Եւ այլ հանց կու պիտի, որ թագաւորն զբժիշկն հարկեւոր եւ պատուական տեսնու Գ իրաց վերայ. նախ եւ առաջինն՝ որ է ի վերայ առողջութեանն եւ կենդանութեանն. եւ Բ ի վերայ ըռզակի, եւ Գ ի վերայ տանն եւ ընտանեաց. եւ այլ մարդիկ զայս փառս չունին որ բժիշկն ունի։ Առաջի կենդանութիւնն այն է, որ իրք մն շինէ բժիշկն, որ հիւանդին սիրտն չուզենայ, բայց կենդանութեան համար ուտէ եւ հաւնի զբժշկին շինածն։ Եւ ի ըռզակն այն է, որ հրամայէ, թէ այսպիսի իրք առնուլ կու պիտի. եւ թէ քանի կծնի է թէ գոդի է թագաւորն՝ նա առնու վասն առողջութեան պատճառին համար. եւ յորժամ ողջանայ՝ խնդութիւն եւ ուրախութիւն լինի։ Եւ այն որ ի վերայ զաւակաց եւ ընտանեաց իշխանութիւն ունի՝ միամտութեամբ մտէ եւ տեսնու, եւ կպչի ի ձեռվին եւ տեսնու զերակն, եւ թէ ի յանդամոցն թէ ի ծածուկ տեղացն ցաւ կայ՝ բանայ եւ տեսնու բժիշկն եւ զամէն ծածուկ խորհուրդն նորա ասեն։ Եւ պատեհ է որ բժիշկն զէտ խոստովանահայր լինի եւ զամէն ծածուկ խորհուրդն պահէ։ Թէ բժիշկն այսպէս չի լինի՝ ինքն չէ բժիշկ։ Եւ պատեհ է բժշկին, որ հարկեւոր եւ ծանրագլուխ լինի, եւ ձեռքն ի շնահաւոր եւ ոտքն թեթեւ լինի եւ ուսման տէր. եւ զինչ որ հիւանդին տայ՝ նա ամէնն օգուտ լինայ։ Եւ թէ բժիշկն ծանր-ձեռք լինայ եւ ոտքն ի շնահաւոր չի լինի՝ որքան որ ուսումն ունենայ, զինչ որ հիւանդին տայ՝ նա ամէնն օգուտ չի լինի։ Եւ զայլն Աստուած գիտէ։
Բ
Գիտցի՛ր, որ շատոք կան, որ զանուն բժշկութեան յանձն են առել եւ զինքն բժիշկ է անուանել. թէ հարցանես թէ ի՞նչ է բժշկութիւն՝ եւ չի գիտէ զինչ գործէ եւ ոչ կարէ պատասխանի տալ. զի այնոր համար որ ի վարպետէ չէ կարդացել, եւ թէ կարդացել է՝ նա չէ հասկցեր եւ կամ մոռացել է։ Եւ անգիտութիւն է, որ այսպիսուն մարդ իրք ուսնին եւ կամ հարցանեն եւ զբանին զառաջքն եւ զվերջքն, զի չի գիտէ զինչ գործէ։ Եւ խելաց ճանապարհն եւ գիտութիւնն այսպէս պիտի, որ զայս արուեստիս զձեւն զամէնն ուսնի զգործն եւ հասկնայ։ Եւ իմաստնոյ այսչափ խրատս հերիք է ուսնողին։
Եւ այս արուեստիս սկիզբն առնենք եւ ասենք զինչ պիտեւան է մեզ համառօտ։ Եւ այս բժշկութեանս չափ այս մեր վարդապետացն խօսքն հակառակ է ասցած եւ ասէ-
Դէվճանիսն ասէ, թէ բժշկութիւնն արուեստ մն է, որ զկենդանութիւնն առողջ կու պահէ, եւ զհիւանդն ստածէ եւ առողջ առնէ, թէ Աստուած կամի զայն՝ որ առողջ լինալոց է։
