155
wyekspediować (z łac.) – wyprawić, wysłać. [przypis edytorski]
156
dragonia – wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno. [przypis edytorski]
157
Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) – ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654. [przypis edytorski]
158
Nebaba, Martyn (zm. 1651) – ataman kozacki, jeden z przywódców powstania Chmielnickiego. [przypis edytorski]
159
północne zastępy – omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską. [przypis edytorski]
160
Radziejowski, Hieronim (1612–1667) – stronnik Szwedów, podkanclerzy, wygnany za spiskowanie przeciwko królowi. [przypis edytorski]
161
zali (daw.) – czy, czyż. [przypis edytorski]
162
intrata (z łac.) – dochód. [przypis edytorski]
163
ma foi (fr.) – słowo daję, dalibóg, doprawdy. [przypis edytorski]
164
de publicis (łac.) – o sprawach publicznych. [przypis edytorski]
165
trabant (daw.) – żołnierz straży przybocznej. [przypis edytorski]
166
wyimainować sobie (z łac. imagino, imaginare) – wyobrazić sobie. [przypis edytorski]
167
Mazarin, Jules (1602–1661) – właśc. Giulio Raimondo Mazzarini, Włoch, francuski kardynał, pierwszy minister i reformator Francji, którą faktycznie rządził w zastępstwie małoletniego Ludwika XIV. [przypis edytorski]
168
arkana (z łac. arcanum) – tajemnice, sekrety. [przypis edytorski]
169
quo modo (łac.) – jakim sposobem. [przypis edytorski]
170
Ludwika Maria Gonzaga de Nevers (1611–1667) – księżniczka mantuańska, królowa Polski, żona dwóch polskich królów: Władysława IV i Jana II Kazimierza. [przypis edytorski]
171
Cinq-Mars – Henri Coiffier de Ruzé, markiz de Cinq-Mars (1620–1642), faworyt Ludwika XIII Burbona, króla Francji, zorganizował spisek przeciwko kardynałowi Richelieu, został ujęty i ścięty. Plotkowano o jego romansie z Marią Ludwiką Gonzagą i o tym, jakoby ich nieślubną córką miała być dama dworu Marii Ludwiki, Maria Kazimiera d'Arquien, późniejsza żona Jana III Sobieskiego. [przypis edytorski]
172
hic mulier (łac.: ten kobieta) – mężna, wojownicza kobieta, herod-baba. [przypis edytorski]
173
partyzantka (daw.) – stronniczka, zwolenniczka. [przypis edytorski]
174
comme otage (fr.) – jako zakładnik. [przypis edytorski]
175
polityka (daw., z łac.) – uprzejmość, dobre obyczaje. [przypis edytorski]
176
abominacja (z łac.) – wstręt, odraza, obrzydzenie. [przypis edytorski]
177
Radziejowski, Hieronim (1612–1667) – stronnik Szwedów, podkanclerzy, wygnany za spiskowanie przeciwko królowi. [przypis edytorski]
178
siła (daw.) – wiele, dużo. [przypis edytorski]
179
inwidia (łac.) – zazdrość, zawiść. [przypis edytorski]
180
Horribile dictu et auditu (łac.) – okropnie mówić i słuchać. [przypis edytorski]
181
synowica (daw.) – bratanica. [przypis edytorski]
182
Diana (mit. rzym.) – bogini łowów, odpowiednik gr. Artemidy. [przypis edytorski]
183
Akteon (mit. gr.) – myśliwy z Teb, przypadkowo zobaczył Artemidę w kąpieli (w mit. rzym. Diana), za to świętokradztwo został zamieniony w jelenia i rozszarpany przez własne psy. [przypis edytorski]
184
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667). [przypis edytorski]
185
książę Michał – Michał Kazimierz Radziwiłł herbu Trąby (1635–1680), krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana III Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią. [przypis edytorski]
186
Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) – król Szwecji w latach 1654–1660. [przypis edytorski]
187
instancja (daw., z łac.) – wstawiennictwo, poparcie. [przypis edytorski]
188
Ludwika Maria Gonzaga de Nevers (1611–1667) – księżniczka mantuańska, królowa Polski, żona dwóch polskich królów: Władysława IV i Jana II Kazimierza. [przypis edytorski]
189
potaż (z hol. pot: garnek; asch: popiół) – popiół drzewny, złożony głównie z węglanu potasu, używany do produkcji mydła, szkła, ceramiki i nawozów, ważny przedmiot eksportu w XVII i XVIII w. [przypis edytorski]
190
wyżenąć (daw.) – wygnać. [przypis edytorski]
191
ciebzie (reg.) – ciebie (wymowa kurpiowska). [przypis edytorski]
192
kałamaszka – odkryty jednokonny pojazd czterokołowy bez resorów, używany na Kresach w XVII i XVIII w. Drewniane koła osadzone były na drewnianej osi, którą smarowano mazią w celu zmniejszenia oporów. [przypis edytorski]
193
absolutum dominium (łac.) – władza absolutna. [przypis edytorski]
194
onus, oneris (łac.) – ciężar, obciążenie; tu M. lm onera: ciężary, obciążenia. [przypis edytorski]
