20
esauł – oficer kozacki. [przypis redakcyjny]
21
Hospody pomyłuj (ukr.) – Boże, bądź miłościw. [przypis redakcyjny]
22
wid'ma (ukr.) – wiedźma. [przypis redakcyjny]
23
i did'ka ne boitsia (z ukr.) – nawet diabła się nie boi. [przypis redakcyjny]
24
mołodycia (daw. ukr.) – dziewczyna. [przypis redakcyjny]
25
Hulajpole – dziś miasto w obwodzie zaporoskim w płd.-wsch. części Ukrainy. [przypis redakcyjny]
26
baczu (ukr.) – widzę. [przypis redakcyjny]
27
kulbaka – wysokie siodło. [przypis redakcyjny]
28
jasyr – niewola tatarska. [przypis redakcyjny]
29
Wołosz a. Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
30
gindżał a. kindżał – długi nóż, często zakrzywiony. [przypis redakcyjny]
31
zazula (ukr.) – kukułeczka. [przypis redakcyjny]
32
bat'ko (ukr.) – ojciec. [przypis redakcyjny]
33
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy. [przypis redakcyjny]
34
Zołotaja Laszka (z daw. ukr.) – złota (tj. piękna) Polka. [przypis redakcyjny]
35
Ubij, każe, ne huby, każe, neszczastływoj (ukr.) – zabij, mówi, nie gub, mówi, nieszczęśliwej. [przypis redakcyjny]
36
chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
37
krynica – źródełko, strumyczek. [przypis redakcyjny]
38
worożycha (ukr.) – wróżka. [przypis redakcyjny]
39
Myłeńka moja, zazula moja (ukr.) – mileńka moja, kukułeczka moja. [przypis redakcyjny]
40
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy. [przypis redakcyjny]
41
opona (daw.) – tkanina, zasłona. [przypis redakcyjny]
42
tok – podłoga, klepisko. [przypis redakcyjny]
43
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy. [przypis redakcyjny]
44
teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury. [przypis redakcyjny]
45
Oj, cei lubosti… Po wik ne zabudu (z ukr.) – Oj, ta miłość Gorsza od słabości! Słabość przetrzymam, Wyzdrowieję, A wiernej miłości Na wieki nie zapomnę. [przypis redakcyjny]
46
watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
47
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna; zuch. [przypis redakcyjny]
48
rab (daw.) – niewolnik, sługa. [przypis redakcyjny]
49
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
50
ordyniec – członek ordy tatarskiej. [przypis redakcyjny]
51
zali (starop.) – czy. [przypis redakcyjny]
52
Konaszewicz-Sahajdaczny, Petro herbu Pobóg (1570–1622) – hetman i wybitny wódz kozacki, walczył po stronie Rzeczypospolitej w wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618, organizował kozackie wyprawy łupieżcze do Stambułu, dowodził Kozakami w bitwie pod Chocimiem. [przypis redakcyjny]
53
wola (z ukr.) – wolność, swoboda. [przypis redakcyjny]
54
mołodycia (daw. ukr.) – dziewczyna. [przypis redakcyjny]
55
braty (ukr.) – bracia. [przypis redakcyjny]
56
cheruwym bożyj (ukr.: cherubin boży) – anioł. [przypis redakcyjny]
57
hołubka (ukr.) – gołąbeczka. [przypis redakcyjny]
58
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie. [przypis redakcyjny]
59
buńczuczny – dumny, sławny; od słowa buńczuk – symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem. [przypis redakcyjny]
60
Raszków – miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii. [przypis redakcyjny]
61
bojary (ros., ukr.) – rycerz, szlachcic ruski. [przypis redakcyjny]
62
hołubka (z ukr.) – gołąbka, ukochanego. [przypis redakcyjny]
63
wraży (z ukr.) – wrogi, nienawistny. [przypis redakcyjny]
64
kinę (z ukr.) – rzucę. [przypis redakcyjny]
65
Wże po nej (z ukr.) – już po niej. [przypis redakcyjny]
66
Szczo z toboju (ukr.) – co z tobą. [przypis redakcyjny]
67
duszu moju, świtło moje (z ukr.) – duszę moją, światło moje. [przypis redakcyjny]
68
Szczo ty, zduriw (z ukr.) – co ty, zgłupiałeś. [przypis redakcyjny]
69
doniu (ukr.) – córeczko. [przypis redakcyjny]
70
chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
71
terem (z ros. tierem: poddasze) – część dworu lub pałacu, w której mieszkały kobiety; tu: elegancki pokoik, buduar damy. [przypis redakcyjny]
72
worożycha (ukr.) – wróżka. [przypis redakcyjny]
73
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy. [przypis redakcyjny]
74
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie. [przypis redakcyjny]
75
Ne znaju (ukr.) – nie wiem. [przypis redakcyjny]
