstwa niemieckiego z 1871 (zapewniała panowanie klasowe obszarnikom, silną władzę cesarzowi i przewagę Prus w Rzeszy); opracowana według wskazówek Bismarcka. [przypis redakcyjny]
153
teoria ruchu falistego – teoria o falowym rozchodzeniu się światła, stworzona przez Huyghensa (1629–1695). [przypis redakcyjny]
154
ciężar gatunkowy – ciężar właściwy, ciężar 1 cm3 danego ciała wyrażony w gramach. [przypis redakcyjny]
155
filut – żartowniś, spryciarz, wariat. [przypis edytorski]
156
metal drukarski – stop ołowiu, antymonu i cyny, używany do wyrobu czcionek drukarskich. [przypis redakcyjny]
157
platyna – ciężki metal, o ciężarze właściwym 21,44 g. [przypis redakcyjny]
158
akademik – tu w znaczeniu: członek Akademii (jako towarzystwa naukowego). [przypis redakcyjny]
159
komprymowany – zgęszczony. [przypis redakcyjny]
160
sód – lekki metal (ciężar właściwy 0,97 g). [przypis redakcyjny]
161
potas – również lekki metal (ciężar właściwy 0,865 g). [przypis redakcyjny]
162
transcendentalny – tu: wychodzący poza granice doświadczenia, nadnaturalny. [przypis redakcyjny]
163
epoka krzemienna – okres, w którym człowiek używał narzędzi sporządzonych z kamieni, głównie z krzemienia. [przypis redakcyjny]
164
Anglicy mieli prawo wypędzić wilków ze swej wyspy… – w XVII w. wilki zostały w Anglii doszczętnie wytępione przez systematyczne polowania. (W dialekcie warszawskim często występuje osobowa odmiana nazw zwierząt.) [przypis redakcyjny]
165
retorta – rodzaj naczynia laboratoryjnego. [przypis edytorski]
166
media, lm. od medium (łac.) – osoby poddane działaniu hipnotyzera. [przypis redakcyjny]
167
asafetyda – materia żywiczna, o nieprzyjemnym zapachu, otrzymywana z rośliny o tej samej nazwie, rosnącej w Persji, używana jako środek leczniczy. [przypis redakcyjny]
168
fluid – dosłownie płyn, przenośnie: bliżej nie określone oddziaływanie jednej osoby na drugą (tu: hipnotyzm). [przypis redakcyjny]
169
bałaganowy – jarmarczny (rusycyzm, bałagan – po ros. buda jarmarczna). [przypis redakcyjny]
170
nie zyskasz rozbitej kopiejki… – w znaczeniu: „złamanego grosza” (razbityj – po ros. złamany, stłuczony). [przypis redakcyjny]
171
przewróci mózgi – rusycyzm (po ros. mózgi – w lm.). [przypis redakcyjny]
172
cudowna woda na wszystkie choroby – Suzin mówi o „cudownej” wodzie z Lourdes. [przypis redakcyjny]
173
labirynt – w starożytności nazwa budowli zawierającej mnóstwo sal i krętych korytarzy, a tylko jedno wejście i tak zagmatwany plan wnętrza, że osoby obce musiały w nim błądzić. Według legendy greckiej bohater ateński Tezeusz wydostał się z labiryntu na Krecie dzięki rozwiniętej nici, która wskazała mu drogę powrotną. [przypis redakcyjny]
174
okolice Saint–Germain – prawdopodobnie Prus ma na myśli wymieniony w poprzednim rozdziale bulwar St. Germain. [przypis redakcyjny]
175
Charenton – miejscowość pod Paryżem, przy ujściu Marny do Sekwany. (Znajduje się tu znany zakład dla obłąkanych.) [przypis redakcyjny]
176
kompania – tu: spółka handlowa. [przypis redakcyjny]
177
centim – francuska drobna moneta, 1/100 franka. [przypis redakcyjny]
178
zamiast pełnych cząstek budować klatkowate cząstki ciał – oczywiście pomysł fantastyczny. [przypis redakcyjny]
179
szkaplerz – wierzchnia część habitu mnisiego (płat materiału zakrywający piersi, ramiona i plecy, z otworem na głowę pośrodku) oraz jedno z uznanych przez kościół katolicki dewocjonaliów; wyposażony najczęściej w wizerunek Matki Boskiej bywa noszony również przez świeckich i księży; jego nałożenie odbywa się uroczyście, a noszenie wiąże się z pewnymi pobożnymi obowiązkami; sukienny szkaplerz bywa zastępowany medalikiem. [przypis edytorski]