Ֆաւլօսն ասէ, թէ երկու իրք է, մէկն ուսումն է եւ մէկն գործելն է. եւ գործելն այլ Բ ցեղ է. յառաջն այն է, որ զառողջութեան թպտիրն այնել, եւ Բ այն է, որ ստածեն եւ բժշկեն զհիւանդն, եւ Գ ձեռաց գործն է, որ կամ ի միսն, կամ ի կաշին է, եւ կամ ի ոսկորն է մարդուն, որպէս կոտրելն եւ կարելն եւ խարելն։ Որոյ ոսկորն կոտրի՝ եւ կապեն, եւ որ ի տեղացն ելնէ՝ ի տեղն ձգեն. եւ գործն այլ Գ բաժին է, եւ յառաջ բնութեան ուսումն, եւ այն ալ Բ բաժին է։
Բայց հիմայ յիշեմ բնութեան ուսումն այլ. Զ բաժին է. յառաջն այն է, որ գիտենայ զքո հիմն, որ է ըստուզասաթն, որ է հողն եւ ջուրն եւ քամին եւ կրակն. եւ Բ, որ յիշէ զասոց խառնվիլն յիրար, որ միզաճ ասեն, եւ Գ, որ յիշէ զխառնուածն, որ է սաֆրան եւ արիւնն եւ պալղամն եւ սավտան, եւ Դ, որ յիշէ զմարդակազմութիւն ամէն անդամացն եւ զամէն մէկի ուժն զատ ի զատ, եւ Ե, որ յիշէ զօրութիւնքն, որ է բնութեան ուժն եւ կենդանութեան ուժն եւ իմաստութեան ուժն, եւ Զ, որ յիշէ զգործն այս ուժերուս։
Բայց ի յայս արուեստիս ի մէջն վարպետաք են եկեր եւ հինգ բաժան արել։ Յառաջն դեղերուն ճանաչելն, որ բժիշկն ի գործ կու արկանէ ամէն հիւանդութեան ի դուսէն, որպէս տիմէտնի եւ նուտուլնի եւ տլէնի եւ որ նման է սոցա. եւ երկրորդ՝ որպէս ձեռաց գործն – կտրելն եւ կարելն եւ ճղքելն եւ խարելն եւ երակ առնելն եւ ապիկիս արկանելն եւ որ նման է սոցա, որ պիտի յիշվի. եւ երրորդ՝ թպտիրն կերակրոց եւ ըմպելեաց, որ զբնութիւնն ըղորդէ մարդուն, որ առողջութիւնն առողջ լինի. եւ չորրորդ՝ որ ստածէ դեղերով, որ վերաբերութիւն այնէ եւ լուծումն այնէ եւ կամ զլուծեալն կապէ կամ զանձն տաքցնէ կամ հովցնէ, կամ գիճացնէ եւ կամ չորացնէ, եւ հինգերորդն այն է, որ բժիշկն ճանաչէ եւ իմանայ զհիւանդին ցաւն, որ ստածումն հեշտ լինայ։ Եւ զամէն մէկ ի յիր տեղն յիշեմ, թէ Աստուած կամի։
Եւ չաքն ըստուղուսաթին։ Գիտացի՛ր, որ ի յայս ըստուղուսաթին չաքին բժշկապետքն շատ խօսք են ասացեր մէկ մէկին հակառակ։
Բայց Ըռուֆօսն եւ Անտարիմախուսն եւ Էհանան ասել են, թէ ըստուղուսաթն այն է, որ ամէն գործոց հիմն է. եւ ինքն գործէ զամէն գործ։
Եւ Գեղիանոս եւ այլոց բժշկապետքն ասացին, թէ ըստուղուսաթն այն է, որ ամէն իրք յառաջն ի յիրմէն լինայ եւ յետեւ ի յինքն դառնայ։
Բագարատն եւ Մահամատ Զաքարիային որդին եւ Սինային որդին ասեն, թէ ըստուղուսաթն հիմն եւ սերմն է ամէն արարածոց, եւ ինքն կրակն է, եւ հողմն է, եւ ջուրն է, եւ հողն է, եւ ամէն իրք ի դոցին խառնելուն կու գոյանան՝ ուժովն եւ գործովն եւ զօրութեամբն։ Եւ այս չորսին Բ թեթեւ է եւ Բ ծանր է. կրակն եւ քամին թեթեւ է. եւ ջուրն եւ հողն ծանր է. եւ հողն ի յամէնուն մէջ տեղն որպէս կէտ ի մէջ բոլորի է, եւ ջուրն պատել է զհողն, եւ քամին պատել է զջուրն, եւ կրակն պատել է զքամին։ Եւ այս ամէնն Աստուծոյ զօրութեամբն է յօրինած։