76
zazula (ukr.) – kukułeczka. [przypis redakcyjny]
77
raz maty rodyła (ukr.) – raz matka rodziła; pierwsza część powiedzenia ”Raz matka rodziła i raz się umiera”. [przypis redakcyjny]
78
watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
79
prostyła (ukr.) – przebaczyła. [przypis redakcyjny]
80
newdiaczna (z ukr.) – niewdzięczna. [przypis redakcyjny]
81
tużyła (ukr.) – tęskniła. [przypis redakcyjny]
82
Ne choczu, ne mohu, ne smiju (z ukr.) – nie chcę, nie mogę, nie śmiem. [przypis redakcyjny]
83
bodiak (ukr.) – oset. [przypis redakcyjny]
84
buńczuk – symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem. [przypis redakcyjny]
85
kołyby buw Lach, to by buw oreł (z ukr.) – gdyby był Polak, to by był orzeł. [przypis redakcyjny]
86
żinku (ukr.) – żonę. [przypis redakcyjny]
87
Jaże ne hirszy (z ukr.) – przecież nie jestem gorszy. [przypis redakcyjny]
88
teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury. [przypis redakcyjny]
89
siczowi – Kozacy z Siczy, z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
90
lacki (daw. ukr.) – polski. [przypis redakcyjny]
91
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; Kozak. [przypis redakcyjny]
92
kulbaka – wysokie siodło. [przypis redakcyjny]
93
ne znaju (ukr.) – nie wiem. [przypis redakcyjny]
94
czambuł (z tur. czapuł: zagon) – oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych. [przypis redakcyjny]
95
ne mohu (z daw. ukr.) – nie mogę. [przypis redakcyjny]
96
detyna (ukr.) – dziecko. [przypis redakcyjny]
97
Bude sława… Do kińca wika (z ukr.) – Będzie sława sławna Między Kozakami, Między przyjaciółmi, Na długie lata, Do końca wieków. [przypis redakcyjny]
98
sobaczy (z ukr.) – psi. [przypis redakcyjny]
99
język – jeniec, zmuszony do zeznań. [przypis redakcyjny]
100
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie. [przypis redakcyjny]
101
sprawić (daw.) – zarżnąć i oprawić; torturować. [przypis redakcyjny]
102
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy. [przypis redakcyjny]
103
salwować (z łac.) – uratować. [przypis redakcyjny]
104
desperacja (z łac.) – rozpacz. [przypis redakcyjny]
105
maciora (starop.) – matka, kobieta rodząca dzieci. [przypis redakcyjny]
106
zjałowieć – stać się bezpłodnym. [przypis redakcyjny]
107
hadko (z białorus.) – przykro, obrzydliwie. [przypis redakcyjny]
108
zali (starop.) – czy. [przypis redakcyjny]
109
teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury. [przypis redakcyjny]
110
abominacja (z łac.) – wstręt, odraza. [przypis redakcyjny]
111
siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]
112
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony. [przypis redakcyjny]
113
mens (z łac.) – umysł, myśli. [przypis redakcyjny]
114
robić jak wino – fermentować, psuć się. [przypis redakcyjny]
115
eksperiencja (z łac.) – doświadczenie. [przypis redakcyjny]
116
popsować (daw.) – popsuć. [przypis redakcyjny]
117
nemine excepto (łac.) – bez wyjątku, niekogo nie wyłączając. [przypis redakcyjny]
118
towarzysz – rycerz, szlachcic, służący w wojsku. [przypis redakcyjny]
119
permisja (z łac.) – pozwolenie. [przypis redakcyjny]
120
podczaszy koronny – Ostroróg, Mikołaj herbu Nałęcz (1593–1651), poseł sejmowy, marszałek sejmu koronacyjnego 1633, podczaszy wielki koronny od 1638, jeden z trzech regimentarzy wojsk koronnych 1648–1649. [przypis redakcyjny]
121
wykować (daw.) – wykuć. [przypis redakcyjny]
122
sekundować (z łac.) – pomagać, towarzyszyć. [przypis redakcyjny]
123
Jarmolińce – miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża. [przypis redakcyjny]
124
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy. [przypis redakcyjny]
125
nemine excepto (łac.) – bez wyjątku, nikogo nie wyłączając. [przypis redakcyjny]
126
ordynans (z łac.) – rozkaz. [przypis redakcyjny]
127
wojewoda kijowski – Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649), magnat, polityk, wojewoda kijowski. [przypis redakcyjny]
128
Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) – strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne. [przypis redakcyjny]
129
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) – miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim. [przypis redakcyjny]