195
Septentrionowie (z łac. septentrio, septentrionis: wielka niedźwiedzica, północ) – ludzie z północy; kolejne omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską. [przypis edytorski]
196
odżenie (daw.) – odegna. [przypis edytorski]
197
stajanie – jednostka odległości, licząca od ok. 100 do 1000 m. [przypis edytorski]
198
rajtar – średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną. [przypis edytorski]
199
Furto niebieska – jedno z określeń Matki Boskiej, występujące w litanii; dziś w formie: Bramo niebieska. [przypis edytorski]
200
Czarniecki, Stefan herbu Łodzia (ok. 1599–1665) – wybitny dowódca wojskowy, oboźny wielki koronny i kasztelan kijowski, starosta kowelski i tykociński, regimentarz, później także wojewoda ruski i kijowski oraz hetman polny koronny; brał udział w walkach ze Szwedami, z Chmielnickim i z Rosjanami; jego nazwisko pojawia się w Hymnie Polski. [przypis edytorski]
201
obuszek – broń o kształcie zaostrzonego młotka, o dziobie bardziej zagiętym niż ostrze nadziaka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika. [przypis edytorski]
202
zali (daw.) – czy, czyż. [przypis edytorski]
203
do dnia (daw., reg.) – nad ranem, o świcie. [przypis edytorski]
204
Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) – ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654. [przypis edytorski]
205
Buturlin, Wasilij Wasiljewicz (zm. 1656) – rosyjski bojar, dyplomata i wojskowy, w czasie ugody perejasławskiej w 1654 przyjął przysięgę od starszyzny kozackiej na wierność państwu moskiewskiemu, na początku wojny polsko-rosyjskiej 1654-1667 wraz z Bohdanem Chmielnickim dowodził połączonymi wojskami rosyjsko-ukraińskimi. [przypis edytorski]
206
hetman wielki koronny – Stanisław Potocki herbu Pilawa, zwany Rewera (1579–1667), hetman wielki koronny, wojewoda krakowski, kijowski, podolski i bracławski, uczestnik wielu wojen, uratował króla Jana II Kazimierza pod Zbarażem; przydomek Rewera pochodzi od jego ulubionego powiedzonka re vera (łac.: w rzeczy samej, zaprawdę). [przypis edytorski]
207
spyża (daw.) – prowiant, żywność. [przypis edytorski]
208
brać zagonowa – drobna, uboga szlachta, utrzymująca się z własnej pracy na małym kawałku ziemi. [przypis edytorski]
209
promulgować (z łac. promulgo, promulgare: wyjawiać, obwieszczać) – ogłosić. [przypis edytorski]
210
ptaszniczka – lekka, małokalibrowa strzelba myśliwska przeznaczona do polowań na siedzące ptactwo; zwana też cieszynką. [przypis edytorski]
211
każden – dziś popr.: każdy. [przypis edytorski]
212
bracia – dziś popr.: brać; tj. szlachta. [przypis edytorski]
213
excito, excitare – podburzać, napuszczać; tu 3 os. lm cz.ter. excitant: podburzają. [przypis edytorski]
214
quod attinet (łac.) – co dotyczy. [przypis edytorski]
215
Radziejowski, Hieronim (1612–1667) – stronnik Szwedów, podkanclerzy, wygnany za spiskowanie przeciwko królowi. [przypis edytorski]
216
alias (łac.) – inaczej, albo też. [przypis edytorski]
217
kasztelan kijowski – Stefan Czarniecki herbu Łodzia (ok. 1599–1665), wybitny dowódca wojskowy, oboźny wielki koronny i kasztelan kijowski, starosta kowelski i tykociński, regimentarz, później także wojewoda ruski i kijowski oraz hetman polny koronny; brał udział w walkach ze Szwedami, z Chmielnickim i z Rosjanami; jego nazwisko pojawia się w Hymnie Polski. [przypis edytorski]
218
lubo (daw.) – chociaż, mimo że. [przypis edytorski]
219
kupić się (daw.) – zbierać się, gromadzić się (por. skupiać się). [przypis edytorski]
220
Wittenberg – Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego. [przypis edytorski]
221
Radziejowski, Hieronim (1612–1667) – stronnik Szwedów, podkanclerzy, wygnany za spiskowanie przeciwko królowi. [przypis edytorski]
222
jurydyka a. jurydyki (łac. iuridicus: prawny) – osada obok miasta królewskiego, rzadziej enklawa na gruntach miejskich, nie podlegająca władzom miejskim i miejskiemu sądownictwu. [przypis edytorski]
223
chorąży Koniecpolski – Aleksander Koniecpolski herbu Pobóg (1620–1659), książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego. [przypis edytorski]
224
szkuta – krypa, duży płaskodenny statek żaglowy lub wiosłowy, służący do przewożenia dużych ładunków rzeką. [przypis edytorski]
225
jarmułka (z tur.) – mała okrągła czapeczka, kipa. [przypis edytorski]
226
hajduk (z węg.) – zbrojny służący, lokaj. [przypis edytorski]
227
pajuk (daw.) – członek służby lub straży przybocznej; lokaj. [przypis edytorski]
