174
czerń – chłopstwo. [przypis redakcyjny]
175
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak. [przypis redakcyjny]
176
Bracław – miasto i stolica województwa, należącego do Rzeczypospolitej, dziś miasteczko w centralnej części Ukrainy, ok. 60 km na płd. wschód od Winnicy. [przypis redakcyjny]
177
watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
178
bat'ku (ukr.) – ojcze. [przypis redakcyjny]
179
Ne zderżymo (ukr.) – nie damy rady, nie wytrzymamy. [przypis redakcyjny]
180
kiścień – rodzaj broni, złożonej z trzonka i kolczastej kuli na łańcuchu. [przypis redakcyjny]
181
wraży (z ukr.) – wrogi, nienawistny. [przypis redakcyjny]
182
hołowu spasajete (ukr.) – (własną) głowę ratujecie. [przypis redakcyjny]
183
siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]
184
komunik (daw.) – jeździec, kawalerzysta. [przypis redakcyjny]
185
pocztowy – członek pocztu, sługa. [przypis redakcyjny]
186
towarzyszów – dziś popr. forma B. lm: towarzyszy; towarzysz – rycerz, szlachcic. [przypis redakcyjny]
187
na spasenie Lacham (z ukr.) – na ratunek Polakom. [przypis redakcyjny]
188
na pohybel (ukr.) – na zgubę, na śmierć. [przypis redakcyjny]
189
dziegieć – lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in. [przypis redakcyjny]
190
altembas – kosztowna tkanina z wypukłymi wzorami, przetykana złotymi nićmi, rodzaj brokatu aksamitnego. [przypis redakcyjny]
191
sajeta (daw.) – cienkie, kosztowne sukno. [przypis redakcyjny]
192
lacki (z daw. ukr.) – polski. [przypis redakcyjny]
193
Na sławu! Na szczastie (ukr.) – na sławę, na szczęście. [przypis redakcyjny]
194
Jarmolińce – miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża. [przypis redakcyjny]
195
towarzyszów – dziś popr. forma B. lm: towarzyszy. [przypis redakcyjny]
196
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) – miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim. [przypis redakcyjny]
197
quo modo (łac.) – w jaki sposób. [przypis redakcyjny]
198
Zinków – miasto (dziś wieś) w centralnej części Ukrainy, ok. 20 km na płd. wschód od Jarmoliniec. [przypis redakcyjny]
199
Kupin – wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 20 km na płd. zachód od Jarmolińców. [przypis redakcyjny]
200
Zbrucz – rzeka w zach. części Ukrainy, dopływ Dniepru; w latach 1921–1939 rzeka stanowiła granicę państwową między Polską a Związkiem Radzieckim. [przypis redakcyjny]
201
Satanowa – miasteczko w centralnej części Ukrainy, ok. 40 km na zachód od Jarmoliniec. [przypis redakcyjny]
202
eksperiencja (z łac.) – doświadczenie. [przypis redakcyjny]
203
bezoar – substancja powstała w żołądku zwierzęcym z niestrawionych włókien roślinnych i sierści, uważana w średniowieczu za odtrutkę na dolegliwości żołądkowe. [przypis redakcyjny]
204
Galata – dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie. [przypis redakcyjny]
205
peregrynacja (z łac.) – podróż, pielgrzymka. [przypis redakcyjny]
206
Płoskirów (dziś: Chmielnicki) – miasto w zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Boh, w połowie drogi między Tarnopolem a Winnicą, ok. 25 km na północ od Jarmoliniec. [przypis redakcyjny]
207
bąk – duża mucha, żywiąca się krwią końską i bydlęcą; giez. [przypis redakcyjny]
208
peritus (łac.) – doświadczony. [przypis redakcyjny]
209
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) – miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim. [przypis redakcyjny]
210
Kamieniec Podolski – miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła. [przypis redakcyjny]
211
ze stem ludzi (daw.) – ze stoma ludźmi. [przypis redakcyjny]
212
dufać (daw.) – ufać, wierzyć, pokładać nadzieję. [przypis redakcyjny]
213
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie. [przypis redakcyjny]
214
Jarmolińce – miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża. [przypis redakcyjny]
215
siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]
216
teorbanista – muzyk grający na teorbanie; teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury. [przypis redakcyjny]
217
dowbysz (daw. ukr.) – dobosz, bębnista. [przypis redakcyjny]
218
spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach. [przypis redakcyjny]
219
mołodycia (daw. ukr.) – dziewczyna. [przypis redakcyjny]
220
chwost (starop., ukr.) – ogon. [przypis redakcyjny]
221
wieńczyć (z ukr.) – żenić. [przypis redakcyjny]
