328
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony. [przypis redakcyjny]
329
konkordia (z łac.) – zgoda, jednomyślność. [przypis redakcyjny]
330
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) – miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim. [przypis redakcyjny]
331
Piławce – wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa. [przypis redakcyjny]
332
dragoni – wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno. [przypis redakcyjny]
333
klient (daw., z łac.) – szlachcic, służący magnatowi i popierający go na sejmikach. [przypis redakcyjny]
334
Karol Ferdynand Waza (1613–1655) – książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski. [przypis redakcyjny]
335
Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) – król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632). [przypis redakcyjny]
336
fakcje (z łac.) – intrygi stronnictw, wichrzycielstwo. [przypis redakcyjny]
337
dyskursa (z łac.) – dyskusje, rozprawy. [przypis redakcyjny]
338
Pyrrus (319–272 p.n.e.) – król Epiru (płn.-zach. części Grecji), prowadził wojnę z Rzymianami. [przypis redakcyjny]
339
ćma (daw.) – ogromna ilość, tłum. [przypis redakcyjny]
340
złotogłów – tkanina ze złotych nici. [przypis redakcyjny]
341
kredens – naczynia, tj. kubki, kielichy, talerze, miski, często bardzo bogato zdobione. [przypis redakcyjny]
342
Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) – wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego. [przypis redakcyjny]
343
salutem Reipublicae (łac.) – bezpieczeństwo (a. ratunek) Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
344
przefrymarczyć (daw.) – przehandlować, sprzedać. [przypis redakcyjny]
345
totaliter (łac.) – całkowicie; wszyscy. [przypis redakcyjny]
346
chan w dwieście tysięcy koni – pogłoski okazały się przesadzone; historycy podają liczbę 4 tys. jazdy. [przypis redakcyjny]
347
Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) – strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne. [przypis redakcyjny]
348
pospolite ruszenie – w rzeczywistości pospolite ruszenie nie brało udziału w bitwie pod Piławcami. [przypis redakcyjny]
349
Piławce – wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648). [przypis redakcyjny]
350
tumult – zamieszki, awantury. [przypis edytorski]
351
kupić się (daw.) – zbierać się, gromadzić się (por. skupić się). [przypis redakcyjny]
352
każden – dziś popr.: każdy. [przypis redakcyjny]
353
towarzyszów – dziś popr. forma D. lm: towarzyszy. [przypis redakcyjny]
354
bić larum – dzwonić na alarm, na trwogę. [przypis redakcyjny]
355
banderia – tu: chorągiew, znak gildii. [przypis redakcyjny]
356
ludzie nikczemnych kondycji – ludzie niskiego stanu społecznego, tj. mieszczanie i chłopi. [przypis redakcyjny]
357
serca – tu: odwagi, chęci do walki. [przypis redakcyjny]
358
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony. [przypis redakcyjny]
359
sam (starop.) – tutaj. [przypis redakcyjny]
360
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) – miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim. [przypis redakcyjny]
361
kaput (łac. caput: głowa) – klęska ostateczna, śmierć. [przypis redakcyjny]
362
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie. [przypis redakcyjny]
363
autorament – sposób wcielania żołnierzy do wojska w czasach I RP, stanowiących najważniejszą część armii; ewentualne braki w autoramencie uzupełniano żołnierzami z pospolitego ruszenia. [przypis edytorski]
364
wojewoda kijowski – Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649), magnat, polityk, wojewoda kijowski. [przypis redakcyjny]
365
publicum (łac.) – ogół, zgromadzeni. [przypis redakcyjny]
366
wraży (z ukr.) – wrogi, nieprzyjacielski. [przypis redakcyjny]
367
Gajusz Mariusz (156–86 p.n.e.) – rzymski wódz i mąż stanu, zwany przez Plutarcha trzecim założycielem Rzymu, reformator armii rzymskiej, zwycięzca wielu wojen, wuj Juliusza Cezara (100–44 p.n.e.). [przypis redakcyjny]
368
pereat (łac.) – niech przepadnie. [przypis redakcyjny]
369
Rzplitą – Rzeczpospolitą; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie. [przypis redakcyjny]
370
stalle – zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych. [przypis redakcyjny]
371
szacunek – tu: szacowanie, obliczanie wydatków potrzebnych do działań wojennych; kosztorys. [przypis redakcyjny]
372
Tamerlan a. Timur Chromy (1336–1405) – wódz Mongołów, założyciel dynastii Timurydów, zdobywca ogromnych obszarów Iraku, Iranu, Gruzji, Armenii i Indii. [przypis redakcyjny]
373
czambuł (z tur. czapuł: zagon) – oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych. [przypis redakcyjny]
374
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie. [przypis redakcyjny]
375
Karol Ferdynand Waza (1613–1655) – książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski. [przypis redakcyjny]
376
Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) – król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632). [przypis redakcyjny]
377
lubo (daw.) – chociaż. [przypis redakcyjny]
378
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) – damy dworu, stałe towarzystwo księżnej. [przypis edytorski]
379
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
380
vir (łac.) – mąż (por. mąż stanu), człowiek godny. [przypis redakcyjny]
381
incomparabilis (łac.) – niezrównany. [przypis redakcyjny]
382