228
Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) – król Szwecji w latach 1654–1660. [przypis edytorski]
229
wyderkaf (daw., z niem. Wiederkauf) – forma pobierania zakazanych wówczas przez Kościół odsetek od pożyczki, udzielonej właścicielowi nieruchomości, spłacanych dochodem z tej nieruchomości; tzw. kupno renty. [przypis edytorski]
230
szewiecki – dziś popr.: szewski. [przypis edytorski]
231
egzakcja (z łac. exactio: pobór, nadzór) – ściąganie podatku na wojsko. [przypis edytorski]
232
przesypywano kopce – kopce oznaczały granice posiadłości ziemskich. [przypis edytorski]
233
kostera (daw.) – ryzykant, hazardzista, szuler, awanturnik. [przypis edytorski]
234
żywić – tu: pozostawić przy życiu, darować życie. [przypis edytorski]
235
personat (daw.) – ważna osobistość. [przypis edytorski]
236
statysta (daw.) – polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba niebędąca aktorem, a występująca w filmie lub sztuce teatralnej w roli podrzędnej). [przypis edytorski]
237
humory – nawiązanie do starożytnej teorii humorów, spisanej przez Hipokratesa, według której zdrowie człowieka zależy od równowagi w organizmie czterech humorów: krwi, śluzu (flegmy), żółci żółtej (cholerycznej) i czarnej (melancholicznej). [przypis edytorski]
238
eksperiencja (łac.) – doświadczenie. [przypis edytorski]
239
zali (daw.) – czy, czyż. [przypis edytorski]
240
dies irae, dies illa (łac.) – dzień gniewu, ten dzień; pierwsze słowa średniowiecznej sekwencji (uroczystej pieśni) o końcu świata, wchodzącej w skład mszy żałobnej. [przypis edytorski]
241
gomółka (daw.) – szybka, tafla szklana. [przypis edytorski]
242
elekt – nowo wybrany król. [przypis edytorski]
243
Gustaw II Adolf (1594–1632) – król Szwecji w latach 1611–1632, uzdolniony dowódca i reformator armii. [przypis edytorski]
244
Krystyna Szwedzka (1626–1689) – córka Gustawa Adolfa, ostatnia z rodu Wazów, królowa Szwecji w latach 1632–1654, po przejściu na katolicyzm abdykowała na rzecz Karola Gustawa, potem starała się o elekcję kolejno na tron Neapolu i Polski; była mecenasem nauk i sztuk, uczyła się filozofii od Kartezjusza, pisała listy miłosne do jednej ze swoich dam dworu. [przypis edytorski]
245
któren – dziś popr.: który. [przypis edytorski]
246
Sodoma (bibl.) – mit. miasto nad Morzem Martwym, które Bóg zniszczył ogniem z nieba, karząc mieszkańców za rozpustę i brak bojaźni bożej. Według Biblii miało się to stać w XIX w. p.n.e. Jedynymi cnotliwymi ludźmi w Sodomie okazali się Lot, bratanek patriarchy Abrahama, i jego rodzina, zostali więc uprzedzeni przez anioła, ale podczas ucieczki żona Lota obejrzała się za siebie i zamieniła się w słup soli. Drugim zniszczonym wówczas miastem była Gomora, stąd dzisiejsze powiedzenie „Sodoma i Gomora”, opisujące chaos moralny lub bałagan. [przypis edytorski]
247
obserwancja (z łac.) – szacunek, poważanie; tu: wierność. [przypis edytorski]
248
orbis terrarum (łac.) – krąg ziemi, cały świat. [przypis edytorski]
249
alians (z fr. alliance) – związek, sojusz. [przypis edytorski]
250
chorąży Koniecpolski – Aleksander Koniecpolski herbu Pobóg (1620–1659), książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego. [przypis edytorski]
251
Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) – król Szwecji w latach 1654–1660. [przypis edytorski]
252
starosta jaworowski – Marek Sobieski herbu Janina (1628–1652), polski magnat, starosta jaworowski i krasnostawski, rotmistrz wojsk koronnych, starszy brat Jana III Sobieskiego, po bitwie pod Batohem (1652) dostał się do niewoli i został ścięty na rozkaz Chmielnickiego. [przypis edytorski]
253
Wiśniowiecki, Dymitr Jerzy herbu Korybut (1631–1682) – książę, krewny i wychowanek Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651), w późniejszych latach wybitny polityk, hetman wielki koronny, wojewoda i kasztelan krakowski, wojewoda bełski, starosta wielu ziem na Ukrainie. [przypis edytorski]
254
Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) – marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu. [przypis edytorski]
255
Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) – ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654. [przypis edytorski]
256
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna. [przypis edytorski]
257
glejt (z niem. Geleit: konwój) – przepustka, list żelazny, dokument zezwalający na przejazd. [przypis edytorski]