222
korowaj (z daw. ukr.) – poczęstunek weselny. [przypis redakcyjny]
223
Kołyb jeho trastia mordowała (z ukr.) – żeby go cholera wzięła. [przypis redakcyjny]
224
łycar (ukr.) – rycerz. [przypis redakcyjny]
225
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna; zuch. [przypis redakcyjny]
226
Skoro, chłopci, skoro! Diakujem, pane (z ukr.) – Szybko, chłopcy, szybko! Dziękujemy, panie. [przypis redakcyjny]
227
Pomyłujte, pane (ukr.) – zmiłujcie się, panie. [przypis redakcyjny]
228
Naści (daw.) – masz, trzymaj. [przypis redakcyjny]
229
zołotyj Lach! Czerwinci daje, zła ne robyt, dobry pan! Na sławu, na szczastie (z ukr.) – złoty Polak! Czerwońce daje, zła nie robi, dobry pan! Na sławę, na szczęście. [przypis redakcyjny]
230
bondar (ukr.) – bednarz. [przypis redakcyjny]
231
chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
232
A szczo? ne kazały (ukr.) – a co, nie mówiłyśmy. [przypis redakcyjny]
233
dystyngwować (z łac.) – odróżniać, podkreślać różnicę. [przypis redakcyjny]
234
hałłakować – wydawać dzikie okrzyki bojowe, wzywać Allaha. [przypis redakcyjny]
235
bandolet (z fr: pasek, na którym jeździec wiesza broń) – tu: lekka strzelba, używana w XVII w. przez żołnierzy jazdy, strzelająca dość celnie kulami pistoletowymi; arkebuz lub muszkiet. [przypis redakcyjny]
236
Stary bondar ściskał z radości kowalichę (… ) – Wesele chłopskie z owych czasów opisuje naoczny świadek Beauplan. [przypis redakcyjny]
237
prysiud (ukr.) – przysiad, figura taneczna. [przypis redakcyjny]
238
bodiak (ukr.) – oset. [przypis redakcyjny]
239
Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) – strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne. [przypis redakcyjny]
240
zali (starop.) – czy. [przypis redakcyjny]
241
in universo (łac.) – na całym świecie, w ogóle. [przypis redakcyjny]
242
watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
243
karbunkuł (daw.) – czerwony kamień szlachetny, rubin lub granat. [przypis redakcyjny]
244
mołodycia (daw. ukr.) – dziewczyna. [przypis redakcyjny]
245
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy. [przypis redakcyjny]
246
rankor (daw.) – gniew, uraza. [przypis redakcyjny]
247
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
248
afekt (z łac.) – uczucie. [przypis redakcyjny]
249
przecz (starop.) – dlaczego, z jakiej przyczyny. [przypis redakcyjny]
250
zali (starop.) – czy. [przypis redakcyjny]
251
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak. [przypis redakcyjny]
252
lacki (daw. ukr.) – polski. [przypis redakcyjny]
253
zakonserwować (z łac.) – zachować, zatrzymać. [przypis redakcyjny]
254
pludry (daw., z niem.) – krótkie spodnie, często bufiaste, z rozcięciami, ukazującymi podszewkę. [przypis redakcyjny]
255
dowcip (daw.) – umysł, mózg. [przypis redakcyjny]
256
teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury. [przypis redakcyjny]
257
Ne znaju (ukr.) – nie wiem. [przypis redakcyjny]
258
Kamieniec Podolski – miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła. [przypis redakcyjny]
259
Hospody pomyłuj (ukr.) – Boże, zlituj się. [przypis redakcyjny]
260
braty ridnyje (ukr.) – bracia kochani. [przypis redakcyjny]
261
spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach. [przypis redakcyjny]
262
prospectus (łac.) – widok. [przypis redakcyjny]
263
przetak – sito. [przypis redakcyjny]
264
guldynka (starop.) – myśliwska strzelba gwintowana. [przypis redakcyjny]
265
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
266
bat'ku (ukr.) – ojcze. [przypis redakcyjny]
267
kapuza (z łac. caput: głowa) – futrzana czapka-uszanka. [przypis redakcyjny]
268
spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach. [przypis redakcyjny]
269
sobaka (ukr.) – pies. [przypis redakcyjny]
270
znaje (ukr.) – wie. [przypis redakcyjny]
271
Koli! Koli! (ukr. koły!) – bij, zabij! [przypis redakcyjny]
272
towarzyszów – dziś popr. forma D. lm: towarzyszy. [przypis redakcyjny]
273
gamratka (daw.) – panienka lekkich obyczajów. [przypis redakcyjny]
274
krasne barwy – czerwone mundury. [przypis redakcyjny]
275
kulbaka – wysokie siodło. [przypis redakcyjny]
276
Ludy, spasajtes (ukr.) – ludzie, ratujcie się. [przypis redakcyjny]
277
hajdawery – szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary. [przypis redakcyjny]
278
bondar (ukr.) – bednarz. [przypis redakcyjny]