Եւ ի վերայ այսոր խօսքն է ասացած, թէ զինչ ի յաշխարհս արարիչն Աստուած ստեղծել է՝ երեք իրք է. եւ ի յայս իրեք իրացս ի զատ այլ իրք չի կայ, – կա՛մ կենդանի է, որ է ամէն կենդանի, եւ կամ բուսունք է, եւ կամ այն է՝ որ քարանց ելանէ։ Եւ զայս ամէնն երեւելի տեսանեմք, որ բոյսն ի գետնէն ելանէ ջրով, եւ օդն եւ տաքութիւնն ի յինքն տպաւորի արեգականն, որպէս որ մէկ մի հունդ ցանէ ի գետինն եւ ջրէ զինքն, թէ օդն եւ արեգակն ի յինքն չի հասնի՝ եւ չի բուսանիլ, եւ թէ բուսնի՝ չի կատարեալ բուսնի. եւ այնոր համար որ ամենուն հիմն այս չորս նիւթն է հրամանաւն Աստուծոյ եւ անեղին եւ անմահին ամէն։
Բայց կենդանին զուժն եւ զօրութիւնն ի կերակրոց կու առնէ. եւ կերակուրն ի բուսոց լինի. եւ բուսն ի նիւթոյ գոյանայ եւ սնանի, ի յարեգակնէն եւ ի գիճութենէն եփի եւ հասնի կատարեալ։ Եւ այն տեղն որ արեգակ չի ցաթէ՝ իսկի բոյս եւ անասուն եւ կենդանի չի լինի. եւ իմացվաւ որ ամէն գոյութեան պատճառն ի յայս չորս նիւթէն, եւ իւրեանց խառնվիլն արարչին հրամանաւն է։ Ամէն մէկին խառնվիլն մէկ մէկի հակառակ է ստեղծել արարիչն Աստուած իւր կարող զօրութեամբն, եւ անունն արարածքն է անուանել։ Եւ փառք արարչին եւ անմահին աստուծոյ, որ է օրհնեալ անզրաւ յաիւտեանս. ամէն։
Գ
Իմացի՛ր, որ բնութիւնն չորսն մէկ մէկ է, եւ չորսն խառնած է. եւ յառաջն տաք է, եւ երկուսն հով է, եւ երեքն գէճ, եւ չորսն չոր. եւ չորսն այլ որ խառնուած են՝ առաջինն տաք է եւ գէճ, եւ երկուքն տաք է եւ չոր, եւ երեքն հով է եւ գէճ, եւ չորսն հով ե եւ չոր. եւ ինն այն է, որ մուհթատիլ է ընդ տաքութիւնն եւ ընդ հովութիւնն եւ ընդ գիճութիւնն եւ ընդ չորութիւնն. եւ այս մուհթատիլն է հիմն ամէն կենդանութեան եւ այսոր պատճառն այլ նիւթին խառնուածէն լինի ուժովն եւ զօրութեամբն. այս խառնվելուն պատճառն երկուք է. մէկն ըղորդ եւ մէկն հակառակ է։
Բայց այն խառնվիլն որ ըղորդ է՝ այն է որ ի մարմինն այս Դ նիւթին բաժինքն իրար խառնին ըղորդ, որ հանց որ մէկ մէկն աւելի եւ մէկն մոհթատիլ լինի։ Եւ այն խառնվածն որ հակառակ է՝ ի յայս Դ նիւթէն մէկ-մէկ աւելի լինի, որպէս ջուրն, եւ մէկն պակաս՝ ասեն, թէ այս բնութիւնն հով է. եւ թէ հողին բնութիւնն աւելի լինի՝ եւ ասեն, թէ բնութիւնն չոր է. եւ թէ կրակն եւ քամին եւ Բ այլ աւելի լինի՝ եւ ասեն, թէ այնոր բնութիւնն տաք եւ չոր է. եւ թէ հողն եւ ջուրն մէկ-մէկ բաժին աւելի լինի՝ եւ ասեն, թէ այնոր բնութիւնն հով եւ չոր է։ Եւ այսպէս է բնութիւն մարդուն, որ մէկ մէկի հակառակի խառնուածոցն։