130
modlitew – dziś popr. forma D. lm: modlitw. [przypis redakcyjny]
131
krotofila a. krotochwila (starop.) – żart. [przypis redakcyjny]
132
kondemnata (z łac.) – wyrok skazujący. [przypis redakcyjny]
133
Zbaraż – miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola. [przypis redakcyjny]
134
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy. [przypis redakcyjny]
135
gamratka (daw.) – panienka lekkich obyczajów. [przypis redakcyjny]
136
moderacja (z łac.) – opanowanie, umiarkowanie. [przypis redakcyjny]
137
de facto (łac.) – faktycznie. [przypis redakcyjny]
138
sprawować – zarządzać. [przypis redakcyjny]
139
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) – miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim. [przypis redakcyjny]
140
siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]
141
chorągiew wołoska – oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
142
periculosa (łac.) – niebezpieczna. [przypis redakcyjny]
143
cechować – wypalać gorącym żelazem znak rozpoznawczy właściciela na skórze zwierzęcia. [przypis redakcyjny]
144
nadziak – broń o kształcie zaostrzonego młotka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika. [przypis redakcyjny]
145
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony. [przypis redakcyjny]
146
sub tutela (łac.) – pod opieką. [przypis redakcyjny]
147
exemplum (łac.) – na przykład. [przypis redakcyjny]
148
afekt (z łac.) – uczucie; tu: miłość. [przypis redakcyjny]
149
pocztowy – członek pocztu, sługa. [przypis redakcyjny]
150
dysymiluje (z łac.) – ukrywa, przemilcza. [przypis redakcyjny]
151
negligenter (łac.) – niedbale, obojętnie. [przypis redakcyjny]
152
mens, mentis (łac.) – umysł, rozsądek; zdrowie psychiczne, tu B. lp mentem. [przypis redakcyjny]
153
wasze – skrót od: wasza miłość pan. [przypis redakcyjny]
154
siła (daw.) – wiele, dużo. [przypis redakcyjny]
155
g'rzeczy (starop.) – do rzeczy, rozsądnie, na temat. [przypis redakcyjny]
156
o ryżą kosę – o rudy warkocz; tj. o ładną kobietę. [przypis redakcyjny]
157
Zachciało się Chmielowi Czaplińskiej czy też Czaplińskiemu Chmielnickiej – powstanie Chmielnickiego poprzedził konflikt pomiędzy nim a Czaplińskim o nieznaną z imienia kobietę, zwaną „Heleną kresową” (w nawiązaniu do Heleny Trojańskiej), która najpierw była kochanką Chmielnickiego, a potem żoną Czaplińskiego. [przypis redakcyjny]
158
chan – władca Tatarów, Islam III Girej (1606–1654). [przypis redakcyjny]
159
zali (starop.) – czy. [przypis redakcyjny]
160
niech ona znajdzie taki przytułek, jakiego i ja będę szukał – tj. klasztor. [przypis redakcyjny]
161
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie. [przypis redakcyjny]
162
Kamieniec Podolski – miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła. [przypis redakcyjny]
163
dobrudzcy Tatarzy – orda tatarska z zachodu, terenów dzisiejszej Mołdawii i płd. Ukrainy. [przypis redakcyjny]
164
białogrodzka orda – Tatarzy, mieszkający w Białogrodzie; Białogród a. Akerman (dziś ukr.: Biłhorod-Dnistrowskij) – miasto położone nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. w rękach tatarskich. [przypis redakcyjny]
165
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony. [przypis redakcyjny]
166
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) – miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim. [przypis redakcyjny]
167
towarzyszów – dziś popr. forma D. lm: towarzyszy. [przypis redakcyjny]
168
chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
169
Zbrucz, Smotrycz, Studzienica, Uszka, Kałusik – rzeki w zach. części Ukrainy, w dorzeczu Dniestru. [przypis redakcyjny]
170
Jahorlik – rzeka w płd.-zach. części Ukrainy, lewy dopływ Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii. [przypis redakcyjny]
171
basza a. pasza (z tur.) – wysoki urzędnik turecki; pan. [przypis redakcyjny]
172
Chocim (ukr. Chotyn) – miasto i twierdza nad Dniestrem, ok. 20 km na południe od Kamieńca Podolskiego, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy. [przypis redakcyjny]
173
Raszków – miasteczko nad Dniestrem, dziś na terenie płn. Mołdawii. [przypis redakcyjny]