180
Zrywam się, biegną, składam na pamięć wyrazy… – niezupełnie dokładny cytat z sonetu Mickiewicza Mówię z sobą… (1826): „Zrywam się, biegę, składam na pamięć wyrazy.” [przypis redakcyjny]
181
egzekwie – nabożeństwo za umarłych. [przypis redakcyjny]
182
panna wysokiego urodzenia… – Maryla Wereszczakówna, pochodząca z zamożnej rodziny ziemiańskiej. Z woli rodziców Wereszczakówna wyszła za mąż za hr. Wawrzyńca Puttkamera. Nieszczęśliwa miłość Mickiewicza do Wereszczakówny pozostawiła silne ślady w jego twórczości (poezje liryczne, IV część Dziadów). [przypis redakcyjny]
183
dworzec kolei północnej – to jest wiodącej z Paryża w kierunku północnym (znajduje się przy placu de Roubaix). [przypis redakcyjny]
184
awanse – otrzymanie wyższej rangi lub urzędu, tu: osiągnięcia, sukcesy. [przypis redakcyjny]
185
banhof (z niem.) – dworzec. [przypis redakcyjny]
186
kilka mil od niedawno wybudowanej kolei – mogła to być tzw. Kolej Nadwiślańska, łącząca Warszawę z Lubelszczyzną (otwarta w r. 1877). [przypis redakcyjny]
187
resursa – klub towarzyski. [przypis edytorski]
188
preferans – gra w karty, w którą grano dawniej. Przypomina brydża. [przypis edytorski]
189
fiksatuar – pomada do włosów i wąsów; fiksatuarować: pomadować. [przypis redakcyjny]
190
monomania – obłęd polegający na opanowaniu umysłu przez jedną natarczywą myśl. [przypis redakcyjny]
191
Byk, Orion, Pies Mały… – nazwy gwiazdozbiorów. [przypis redakcyjny]
192
liberia – oficjalny ubiór służby. Pierwotnie był to oficjalny strój noszony przez służących królewskich. [przypis edytorski]
193
letkiewicz – człowiek lekkomyślny. [przypis edytorski]
194
brek – powóz odkryty, z ławkami umieszczonymi naprzeciwko siebie, wzdłuż pojazdu. [przypis redakcyjny]
195
ekwipaż – rodzaj luksusowego powozu konnego. [przypis edytorski]
196
obligować – zobowiązywać. [przypis redakcyjny]
197
konie lejcowe – chodzące w lejcach, przed końmi dyszlowymi albo obok nich. [przypis redakcyjny]
198
konie dyszlowe – zaprzężone do dyszla. [przypis redakcyjny]
199
zaabonować – zamówić. [przypis redakcyjny]
200
Zasławek – nazwa fikcyjna. [przypis redakcyjny]
201
rataj – rolnik, tu: parobek od wołów. [przypis redakcyjny]
202
ckliło się (gwar.) – nudziło się, przykrzyło się. [przypis redakcyjny]
203
Monako – maleńkie księstwo nad Morzem Śródziemnym. W jego największym mieście, Monte Carlo, znajduje się słynne kasyno gry. [przypis redakcyjny]
204
zrealizować weksel – zamienić weksel (dokument kredytowy) na gotówkę. [przypis redakcyjny]
205
pachciarz – dzierżawca, arendarz. [przypis redakcyjny]
206
czwórniaki albo czworaki – budynki podzielone na cztery izby, dla czterech rodzin parobków służących we dworze. [przypis redakcyjny]
207
Utopia (z greckiego „kraj nigdzie”) – fantastyczna wyspa o idealnym ustroju społecznym, opartym na komunizmie, w utworze Tomasza Morusa (1478–1535) pod tym tytułem (1516). [przypis redakcyjny]
208
nudny a cnotliwy romans… – taką powieścią dydaktyczną jest np. Pan Podstoli Ignacego Krasickiego (1735–1801). [przypis redakcyjny]
209
transformizm – darwinowska teoria ewolucji. [przypis redakcyjny]
210
Maria Leszczyńska (1703–1768) – córka króla polskiego Stanisława Leszczyńskiego, żona króla francuskiego Ludwika XV. [przypis redakcyjny]
211
Stefan Batory – książę siedmiogrodzki, ożenił się w 1576 r. z księżniczką Anną Jagiellonką dla uzyskania tronu polskiego. [przypis redakcyjny]
212
Napoleon I – wówczas gen. Bonaparte, po raz pierwszy ożenił się w 1796 r. z wicehrabiną Józefiną de Beauharnais (1763–1814), której wpływy ułatwiły mu karierę. [przypis redakcyjny]