Եւ այլ օրինակ ցուցանեմ քեզ, որ հեշտ հասկանաս եւ իմանաս, թէ որպէս է։ Օրինակն այս է, որ թէ զնճուֆրն եւ իսպիտակ դեղն եւ զթանաքն եւ զռնեխն յամենէն առնուս մէկ մէկ մասն եւ զամէնն տրորես եւ յիրար խառնես՝ անպատճառ որ գուն մն կու լինի՝ որ ի յայս գուներս չի նմանիր. եւ թէ քիչ մն մէկէն աւելի լինի՝ նա հակառակ լինայ այն առաջին գունին, եւ թէ պակսեցնես՝ նա այսպէս գուն փոխի։ Եւ այլ իմացի՛ր, որ այս՝ մուհթատիլ միզաճն է որ ասեն, զի այս բանս մարդուն բնութիւնն է, եւ այլ կենդանոցն չէ։ Բայց այս մոհթատիլն որ կասենք ի մարդուն բնութիւնն՝ այս այլ ճշմարիտ չէ. բայց խելօք իմացան, որ քան զայլ կենդանուն՝ մարդուն բնութիւնն մուհթատիլ է, եւ քան զամէն անդամն մարդուն՝ կաշին մուհթատիլ է, եւ քան զամէն կաշին՝ ձեռացն կաշին աւելի մուհթատիլ է, եւ քան զձեռացն կաշին այլ մուհթատիլ՝ մատն ծարերունն է, եւ քան զայս անցել այլ մուհթատիլ չի կայ։
Դ
Գիտացի՛ր, որ այս խառնվածոցն բժշկապետքն ախլատ ասեն, եւ այսոնք Դ են – սաֆրան եւ արիւնն եւ պալղամն եւ սավտան։ Եւ գիտացի՛ր, որ արեան բնութիւնն տաք է եւ գէճ, եւ իր ընծայման տեղն լերդն է եւ ունի զօդն։ Եւ պալղամին բնութիւնն հով է եւ գէճ, եւ ունի զջրին բնութիւնն, եւ իւր տեղն յանձն է եւ թոքն է։ Եւ սաֆրային բնութիւնն տաք եւ չոր է, ի կրակին բնութենէն. եւ իւր տեղն լեղին է։ Եւ սաւտային բնութիւնն հով եւ չոր է, եւ ունի զհողին բնութիւնն, եւ իւր բնական տեղիքն փայծաղն է։ Եւ այլ գիտացի՛ր, որ այս խառնուածն երկու կերպով է. եւ մէկն այն է, որ բնութեամբ են, եւ այն ի մարդուն անձն զօրութիւն ունի, եւ երկուքն՝ որ չէ զօրութեամբ եւ բնութեամբ, եւ այն չօգտէ անձինն։ Եւ այն արիւնն որ բնութեամբ են՝ նշանն այն է, որ ի ղվամն մուհթատիլ լինայ, եւ ի թանձրութիւն եւ ի նօրութիւն ոչ թանծր լինի եւ ոչ նօսր. եւ գունն ի խիստ կարմիր եւ համն քաղցր, եւ հոտած չի լինի. եւ յորժամ յանձնէն ելանէ՝ շուտ թանծրանայ։ Եւ այսպէս արիւնն գուշակէ զառողջութիւնն եւ ուժովութիւնն, եւ զանձն աղէկ սնցնէ եւ զերեսին գունն կարմիր եւ պայծառ առնէ։ Եւ այն արիւնն որ չէ բնութենով՝ Է ցեղ է. մէկն այն է, որ թանձր եւ մթնգուն լինի, եւ գուշակէ զլերդին տաքութիւնն եւ զչորութիւնն, եւ Բ՝ որ խիստ նօսր լինի. գուշակէ որ լերդին հովութիւն եւ չոր գիճութիւն կայ. Գ՝ որ ի սպիտակութիւն քշտէ. գուշակէ որ հովցել է լերդն եւ կալուած կայ. Դ՝ որ գունն ի դեղնութիւն քշտէ, եւ համն այլ նոյնպէս եւ լեղութիւնն այլ. գուշակէ, որ սաֆրայ է դարձել, եւ Ե՝ որ հոտն հոտած լինի, գուշակէ որ արիւնն ի յանձն փտել է։ Զ՝ որ համն աղի լինի. գուշակէ, որ աղի պալղամ է խառնել ի յինքն, Է՝ որ ի վրան փրփուր ունենայ. գուշակէ որ բնութիւնն գիճութիւն կայ եւ յանձն քամի կայ ցեղ ու ցեղ, հակառակօք։