279
chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
280
nieruchomie – dziś popr.: nieruchomo. [przypis redakcyjny]
281
splantować – spłaszczyć, wyrównać; tu: przegadać, usadzić. [przypis redakcyjny]
282
fatigatus (łac.) – zmęczony. [przypis redakcyjny]
283
Jarmolińce – miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża. [przypis redakcyjny]
284
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie. [przypis redakcyjny]
285
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak. [przypis redakcyjny]
286
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary, podmokłe zarośla. [przypis redakcyjny]
287
Sicz Zaporoska – Zaporoże, kraina zamieszkana przez Kozaków zaporoskich; także: ich wędrowna stolica, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
288
chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
289
Kamieniec Podolski – miasto i zamek w płd.-zach. części Ukrainy, ok. 140 km na południe od Tarnopola i Zbaraża; naturalna twierdza w zakolu rzeki Smotrycz opierała się oblężeniom tureckim i kozackim aż do 1672 r.; po panowaniu tureckim (1672–1699) pozostał w Kamieńcu muzułmański minaret przy katedrze św. Piotra i Pawła. [przypis redakcyjny]
290
hajdawery – szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary. [przypis redakcyjny]
291
watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
292
Perekop – twierdza tatarska, strzegąca wejścia na Półwysep Krymski. [przypis redakcyjny]
293
ułus – osiedle tatarskie; tatarska jednostka administracyjna, ogół ludności podporządkowanej jednemu z chanów. [przypis redakcyjny]
294
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
295
drużka (z ukr.) – przyjaciółka. [przypis redakcyjny]
296
Ubij, bat'ku (ukr.) – zabij, ojcze. [przypis redakcyjny]
297
przyhołubić (ukr.) – przygarnąć. [przypis redakcyjny]
298
Jarmolińce – miasteczko w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na płd. wschód od Zbaraża. [przypis redakcyjny]
299
liszka – lis. [przypis redakcyjny]
300
postradać (daw.) – stracić. [przypis redakcyjny]
301
de publicis (łac.) – o sprawach publicznych. [przypis redakcyjny]
302
zali (starop.) – czy. [przypis redakcyjny]
303
splantować – spłaszczyć, wyrównać; tu: przegadać, usadzić. [przypis redakcyjny]
304
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 100 km na płn. wschód od Kamieńca Podolskiego, 60 km na zachód od Winnicy. [przypis redakcyjny]
305
czerniec (z ukr.) – mnich, zakonnik. [przypis redakcyjny]
306
boćwina – liście buraczane. [przypis redakcyjny]
307
snadnie (daw.) – łatwo, często. [przypis redakcyjny]
308
Jahorlik – miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii. [przypis redakcyjny]
309
sędzie – dziś popr. forma M. lm: sędziowie. [przypis redakcyjny]
310
chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
311
teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury. [przypis redakcyjny]
312
eksperiencja (z łac.) – doświadczenie. [przypis redakcyjny]
313
przebrać się (daw.) – przeprawić się, przejść. [przypis redakcyjny]
314
frukta (łac. fructa) – owoce. [przypis redakcyjny]
315
przeto (przest.) – więc, zatem. [przypis redakcyjny]
316
contentus (łac.) – zadowolony. [przypis redakcyjny]
317
obrok – karma końska; tu: nakarmienie koni. [przypis redakcyjny]
318
ordynans (z łac.) – rozkaz. [przypis redakcyjny]
319
Zbaraż – miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola. [przypis redakcyjny]
320
kupy swawolne – oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii. [przypis redakcyjny]
321
Tarnopol – miasto w zach. części Ukrainy, ok. 110 km na wschód od Lwowa. [przypis redakcyjny]
322
bitwa pod Cecorą (1620) – zakończona zwycięstwem wojsk turecko-tatarskich nad Polakami podczas odwrotu, spowodowanego przez niezgodę i niesubordynację polskich magnatów; do niewoli dostał się wówczas m.in. Bohdan Chmielnicki; Cecora – miejscowość w pn.-wsch. Rumunii. [przypis redakcyjny]
323
Żółte Wody – uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich. [przypis redakcyjny]
324
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]
325
dać drała – dać drapaka, uciec. [przypis redakcyjny]
326
respons (z łac.) – odpowiedź. [przypis redakcyjny]
327
Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) – strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne. [przypis redakcyjny]