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) – miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim. [przypis redakcyjny]
383
modestia (z łac.) – skromność. [przypis redakcyjny]
384
siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]
385
zali (starop.) – czy. [przypis redakcyjny]
386
skaptować – przekonać kogoś do swoich racji, namówić do przejścia na swoją stronę. [przypis edytorski]
387
petyhorcy – średniozbrojna jazda w wojsku litewskim. [przypis redakcyjny]
388
cor, cordis (łac.) – serce, tu: lm, serca. [przypis redakcyjny]
389
panna respektowa – kobieta niezamężna, szlachcianka, pozostająca na utrzymaniu bogatych krewnych lub pracodawców. [przypis redakcyjny]
390
exemplum (łac.) – przykład. [przypis redakcyjny]
391
delirium (łac.) – szaleństwo, atak choroby. [przypis redakcyjny]
392
dla ostentacji – na pokaz. [przypis redakcyjny]
393
hajduk (z węg.) – lokaj. [przypis redakcyjny]
394
pajuk (daw.) – członek służby lub straży przybocznej; lokaj. [przypis redakcyjny]
395
janczarzy a. janczarowie (z tur.) – piechota turecka. [przypis redakcyjny]
396
kawalkata (z wł. cavalcata, z fr. cavalcade) – dziś: kawalkada; orszak konny. [przypis redakcyjny]
397
karabon – bryka, powóz. [przypis redakcyjny]
398
towarzyszów – dziś popr. forma D. lm: towarzyszy. [przypis redakcyjny]
399
towarzysz chorągwiany – szlachcic służący w wojsku, rycerz. [przypis redakcyjny]
400
psy legawe a. legawce – psy myśliwskie, które wystawiają zwierzynę, ale, w przeciwieństwie do chartów, nie gonią jej i nie aportują; dawniej legawce po zwietrzeniu ofiary przylegały do ziemi w oczekiwaniu na myśliwego, stąd wzięła się ich nazwa, dziś częściej wystawiają na stojąco; do legawców należą m.in. wyżły, pointery i setery. [przypis redakcyjny]
401
luzak – sługa obozowy. [przypis redakcyjny]
402
deka (daw.) – pokrowiec, osłona. [przypis redakcyjny]
403
kupić się (daw.) – zbierać się, gromadzić się (por. skupić się). [przypis redakcyjny]
404
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) – miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim. [przypis redakcyjny]
405
barwa – umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego. [przypis redakcyjny]
406
płeć (daw.) – cera, skóra, karnacja. [przypis redakcyjny]
407
siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]
408
naści (daw.) – masz, trzymaj. [przypis redakcyjny]
409
hetka (daw.) – podłużny guzik, do pary z pętelką używany do zapinania odzieży; także: marny koń, szkapa. [przypis redakcyjny]
410
towarzysz – rycerz, szlachcic. [przypis redakcyjny]
411
wczas – wygoda, odpoczynek. [przypis redakcyjny]
412
ordynek (z niem. Ordnung) – porządek, szyk. [przypis redakcyjny]
413
dragan a. dragon – żołnierz dragonii, walczący pieszo, a poruszający się konno. [przypis redakcyjny]
414
pocztowy – członek pocztu, sługa. [przypis redakcyjny]
415
towarzysz – tu: rycerz, szlachcic. [przypis redakcyjny]
416
obuszek – broń o kształcie zaostrzonego młotka, o dziobie bardziej zagiętym, niż ostrze nadziaka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika. [przypis redakcyjny]
417
przeciem jest towarzysz i to nie lekkiego, ale poważnego znaku pana wojewody – towarzysz spod poważnego znaku nie mógł iść pod komendę nawet generała wojsk cudzoziemskiego autoramentu; przeciwnie nawet: często generał bywał oddawany pod komendę towarzysza; aby tego uniknąć, generałowie i oficerowie regimentów cudzoziemskich starali się być jednocześnie towarzyszami w polskich. Takim towarzyszem był i pan Wołodyjowski. [przypis autorski]
418
ordynans (z łac.) – rozkaz. [przypis redakcyjny]
419
interrex (łac.) – regent, sprawujący władzę w okresie bezkrólewia, w XVI i XVII w. funkcję tę pełnił najczęściej prymas. [przypis redakcyjny]
420
kaptur a. sąd kapturowy – nadzwyczajny sąd do spraw karnych (ale nie cywilnych), powoływany w czasie bezkrólewia. [przypis redakcyjny]
421
infima minorum (łac.) – najniższa klasa w dawnej szkole polskiej, nauczano tam głównie podstaw gramatyki łacińskiej. [przypis redakcyjny]
422
adjectivum cum substantivo (łac.) – przymiotnik z rzeczownikiem. [przypis redakcyjny]
423
stultus (łac.) – głupi. [przypis redakcyjny]
424
stulta (łac.) – głupia. [przypis redakcyjny]
425
stultum (łac.) – głupie. [przypis redakcyjny]
426
boćwina a. botwina – liście buraczane. [przypis redakcyjny]
427
imbier – dziś: imbir. [przypis redakcyjny]
428
egzakcja (z łac. exactio: pobór, nadzór) – ściąganie podatku na wojsko. [przypis redakcyjny]
429
Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) – król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632). [przypis redakcyjny]
430
Karol Ferdynand Waza (1613–1655) – książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski. [przypis redakcyjny]
431
każden – dziś popr.: każdy. [przypis redakcyjny]
432
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony. [przypis redakcyjny]
433
Piławce – wieś w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na płd. wschód od Konstantynowa; miejsce klęski wojsk polskich w starciu z Kozakami i Tatarami (1648). [przypis redakcyjny]
434
in liberis suffragiis (łac. suffragium: tabliczka do głosowania, głos w wyborach, wolność wyboru) – w wolnych wyborach. [przypis redakcyjny]
435
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie. [przypis redakcyjny]
436
kaptur a. sąd kapturowy – nadzwyczajny sąd do spraw karnych (ale nie cywilnych), powoływany w czasie bezkrólewia. [przypis redakcyjny]