Եւ պալղամն որ բնութեամբ լինի՝ նշանն այս է. – ի թանձրութիւնն եւ ի նօսրութիւն մոհթատիլ լինայ, բայց ինքն ի նմանութեամբ յայն կերակրէն է որ ի ստամոքն կիսայեփ լինի։ Եւ թէ պալղամն այս կերպովս լինայ՝ նա զանդամքն եւ զոսկերքն կակուղ կու պահէ, թէ շատ աշխատի՝ նա զէն չի առնէ. եւ յորժամ կերակուրն ի ժմէ անցնի եւ ի ստամոքն կերակուր չի կենայ՝ նա այս պալղամն զկերակրին տեղն կու բռնէ եւ զանձն կու կերակրէ. եւ ասկից յիստակ արիւն ընծայի այնոր համար, որ պալղամն կերակուր մն է անհալ։
Եւ պալղամն որ բնութեամբ չի լինի՝ Դ ցեղ է. յառաջն թթու է, եւ ինքն ի յայլ պազի պալղամնուն վրան հով է եւ չոր. գուշակէ որ չկարէ հալել զկերակուրն. նա ստամոքն պաղել է եւ միջի փորոքն պաղել է. եւ Բ ցեղ պալղամն աղի է եւ ինքն ի յայլ պազի պալղամնուն վրայ տաք եւ չոր է. գուշակէ հազ եւ ծարաւ եւ քերվիլ անձինն. եւ Գ ցեղ պալղամն այն է, որ ի տաքութիւնն եւ գիճութիւնն աւելի է քան զայլ պազի պալղամնին. գուշակէ որ արիւնն աւելի է եւ փորոքն տաքցել է. եւ Դ ցեղն զէտ հալած ապիկի է. ինքն հով է եւ թանձր է քան այլ պազի պալղամնին. գուշակէ որ ստամոքն հովցել է եւ ի փորոքն ղուլինճ։
Եւ սաֆրան որ բնութենով լինի՝ նշանն այն է, որ լատիֆ լինի եւ կարմիր լինի եւ յիստակ եւ պայծառ, եւ համն լեղի լինայ. եւ սաֆրան որ այս կերպովս լինի՝ նա զստամոքն տաքցնէ եւ զկերակուրն հալէ եւ զաղիքն ի յաւելուածոցն յիստկէ եւ սրբէ զհովութիւնն որ յաղիքն է ժողվել. եւ սրբէ զանձն եւ թեթեւ առնէ, եւ զարիւնն նօսր եւ յիստակ առնէ եւ ի բարակ երկնին աղէկ է իւր գայլելն եւ գնալն։
Եւ սաֆրան որ բնութեամբ չի լինի՝ ինքն Դ ցեղ է. յառաջն այն է որ գունն դեղին լինի, եւ պատճառն այն է, որ բնութիւն գիճութեանն ի յինքն է խառնել եւ իւր տաքութիւնն պակաս է քան զբնութեան սաֆրային. գուշակէ որ զկերակուրն յուշ մարսէ եւ զանձն վատուժ առնէ. եւ Բ ցեղ սաֆրան այն է, որ զէտ հաւկթի դեղնուց լինայ. պատճառն այն է, որ թանծր պալղամին գիճութիւնն ի բնութեանն սաֆրան է խառնել. եւ այսոր տաքութիւնն պակաս է քան զամէնն. գուշակէ զայն ջերմն, որ ղիպ ասեն եւ շատր ալ ղիպ, եւ ծարաւ եւ տաքութիւն փորոքին. եւ Գ ցեղ սաֆրան այն է, որ գունն զէտ քուռաս է, եւ սաֆրան որ այս կերպովս լինի՝ շատն ի ստամոքն լինի, եւ իր պատճառն այն է, որ գէճ իրվին շատ լինի կերել. գուշակէ ստամոքին վատութիւն եւ լերդին, եւ զվնասակար ցաւերն. եւ Դ ցեղ սաֆրան այն է, որ գունովն ժանկառի է. եւ այն սաֆրան որ այս կերպովս լինայ՝ նա խիստ պեղծ է. գուշակէ որ խառնվածն ստամոքն այրել է. եւ այս նշանս մահու նշանն ունէ։
Եւ սավտան որ բնութենով է՝ նշանն այն է, որ համն ի թթվութիւն քշտէ եւ թանծր լինի եւ գունն սեւ լինայ որպէս մրուր արեանն որ մթնգուն, եւ սավտան որ այս կէրպովս լինայ՝ եւ զստամոքն զօրացնէ եւ զկերակուրն տայ մարսել եւ զմիտքն սուր այնէ, զմարդն ի բանն ճարտար այնէ եւ սրտային առնէ, եւ ոսկերացն կերակուրն յիրմէն լինի։
Եւ սավտան որ չէ բնութամբ՝ Գ ցեղ է. յառաջն այն է, որ բնութեան սավտան այրել է, ի տաքութիւն կու քշտէ, համն թթու է. եւ այս սավտային եւ բնութեան սավտային մէջն բաժանումն այն է, որ թէ այս սավտային վերայ ճանճն նստի՝ մեռնի։ Բայց ճանճ նստիլն ի սավտային բնութեան ի սրութենէն է, եւ թէ ի վրան ճանճ նստի՝ գուշակէ որ բնութիւնն աւիրել է եւ խեւութիւն փոխել. այն է որ շտեր եւ բշտեր եւ պեղծ խոցեր առնէ։ Բ-ն այն է, որ այրած սավտան է որ այրել է, եւ գունովն սեւ է եւ փայլուն է, որպէս զսեւ ձութ, եւ համն թթու, եւ ինքն սուր է եւ տաք քան զամէն ազգ սավտանին. գուշակէ պեղծ եւ դժար եւ սպանող ցաւեր, որպէս սարատան եւ գոդութիւն եւ տայուն եւ զայն հիւանդութիւն որ չընդունի զստածումն. եւ Գ այն է, որ գունովն զէտ զպատինճան լինայ. եւ այսոր սրութիւնն եւ տաքութիւնն պակաս լինի քան զայն Բ ազգ սավտան որ յիշեցի, եւ այս այլ գուշակէ պինտ ուռեցնի եւ զայն ցաւն որ ճար չկայ ողջանալու եւ մնայ ի յանձն մարդուն։
Եւ այս է Դ բաժանումն բնութեան խառնուածոց կամօքն աստուծոյ. ամէն։
Գիտացի՛ր, որ տէր Աստուած է ստեղծեր զմարդն, եւ ամէն բժշկապետք եւ իմաստասէրքն միաբան են ասացեր եւ չկայ հակառակ խօսք, որ զմարդն ի չորս նիւթէ է ստեղծեր, որ է խառնված ի կրակէ եւ ի յօդէ եւ ի ջրէ եւ ի հողէ. եւ փառք արարչին եւ անմահին, որ զամէն արարածս գոյացոյց եւ զայս Դ հակառակն ի մէկ տեղ միաւորեաց եւ յօրինեաց։ Եւ արարիչն Աստուած ի յարարածս զինչ որ ստեղծեց՝ նա այս Դ հակառակէն հիմն արար. եւ ամէն անասնոց կերակուր յօրինեաց. եւ ամէն անասուն զկերակուրն կուտէ. եւ այն կերակրին ուժն է որ յանձն կու բաժնի եւ զանձն կու սնցնէ, եւ այն կերակրին ուժն է, որ յարտաքս ելանէ յանձնէն, եւ յորժամ յաւելնայ ի յայս կերակրոյ՝ նա բնութիւնն կուզէ որ ի դուրս հանէ զաւելվածն Բ պատճառի համար. Ա այն է, որ այնոր յաւելվածն որ ի յանձն յաւելցել է՝ ի դուրս ելանէ. Բ այն է, որ անասուն մն այլ ընծայի Աստուծոյ հրամանաւն։ Ի յարկան եւ ի կնկան սերմէն է ստեղծեր զաւակն. եւ յորժամ մերձաւորութիւն այնէ այրն հետ կնկանն՝ նա սերմն անկանի արգանդն կնոջն։ Եւ զարգանդն վասն ծննդեան ստեղծեր է Աստուած. եւ ի յամէն անդամոցն մէջն քան զկնկան արգանդն աճայիպ եւ զարմանալի իրք չկայ, որ տղան ի մէջն կու ընծայի ինն ամիս։ Եւ հանց գիտացի՛ր, որ զարգանդն որպէս հալաբուշտ ստեղծեր է Աստուած, եւ յերկան է, եւ ի բշտին ներքեւն է եւ բոլոր է, եւ վիզ ունի որպէս արկան ծածուկ մարմինն, եւ մէկ ծարն ի կնկան ի ծածուկ մարմինն կիպ է, եւ բերան ունի որպէս ձկան։ Եւ ինքն Բ տապտղայ է, եւ միջի տապաղան Բ բաժին է, որպէս որ քեզ օրինակ. որ թէ զդուսի տապաղան յիրմէն զատես՝ նա Ա արգանդէն Բ արգանդ երեւնայ, Ա ի յաջ դիհն եւ Ա ի ձախ դիհն։ Եւ ամէն անասուն որ էգ է՝ արգանդ ունի. եւ Աստուծոյ զօրութիւնն այն է, որ թէ Ա արգանդն Բ տղայ ընծայի՝ նա ամեն մէկին կերակուրն զատ ի զատ լինի. եւ թէ կտրիճ տղայ լինայ՝ յաջ դիհն լինի, եւ թէ աղջիկ տղայ լինայ՝ ի ձախ դիհն լինի արգանդին։ Եւ յորժամ այրն ի կինն մերձենայ՝ նա արգանդին բերանն կու բացվի, որ սերմն ի մէջն կու ցրուի եւ լցվի, եւ յորժամ զսերմն արգանդն ի յինքն առնու՝ բերանն կու խփվի, հանց որ երկաթէ միլն չի բանար զբերանն։ Եւ այն սերմն կու մնայ ի յարգանդն եւ կու խառնի ի կնկան սերմն, եւ Բ սերմն մէկ լինի։ Եւ բժշկապետքն ասացել են, թէ յորժամ սերմն ի յարգանդին յաջ դիհն ընկնի՝ նա տղան կտրիճ լինի. եւ թէ ի ձախ դիհն անկանի՝ նա տղան աղջիկ լինի. եւ թէ արկան սերմն ուժով լինայ եւ զարգանդին զերկու դիհն այլ լնու՝ նա երկու կտրիճ լինայ։ Եւ պատճառն այն է խառնելուն կնկան եւ այրկան սերմն մէկ ի մէկ, որ արկան սերմն կերակուր կառնէ զկնկան սերմն։ Եւ կնկան սերմն արկան սերմին կերակուր լինալուն պատճառն այս է, որ արկան սերմն թանձր է եւ բնութիւնն տաք է, եւ կնկան սերմն նօսր է եւ բնութիւնն հով է. եւ արկան սերմն անհնար է որ ի յարգանդն ճապղի վասն իր թանծրութեան եւ տաքութեանն, եւ կաւիրի եւ չի ընծայիր, եւ պատեհ է որ խառնի կնկան սերմն ի յինքն, որ մոհթատիլ լինայ։ Եւ արկան սերմն թէ տաք է եւ թանծր է՝ որձ լինի տղան, եւ թէ հով եւ նօսր լինի՝ էգ լինի տղան որ ծնի։ Եւ թէ արկան սերմն շատ եւ զօրաւոր լինի՝ նա տղան ի հայրն կու նմանի։ Եւ սերման բնութիւնն այն է, որ յորժամ սերմն արգանդն անկանի եւ կապի՝ Է օրն արիւն դարձի եւ խանծի այն արիւնն որ ի հայզէն գայ, եւ կերպարան լինայ, որպէս որ այն զօդվածն է որ իսպիտակ է, որ է ոսկորն եւ ըղեղն եւ երակն եւ ջղերն եւ որ սոցին նման է. այս ամէնն ի սերմէն կու ստեղծուի եւ կերպ կառնու։ Եւ այլ պազի զօդվածքն չէ իսպիտակ, որպէս միսն եւ լերդն եւ փայծեղն եւ երիկամն եւ որ սոցին նման է, եւ ամէնն ի հայզին արիւնէն է։ Եւ սիրտն ի շիրեանին արիւնէն է յօրինած։ Եւ այս կերպն որ յիշեցի՝ նա այսոր բժշկապետքն ղուվաթի մուսավիրայ ասեն, եւ յառաջն կու ստեղծանի զօդվածոցն զսիրտն եւ ըղեղն եւ լերդն։ Եւ յորժամ քառասուն օր անցնի՝ միս կապի, եւ յետոյ ոսկոր լինի, եւ յետոյ երակ եւ ջղեր եւ այլ զօդվածքն, որպէս աչքն եւ բերանն եւ ձեռքն եւ ոտքն, եւ այլ զօդվածք մորթ լինի։ Եւ յորժամ Դ ամիս եւ Ժ օր լինի՝ հոգի գայ ի մարմինն. եւ կերակուր նորա հայզին արիւնն լինի մինչեւ ընծայի, եւ այնով սնանի տղան. եւ զինչ որ պատեղվորն ուտէ՝ նա լերդն արիւնն առնէ եւ ուղարկէ յարգանդն կնոջն, որ զաւակն կերակրի։ Քանի որ տղան ի մօրն փորն է՝ գլուխն վեր է եւ կանգնման է, եւ ի ծնընդեան ժամն շրջի արգանդն, եւ գլուխն վայր եւ ոտքն ի վեր լինի, եւ բաժանի ի մօրէն, եւ Գ մութն տեղաց ի դուրս գայ. մէկն ի շամիմայէն, երկուք արգանդէն, երեք ի փորուն, կամօքն Աստուծոյ մերոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս, ամէն։
Բայց նիւթն եւ ժամանակն ծննդեան տղային ազգի ազգի է, եւ շարժմունն եւ կատարելութիւնն այլ աւելի է եւ պակաս։ Եւ յորժամ տղան Ե ամիսն ընծայի՝ նա Լ օրն կերպ եւ պատկերն կատարի, եւ Կ օրն շարժի եւ կատարի, եւ ՃՁ օրն կատարի եւ ընծայի աստուծով։ Եւ թէ էգ լինի՝ ի կատարելն ԼԵ օրն լինի եւ շարժումն ի Հ օրն եւ կատարումն ԲՃԺ օրն լինայ աստուծով։ Եւ թէ տղան Թ ամիսն ծնանի՝ նա կտրիճ լինի, եւ ի Խ օրն կատարեալ լինի, եւ ի Ձ օրն շարժի, կատարումն ԲՃԺ օրն լինայ։ Եւ թէ աղջիկ լինի՝ պատկերն ԽԵ օրն լինայ եւ շարժումն Ղ օրն, եւ կատարումն ԲՃՀ օրն լինայ։ Եւ թէ Ժ ամիսն ծնի եւ կտրիճ լինի՝ կերպն պատկերացն ԽԵ օրն լինի եւ շարժումն Ղ օրն եւ կատարումն ԲՃՀ օրն լինայ։ Եւ թէ աղջիկ լինի՝ նա պատկերն Ծ օրն լինի եւ շարժումն Ճ օրն լինի եւ կատարումն ԳՃ օրն լինայ։ Եւ թէ տղան Ը ամիսն ծնի՝ անհնարին է ապրիլն նորա. այն պատճառովն, որ տղան ի մօրն փորն յորժամ Է ամսու լինայ՝ շարժի եւ խախտի ի տեղացն եւ ձայն հանէ. եւ թէ տղան ուժով լինայ որ ծնի՝ նա ապրի, այնոր համար որ շրջագայութիւնն ի եօթ մոլորականացն ի վերայ կատարեցաւ։ Եւ թէ վատուժի՝ դուրս գայ տղան վատուժութեամբ եւ ցաւով. եւ յորժամ ընծայի՝ ոչ ապրի այն պատճառին համար, որ աս Ը ամսու տէրն Զօհալն է, եւ Զօհալն չար աստղ է եւ հողային է, եւ Ը տանն տէր՝ աստղաբաշխաց հաշվովն մահուն տունն է։